Hoe verklaren we het bewustzijn?

Ons bewustzijn is een fundamenteel aspect van ons bestaan, zegt filosoof David Chalmers: "Er is niets waarvan we meer directe kennis hebben... maar tegelijkertijd is het bewustzijn het meest mysterieuze fenomeen in het universum." Hij laat zien hoe we over die film die in onze hoofden speelt, zouden kunnen nadenken.

Op dit moment

speelt er een film in je hoofd,

een wonderbaarlijke multi-track film

met 3D-beelden en surround sound

van wat je op dit moment ziet en hoort,

en dat is nog maar het begin.

Jouw film heeft geur en smaak en tastzin.

Hij heeft lichaamsbewustzijn,

met pijn, honger en orgasmes.

Je film heeft emoties,

boosheid en geluk.

Hij heeft herinneringen,
zoals momenten uit je jeugd,

die zich zo voor je afspelen.

En dan is er dat voortdurende commentaar

in je gedachtenstroom.

In het middelpunt van die film sta jij,

die je direct van dit alles bewust bent.

Deze film is je bewustzijnsstroom,

het onderwerp van de ervaring
van je geest en van de wereld.

Het bewustzijn is één
van de fundamentele feiten

van de menselijke ervaring.

Ieder van ons heeft bewustzijn.

We hebben allemaal onze innerlijke film,

jij en jij en jij.

Er is niets wat we directer ervaren.

Tenminste, ik ervaar
mijn bewustzijn direct.

Ik kan er niet zeker van zijn
dat jullie datzelfde hebben.

Door het bewustzijn
is het leven de moeite waard.

Als we ons niet bewust waren,
had niets in ons leven

enige waarde of betekenis.

Maar tegelijkertijd bestaat er niets
wat mysterieuzer is.

Waarom zijn we ons bewust?

Waarom zien we die film?

Waarom zijn we niet gewoon robots

die alle input verwerken

en daarmee resultaten produceren?

Waarom überhaupt die innerlijke film?

Op dit moment weet niemand
het antwoord op die vragen.

Om het bewustzijn te integreren
in de wetenschap,

zullen we radicale ideeën nodig hebben.

Sommige mensen zeggen dat
een wetenschap van het bewustzijn

onmogelijk is.

Wetenschap is per definitie objectief.

Bewustzijn is per definitie subjectief.

Een wetenschap van het bewustzijn
is dus onmogelijk.

Zo werd er over gedacht
voor het grootste deel van de 20ste eeuw.

Psychologen bestudeerden
het gedrag objectief,

neurologen bestudeerden
de hersenen objectief ,

en niemand had het over het bewustzijn.

Zelfs tot 30 jaar geleden,
toen TED startte,

gebeurde er weinig wetenschappelijk werk

op het gebied van het bewustzijn.

Maar een jaar of 20 geleden

begon dat te veranderen.

Neurologen zoals Francis Crick

en natuurkundigen zoals Roger Penrose

besloten toen dat het tijd was

om het bewustzijn
wetenschappelijk te benaderen.

Het was het begin van een ware explosie,

wetenschappelijk werk over het bewustzijn
bloeide helemaal op.

Er is veel belangrijk werk gedaan.

Maar het heeft tot dusver ook
fundamentele beperkingen.

Tot nu toe

heeft de wetenschap van het bewustzijn

met name gezocht naar correlaties,

correlaties tussen bepaalde
gebieden in de hersenen

en bepaalde bewustzijnstoestanden.

Het prachtige werk wat
Nancy Kanwisher zojuist presenteerde

valt ook in die categorie.

Nu begrijpen we bijvoorbeeld veel beter

welke delen van de hersenen betrokken zijn

bij het ons bewust zijn van gezichten,

of het voelen van pijn,

of geluk.

Maar het blijft beperkt tot correlaties.

Het verklaart nog niets.

We weten dat deze gebieden in de hersenen

zijn betrokken bij bepaalde
bewuste ervaringen,

maar we weten niet waarom.

Laat ik het zo zeggen:

dit soort neurologisch onderzoek

beantwoordt bepaalde vragen

die we hadden over het bewustzijn,

de vragen over wat
bepaalde hersengebieden doen

en waar ze mee samenhangen.

Maar dit zijn niet de lastigste vragen.

Met alle respect voor de neurologie.

Er bestaan op dit vlak
geen echt eenvoudige problemen.

Maar het richt zich niet echt

op de kern van dit mysterie:

waarom zou al die hersenactiviteit

überhaupt gepaard moeten gaan
met bewustzijn?

Waarom hebben we die innerlijke film?

Op dit moment hebben we
daar nog niet echt een idee van.

Je kunt wel zeggen,

geef de neurologie nog een paar jaar.

Dan blijkt het gewoon
een opkomend verschijnsel

zoals files en tornado's

en het leven, en dan weten we het.

De klassieke gevallen van emergentie

betreffen allemaal gedrag,

hoe een file zich gedraagt,

hoe een tornado functioneert,

hoe een levend wezen zich vermenigvuldigt,

hoe het zich aanpast,
hoe de stofwisseling werkt,

allemaal vragen over
objectief functioneren.

Dat kun je ook toepassen
op de menselijke hersenen

door bepaald gedrag en functies

van dat menselijk brein te verklaren

als opkomende verschijnselen:

hoe we lopen, hoe we praten,
hoe we schaken,

al die vragen over het gedrag.

Maar als het gaat om het bewustzijn

dan zijn de vragen over het gedrag

nog de meest eenvoudige.

Veel moeilijker te verklaren

is waarom al dat gedrag

gepaard moet gaan
met subjectieve ervaring?

En hier heeft het standaard
paradigma van emergentie,

ja, hebben zelfs de standaard
paradigma's van de neurologie,

tot nu toe weinig antwoorden.

Ik zie mezelf als een
materialistisch wetenschapper.

Ik zoek een theorie van het bewustzijn

die werkt,

en lange tijd brak ik mij het hoofd

op zoek naar een werkbare
theorie over het bewustzijn

in zuiver fysieke termen.

Maar ik ben tot de conclusie gekomen

dat dat logisch gezien gewoon niet kan.

Het is een lang verhaal,

maar de essentie is
dat het enige dat je mag verwachten

op basis van puur
reductionistische verklaringen

in fysieke termen,
in termen van hersenfuncties,

is inzicht in het functioneren
van een systeem

zijn structuur, zijn dynamiek

en hoe het zich gedraagt.

Daarmee los je de eenvoudige kwesties op:

hoe we ons gedragen, hoe we functioneren.

Maar subjectieve ervaring op zich —

waarom lijkt het alsof ik
deze ervaring van binnenuit heb? —

dat is iets fundamenteel nieuws,

en die vraag blijft onbeantwoord.

Dus zo komen we in een impasse.

We hebben onze grote verklaringsketen,

daar zijn we zo aan gewend,
de natuurkunde verklaart de scheikunde,

de scheikunde verklaart de biologie

en de biologie verklaart
een deel van de psychologie.

Maar het bewustzijn

lijkt niet in dit plaatje te passen.

Het staat buiten kijf

dat we ons bewust zijn.

Maar hoe plaatsen we het

in de wetenschappelijk beeld
van de werkelijkheid?

Dus het bewustzijn is op dit moment

een soort anomalie,

een die we zullen moeten integreren

in onze kijk op de werkelijkheid,
maar voorlopig zien we nog niet hoe.

Voor een dergelijke anomalie

zijn wellicht radicale ideeën nodig.

Ik denk dat we er misschien wel
een paar nodig hebben

die in eerste instantie heel gek lijken

voordat we het bewustzijn

wetenschappelijk kunnen onderbouwen.

Er zijn wel een paar kandidaten

voor dat soort wilde ideeën.

Een ervan is van mijn vriend
Dan Dennett, ook hier aanwezig.

Volgens hem is er niet echt een probleem

met het bewustzijn.

Het hele idee van die innerlijke film

zou een soort illusie of verwarring zijn.

Feitelijk zouden we alleen maar
de objectieve functies,

de hersenactiviteit hoeven te verklaren

en daarmee zouden we klaar zijn.

En ik juich zijn gedachten toe!

Het zijn dergelijke ideeën

die we zullen moeten onderzoeken

als we een puur reductionistisch,

op hersenactiviteit gebaseerde
theorie van het bewustzijn willen.

Voor mij en velen met mij echter,

staat dat een beetje te dicht

bij het eenvoudigweg
ontkennen van het bewustzijn.

Ik denk dus in een andere richting.

In de tijd die mij rest

wil ik twee wilde ideeën doornemen

waarvan ik denk dat ze potentieel hebben.

Het eerste wilde idee is

dat het bewustzijn
een fundamentele waarde zou zijn.

Natuurkundigen nemen
sommige aspecten in het universum

soms aan als fundamentele bouwstenen:

ruimte, tijd en massa.

Die zouden onderworpen zijn aan
een aantal fundamentele wetten,

zoals de zwaartekracht
of quantummechanica.

Die fundamentele eigenschappen en wetten

worden dan niet verder verklaard
in simpeler termen.

Ze worden juist verondersteld
oorspronkelijk te zijn

en van daaruit bouw je
de werkelijkheid verder op.

Soms is er een toevoeging
aan die lijst bouwstenen.

In de 19e eeuw ontdekte Maxwell

dat je elektro-magnetische verschijnselen

niet kunt verklaren in termen van
de bestaande bouwstenen —

ruimte, tijd, massa,
de wetten van Newton —

dus postuleerde hij fundamentele wetten

voor het elektro-magnetisme

en hij postuleerde elektrische lading

als een fundamenteel element

dat zich aan die wetten onderwerpt.

Ik denk dat we met het bewustzijn

ook op dat punt staan.

Als je het bewustzijn niet kunt verklaren

in termen van de bestaande bouwstenen —

tijd, ruimte, massa, lading —

dan moet je die lijst
logischerwijs aanvullen.

Het ligt dan voor de hand het bewustzijn

ook als bouwsteen te veronderstellen,

een fundamentele bouwsteen van de natuur.

Het is niet zo dat je er dan geen
onderzoek meer naar kunt doen.

Het tegendeel is waar.

We zullen dan moeten bestuderen

welke fundamentele wetten
over dat bewustzijn regeren,

de wetten die het bewustzijn verbinden

met de andere bouwstenen:
ruimte, tijd, massa,

fysieke processen.

Natuurkundigen zeggen soms

dat we de fundamentele wetten
zo simpel willen hebben

dat we ze op een T-shirt kunnen afdrukken.

Ik denk dat we ongeveer op dat punt staan
als het gaat om het bewustzijn.

We willen fundamentele wetten, zo simpel

dat we ze op een T-shirt kunnen printen.

We kennen die wetten nu nog niet,

maar daar moeten we naar op zoek.

Het tweede wilde idee

is dat het bewustzijn universeel zou zijn.

Ieder systeem zou een bepaald niveau

van bewustzijn hebben.

Dit wordt soms panpsychisme genoemd:

'pan' staat voor alles,
'psych' voor psyche,

ieder systeem heeft bewustzijn,

niet alleen mensen, honden,
muizen en vliegen

maar zelfs de microbes van Rob Knight,

en elementaire deeltjes.

Zelfs een foton heeft
een bepaald niveau van bewustzijn.

Het idee is niet
dat fotons intelligent zijn

of kunnen denken.

Het is niet zo dat een foton

zich ongerust maakt

omdat hij denkt: "Oh, ik vlieg maar rond
met de snelheid van het licht,

hoe kan ik ooit de rozen ruiken?"

Zo is het niet.

De gedachte is dat fotons misschien toch

een ruwe vorm van
een subjectief gevoel hebben,

een soort primitieve voorloper
van het bewustzijn.

Dit gaat je misschien wel erg ver.

Ik bedoel, hoe komt iemand
op zo'n idioot idee?

Eén reden om dit te denken komt
van dat eerste wilde idee,

dat het bewustzijn fundamenteel zou zijn.

Als het fundamenteel is,
zoals ruimte, tijd en massa,

ligt het voor de hand
dat het ook universeel zou zijn,

precies zoals ruimte, tijd en massa.

Ik wil wel opmerken dat het idee

misschien tegen ons gevoel ingaat,

maar dat dat veel minder het geval is

bij mensen in andere culturen,

waar de menselijke geest

meer gezien wordt
als zijnde een met de natuur.

Een diepere drijfveer stamt uit het idee

dat misschien de krachtigste manier

om fundamentele wetten te vinden

die het bewustzijn relateren
aan fysieke processen

is om het bewustzijn
te koppelen aan informatie.

Overal waar informatie
wordt verwerkt is bewustzijn.

Complexe informatieverwerking,
zoals bij mensen,

complex bewustzijn.

Simpele informatieverwerking,

simpel bewustzijn.

Een opwindende ontwikkeling
van de laatste jaren

is dat een neuroloog, Giulio Tononi,

een dergelijke theorie
rigoureus heeft ontwikkeld

met een wiskundige theorie.

Hij heeft een wiskundige maat

van informatie-integratie

die hij 'phi' noemt,

die meet hoeveel informatie

in een systeem geïntegreerd is.

Hij veronderstelt dat 'phi'
rechtevenredig is

met bewustzijn.

Dus in een menselijk brein,

een enorme hoeveelheid
geïntegreerde informatie,

hoge mate van phi,

heel veel bewustzijn.

In een muis, middelmatige hoeveelheid
geïntegreerde informatie,

nog relatief veel,

behoorlijke mate van bewustzijn.

Maar ga je naar wormen,

microben, deeltjes,

dan daalt de mate van phi.

De mate van informatie-integratie daalt,

maar niet naar nul.

In Tononi's theorie

zal er altijd toch enige mate

van bewustzijn zijn.

Feitelijk stelt hij een fundamentele wet
voor het bewustzijn voor:

hoge phi, veel bewustzijn.

Nu weet ik niet
of deze theorie correct is,

maar het is misschien wel
de leidende theorie op dit moment,

op dit gebied,

en ze wordt gebruikt om een breed scala

aan wetenschappelijke data te integreren.

De theorie heeft het bijkomend voordeel

dat je haar op de voorkant
van een T-shirt kunt afdrukken.

Een verdere motivatie is

dat panpsychisme ons misschien kan helpen

het bewustzijn te integreren
in de fysieke werkelijkheid.

Natuurkundigen en filosofen
hebben vaak opgemerkt

dat fysica merkwaardig abstract is.

Het beschrijft de structuur
van de realiteit

met een hoop vergelijkingen,

maar het vertelt ons niets

over de realiteit die daar onder ligt.

Of zoals Stephen Hawking het zegt:

wat brengt het vuur in die vergelijkingen?

In de panpsychistische visie

kun je de vergelijkingen van de fysica

lezen als de beschrijving
van de bewustzijnsstroom.

Dat is wat de fysica uiteindelijk doet,

het beschrijft de bewustzijnsstroom.

Zo gezien, brengt het bewustzijn

het vuur in die vergelijkingen.

Zo gezien, bungelt het bewustzijn niet

buiten de fysieke wereld

als een soort extraatje.

Het is juist het middelpunt.

Ik denk dat deze panpsychistische visie
het potentieel heeft

om onze relatie
met de natuur om te vormen,

en het zou wel eens serieuze sociale

en ethische consequenties kunnen hebben.

Sommige zullen tegen onze intuïtie ingaan.

Ik dacht altijd
dat ik beter niets kon eten

wat bewustzijn had,

en dat ik dus vegetariër moest zijn.

Nou, als je dat als panpsychist doet,

dan zul je dus een hoop honger hebben.

Dus als je erover nadenkt,

zou dit je zienswijze
wel eens kunnen veranderen,

als het gaat om wat ethisch
en moreel verantwoord is,

niet zozeer het feit of iets bewust is

maar de mate en complexiteit
van dat bewustzijn.

En hoe zit het dan met het bewustzijn

in andere systemen, zoals computers?

Zoals de kunstmatige intelligentie

in de film 'Her', Samantha?

Is dat systeem bewust?

Het panpsychisme
zou vaststellen

dat er sprake is van complexe
informatieverwerking en -integratie,

dus haar antwoord zou
waarschijnlijk 'ja' zijn.

Als dat zo is, dan werpt dat
serieuze ethische vragen op

over zowel de ethiek

van het ontwikkelen van
intelligente computersystemen

als over het uitschakelen daarvan.

Je kunt je ook nog vragen stellen
over het bewustzijn van groepen,

van de hele planeet.

Heeft Canada zijn eigen bewustzijn?

Of op wat kleinere schaal,
kijk naar een coherente groep,

zoals het publiek op een TED-conferentie,

hebben wij op dit moment
een collectief TED-bewustzijn,

een innerlijke film

voor deze TED-groep als collectief,

die anders is dan de innerlijke film
van ieder individu?

Ik kan geen antwoord geven op die vraag,

maar we zouden ze
op zijn minst moeten stellen.

Dus ja, die panpsychische visie

is een radicale,

en ik weet niet of zij correct is.

Feitelijk heb ik meer vertrouwen

in dat eerste wilde idee,

dat het bewustzijn fundamenteel is,

dan in dat tweede,

dat het universeel zou zijn.

Ik bedoel, die visie
roept zoveel vragen op

heeft zoveel open einden,

zoals hoe vormen al die
kleine stukjes bewustzijn samen

het complexe bewustzijn
wat we zo goed kennen?

Als we die vragen kunnen beantwoorden,
zijn we al een eind op weg

naar een serieuze theorie
van het bewustzijn.

Voorlopig blijft het echter
misschien wel het grootste probleem

voor wetenschap en filosofie.

Dat is niet zomaar opgelost.

Maar ik geloof zeker dat we er
op een gegeven moment uitkomen.

Het bewustzijn begrijpen
is volgens mij de sleutel

zowel voor het begrijpen van ons universum

als voor het begrijpen van onszelf.

Misschien is er maar net
dat ene juiste wilde idee voor nodig.

Dank je wel.

(Applaus)