Dế tự tử, gián thây ma và nhiều câu chuyện khác về loài kí sinh.

Loài người chúng ta đặt cao tự do ý chí và độc lập.... nhưng vẫn có những ảnh hưởng mơ hồ mà ta không ngờ tới. Là một cây bút về khoa học, Ed Yong giải thích, trong bài nói chuyện cuốn hút, hài hước và đầy xáo trộn của mình, rằng kí sinh vật có khả năng điều khiển một cách đáng kinh ngạc. Liệu chúng có ảnh hưởng đến ta? Có thể lắm.

Một đàn dê rừng, một đàn cá

hay một đàn chim.

Rất nhiều động vật sống thành đàn lớn

giữa khung cảnh hùng vĩ

của thế giới tự nhiên.

Tại sao chúng lại sống thành đàn?

Câu trả lời thường gặp:

để tìm kiếm sự an toàn
đi săn theo nhóm

hoặc để kết đôi, sinh sản,

tất cả những câu trả lời đó,

thường là đúng,

đưa ra một kết luận lớn
về hành vi của động vật,

rằng chúng tự kiểm soát
hành vi,

chịu trách nhiệm với cơ thể mình.

Điều đó không phải lúc nào cũng đúng.

Đây là Artemia, một loài tôm nước mặn.

còn gọi là khỉ biển.

Nó nhỏ, thường sống một mình

nhưng lại có thể tập hợp
thành những đám lớn màu đỏ

kéo dài đến hàng mét,

bởi vì đây là
một loài kí sinh.

Những con tôm này
bị nhiễm sán dây,

Sán dây có ruột rất dài

bộ phận sinh dục ở một đầu
và miệng hình móc câu ở đầu còn lại.

Là một nhà báo tự do,
tôi rất thông cảm điều đó.

( Tiếng cười)

Sán dây không chỉ hút
chất dinh dưỡng từ cơ thể tôm

mà nó còn

tấn công những con tôm

thay đổi màu sắc của chúng
từ trong suốt sang màu đỏ tươi,

giúp tôm sống lâu hơn

như nhà sinh vật học Nicolas Rode
đã tìm ra,

nó khiến tôm bơi theo đàn.

Tại sao? Vì sán dây,
như nhiều loại kí sinh khác,

có một vòng đời rất phức tạp

liên quan đến rất nhiều
vật chủ khác nhau.

Tôm chỉ là một phần của
chuyến hành trình.

Điểm đến cuối cùng của nó là đây,

những con hồng hạc lớn hơn.

Sán dây chỉ có thể sinh sản
trên hồng hạc,

để tới đó, chúng điều khiển
những con tôm

tập hợp thành những đám màu

mà con hồng hạc
có thể dễ dàng phát hiện

và xơi tái,

đó là bí mật của đàn tôm Artemia.

Chúng không sống thành đàn
vì muốn vậy,

mà vì chúng bị điều khiển.

Tập trung thành đám lớn
rất nguy hiểm,

đối lập hoàn toàn
so với bình thường.

Sán dây điều khiển bộ não
và cơ thể

biến chúng thành phương tiện
đến chỗ hồng hạc.

Đây là một ví dụ khác

về sự điều khiển của kí sinh vật.

Đây là một con dế tự tử

Con dế này đã nuốt
ấu trùng giun Gordian

hay còn gọi là giun lông ngựa.

Con giun đã trưởng thành trong người
con dế và cần xuống nước để sinh sản

nó đã làm vậy bằng cách tiết ra protein

làm rối loạn bộ não con dế,

khiến con dế có hành động thất thường.

Khi đến gần nước,

bể bơi này chẳng hạn,

nó sẽ nhảy xuống và chết đuối,

rồi con giun sẽ luồn lách ra

khỏi xác con dế.

Ai biết được bên trong con dế
lại rộng đến vậy?

Sán dây và giun Gordian
không phải là duy nhất.

Chúng chỉ là một phần

tập đoàn kí sinh vật
điều khiển ý chí,

như nấm, virus, giun, côn trùng...

phá hoại và giày xéo

ý chí của sinh vật chủ.

Tôi lần đầu được biết về điều này

qua cuốn " Trải nghiệm cuộc sống"
của David Attenborough, 20 năm về trước,

sau đó là cuốn sách kì diệu có tên

" Chúa tể loài kí sinh vật"
của bạn tôi Carl Zimmer.

Sau đó, tôi đã viết về những sinh vật này.

Có rất ít chủ đề sinh học
có thể cuốn hút tôi đến vậy.

Giống như loài kí sinh đó
cũng đang điều khiển bộ não của tôi.

Sau tất cả, chúng lôi cuốn
và rùng rợn theo một cách thú vị.

Khi viết về loài kí sinh,
bạn thường dùng những cụm từ như

" thèm khát được sống" hay
" thoát ra khỏi cơ thể"

(Tiếng cười)

Nhưng có nhiều thứ hơn thế.

Tôi là nhà văn,
và đồng nghiệp của tôi

hiểu rằng chúng ta rất thích
những câu chuyện.

Loài kí sinh khiến ta
cưỡng lại sức lôi cuốn

của những câu chuyện hiển nhiên.

Thế giới của chúng có những
diễn biến bất ngờ

và những lời giải thích không ngờ.

Tại sao? Ví dụ,

con sâu bướm này

bắt đầu đập xung quanh
một cách dữ dội

khi côn trùng khác đến gần nó

còn với cái tổ kén màu trắng

nó có vẻ như
đang bảo vệ chúng?

Bảo vệ anh chị em ruột
của chúng ư?

Không

Nó đã bị tấn công

bởi một loài côn trùng kí sinh
đẻ trứng bên trong nó.

Trứng vỡ ra và côn trùng con
muốn con sâu bướm còn sống

trước khi chúng
thoát ra khỏi cái xác.

Hiểu ý tôi rồi chứ?

Giờ, con sâu bướm không chết.

Có vẻ như một vài
con côn trùng đứng sau

điều khiển nó để
bảo vệ chị em ruột của chúng

những con đang trưởng thành
trong cái tổ kén đó.

Con sâu bướm này
như một vệ sĩ xác sống

bảo vệ con cái
của loài sinh vật sẽ giết chết nó.

(Vỗ tay)

Còn rất nhiều điều để trao đổi.
Và tôi chỉ còn 13 phút (Tiếng cười)

Một vài người tại đây

có thể đang tự trấn an
một cách tuyệt vọng

rằng đây là những sinh vật
kì dị

trong tự nhiên,
rằng chúng nằm ngoài

những quan điểm có thể hiểu được,

bởi chúng khá nhỏ

và dành hầu hết thời gian

bên trong cơ thể con khác.

Chúng rất dễ bị bỏ qua,

không có nghĩa là
chúng không quan trọng.

Vài năm trước, Kevin Lafferty,

đưa một nhóm nhà khoa học
đến 3 cửa sông ở vùng California

họ đã cân nhắc, phân tích

và ghi lại mọi thứ họ tìm thấy

họ nhận thấy rằng

số lượng kí sinh vật là rất lớn.

Phổ biến hơn cả là sán lá,

những loài sán rất nhỏ có thể
phá hoại sinh vật chủ

như là chú ốc sên xấu số này.

Một con sán lá
thì có vẻ rất nhỏ

nhưng tập hợp chúng lại
xấp xỉ

lũ cá ở vùng cửa sông

và gấp 3 đến 9 lần
tập hợp các loài chim.

Bạn có nhớ giun Gordian
sống trong những con dế không?

Takuya Sato, một nhà khoa học
người Nhật

tìm ra rằng trong một dòng sông,

loài giun này đã làm chết rất nhiều
dế và châu chấu

số côn trùng bị chết đuối

chiếm khoảng 60 phần trăm khẩu phần ăn
của loài cá hồi địa phương.

Tác động này không phải là hiếm.

Nó rất quan trọng và phần nào phổ biến

trong thế giới quanh ta,

những nhà khoa học đã tìm ra

hàng trăm ví dụ
về những tác động này,

thú vị hơn, họ bắt đầu hiểu
một cách chính xác

làm thế nào để những sinh vật này
kiểm soát vật chủ.

Một trong những ví dụ
ưa thích của tôi.

Đây là loài Ampulex Compressa,

một loài bọ gián màu ngọc lục bảo,

một sự thật toàn cầu đã công nhận

rằng loài côn trùng này

nếu muốn thụ tinh cho trứng

thì cần một con gián.

Khi tìm thấy một con gián,
nó sẽ đâm vào 1 chiếc vòi,

đồng thời là cơ quan cảm giác,
điều mới được khám phá 3 tuần trước.

Nó đâm con gián bằng 1 chiếc vòi,
cơ quan cảm giác

được trang bị một cái bướu nhỏ

giúp nó cảm nhận bề mặt não
của con gián.

Như một người mò mẫm
tìm kiếm trong túi

khi nó tìm thấy phần não,
nó tiêm nọc độc

vào hai bó noron đặc biệt.

Nhà khoa học người Israel
Frederic Libersat và Ram Gal

tìm ra rằng nọc độc đó
là loại vũ khí hóa học đặc biệt.

Nó không giết chết
hay làm con gián bất tỉnh.

Con gián có thể đi

bay hoặc chạy tùy thích,

nhưng nó lại không muốn thế

vì nọc độc đã ngăn chặn
động lực di chuyển của con gián.

Con bọ cơ bản đã xóa bỏ
khả năng thoát thân

trong hệ thống điều hành
của con gián

điều khiển nạn nhân

tới hang ổ bằng râu

giống như dắt chó đi dạo vậy.

Tới nơi, nó đẻ trứng,

trứng nở, ăn sống vật chủ,
chui ra ngoài

yadda yadda yadda,
bạn đã biết thủ tục này.

(Tiếng cười) ( Vỗ tay)

Giờ tôi muốn nói rằng,
một khi bị đốt,

con gián sẽ không còn là nó nữa.

Nó giống như phiên bản lớn
của con côn trùng,

cũng như dế là phiên bản lớn
của giun Gordian.

Những vật chủ này không thể
sống sót hay sinh sản.

Chúng chỉ có quyền kiểm soát
số mệnh của mình như một chiếc ô tô.

Một khi ký sinh vật xâm nhập,
vật chủ sẽ không còn quyền quyết định.

Tất nhiên, loài người
không còn xa lạ với sự kiểm soát này.

Ta uống thuốc để thay đổi
thành phần hóa học trong não và tâm trạng,

những tranh luận, quảng cáo
hay ý tưởng lớn

không phải là đang cố gắng
thay đổi suy nghĩ của người khác sao?

Nhưng nỗ lực của chúng ta

còn rất thô sơ và khờ dại so với

năng lực của loài kí sinh.

Don Draper chỉ ao ước
được sáng suốt

và tỉ mỉ như con bọ gián màu xanh.

Giờ, tôi nghĩ đây là phần
làm cho kí sinh vật

trở nên rất hung hãn và
cũng rất hấp dẫn

Chúng ta quá đề cao
tự do ý chí

và sự độc lập

đến việc mất đi khả năng đó
cho những thế lực vô hình

để lại rất nhiều nỗi sợ hãi xã hội
trong sâu thẳm.

Lầm lạc của hệ thống chính trị Orwellian,
bè phái đen tối,

những kẻ muốn kiểm soát ý thức--

đó là phép ẩn dụ cho những
câu chuyện viễn tưởng mơ hồ nhất,

thực tế, điều đó xảy ra thường xuyên.

Điều này đặt ra cho tôi
một câu hỏi hiển nhiên và gây tranh cãi:

Liệu loài nham hiểm và độc ác này
ảnh hưởng đến hành vi của chúng ta

mà ta không hay biết

ngoại trừ cơ quan
an ninh quốc gia Hoa Kỳ?

Nếu là vậy--

(Tiếng cười) (Vỗ tay)

Hình như tôi vừa tiết lộ bí mật
quốc gia?

(Tiếng cười)

Một ứng cử viên tốt.

Đây là động vật nguyên sinh sống kí sinh
họ Toxoplasma

loài sinh vật đáng sợ này

xứng đáng
có một biệt danh dễ thương.

Toxo gây bệnh cho động vật,

rất nhiều loài động vật có vú,

nhưng chúng chỉ có thể sinh sản
trong cơ thể mèo

Nhà khoa học Joanne Webster
đã cho thấy

nếu Toxo xâm nhập vào chuột
hay động vật gặm nhấm

nó sẽ biến con vật trở thành
tên lửa săn mèo

Nếu con chuột bị nhiễm độc
ngửi thấy mùi

nước tiểu mèo

nó sẽ chạy ngay tới chỗ
phát ra mùi

chứ không chạy đi
như ta thường thấy.

Mèo sẽ ăn con chuột.
Và Toxo có thể sinh sản.

Một câu chuyện điển hình
cho Ăn, Con mồi, Tình yêu.

(Tiếng cười) ( Vỗ tay)

Các bạn thật tốt bụng và rộng lượng.

Chào Elizabeth, tôi rất thích
bài nói chuyện của cô.

Làm thế nào kí sinh vật
kiểm soát vật chủ theo cách này?

Ta thực sự không biết.

Ta biết rằng Toxo sẽ sản sinh
một loại enzim, tạo dopamine,

chất giúp tạo động lực.

Nó nhắm tới vài phần nhất định
trong não chuột,

bao gồm phần khơi gợi tình dục.

Nhưng ta không biết những mảnh ghép
khít với nhau như thế nào.

Ta chỉ biết loài này
là một đơn bào.

Chúng không có hệ thần kinh,
không có ý thức,

thậm chí không có cơ thể.

Nhưng chúng đang kiểm soát
một con vật?

Chúng ta cũng là loài có vú.

Và chắc chắn, ta thông minh
hơn chuột,

nhưng bộ não của chúng ta
có cùng cấu trúc cơ bản

cùng loại tế bào, cùng hợp chất
bên trong cơ thể,

và có cùng loài kí sinh.

Có nhiều ước lượng,
nhưng một vài con số cho thấy

một phần ba dân số trên thế giới

có kí sinh Toxo trong não.

Nó không dẫn đến
một căn bệnh rõ ràng.

Kí sinh vật âm thầm duy trì hoạt động
trong khoảng thời gian dài.

Một vài bằng chứng cho thấy

những người mang bệnh có câu trả lời

về vấn đề cá nhân
khác với những người khác,

có khả năng bị tai nạn xe hơi
cao hơn một chút

và bằng chứng cho thấy
bệnh nhân tâm thần phân liệt

dễ bị mắc bệnh hơn.

Những bằng chứng này
chưa đủ để kết luận

thậm chí những người nghiên cứu
về Toxo cũng tranh cãi

liệu loài kí sinh có thực sự
tác động đến hành vi của chúng ta

Nhưng với sự tồn tại ngày càng nhiều
sự kiểm soát ấy

Thực sự đáng ngờ

liệu loài người có là
loài duy nhất không bị ảnh hưởng.

Và tôi nghĩ chính khả năng

lật ngược cách ta hiểu về thế giới
làm cho loài kí sinh trở nên thú vị.

Chúng lôi kéo ta nhìn
thế giới tự nhiên theo một cách khác,

và tự hỏi liệu hành động
ta nhìn thấy là đơn giản và hiển nhiên

hay trở ngại và khó hiểu,

có là kết quả của ý chí

đang bị khuất phục

bị kiểm soát bởi những thứ khác.

Khi mà ý kiến đó
còn nhiều tranh cãi

và cách phát triển của loài kí sinh
còn rất kinh khủng

tôi nghĩ rằng khả năng gây ngạc nhiên
làm cho chúng thật tuyệt vời và lôi cuốn

như gấu trúc,
bươm bướm hay cá heo.

Trong đoạn kết của
"Nguồn gốc các loài",

Charles Darwin đã viết
về sự vĩ đại của cuộc sống

của sự tiến hóa tạo ra
vô số những sinh thể đẹp và kì diệu,

và tôi nghĩ rất có thể
ông ấy đang nói về

một con sán dây làm con tôm
trở nên hòa đồng hơn

hay một con giun
làm con dế phải đi theo ý mình.

Cũng có thể, đó chỉ là
bài nói chuyện về loài kí sinh

Cảm ơn.

(Vỗ tay)