Return to Video

Everest Dağı neden çok yüksek? - Michele Koppes

  • 0:07 - 0:08
    Her bahar
  • 0:08 - 0:12
    macera arayan yüzlerce insan,
    Everest Dağı olarak da bilinen
  • 0:12 - 0:15
    Çomolungma'ya tırmanma hayali kuruyor.
  • 0:15 - 0:17
    Ana kampta aylarca işe koyularak
  • 0:17 - 0:22
    dağın yüce, ölümcül zirvesine
    tırmanma şanslarını bekliyorlar.
  • 0:22 - 0:26
    Peki insanlar Everest'e tırmanmak için
    neden hayatlarını riske atıyorlar?
  • 0:26 - 0:28
    Meydan okuma mı?
  • 0:28 - 0:29
    Manzara için mi?
  • 0:29 - 0:32
    Gökyüzüne dokunma şansı mı?
  • 0:32 - 0:38
    Çoğunun ilgisini çeken şey, Everest'in
    dünya üzerindeki en yüksek dağ olması.
  • 0:38 - 0:40
    Burada önemli bir ayrım yapmamız gerek.
  • 0:40 - 0:45
    Mauna Kea aslında
    zeminden doruğa en uzun dağ,
  • 0:45 - 0:48
    fakat deniz seviyesinden
    8850 metre yüksekliğiyle,
  • 0:48 - 0:51
    Everest gezegendeki
    en yüksek rakıma sahip.
  • 0:51 - 0:54
    Bu yüksek oluşumun nasıl
    doğduğunu anlamak için,
  • 0:54 - 0:58
    kıtasal plakaların çarpıştığı
    gezegenimizin kabuğuna
  • 0:58 - 1:00
    derinden bakmamız gerekiyor.
  • 1:00 - 1:03
    Dünyanın yüzeyi,
    armadillonun zırhı gibidir,
  • 1:03 - 1:06
    kabuk parçaları daima hareket eder,
  • 1:06 - 1:08
    birbirlerinin altında
  • 1:08 - 1:09
    ve etrafında.
  • 1:09 - 1:14
    Devasa kıtasal plakaların
    hareketi nispeten hızlıdır.
  • 1:14 - 1:17
    Yılda iki ile dört santimetre
    hareket ederler,
  • 1:17 - 1:19
    yani neredeyse tırnakların
    büyümesi kadar hızlı.
  • 1:19 - 1:21
    İki plaka çarpıştığında
  • 1:21 - 1:25
    biri diğerinin içine ya da altına girer,
    sınırları çökmeye başlar
  • 1:25 - 1:30
    ve ekstra kabuğa yer vermek için
    yükselme adlı şeye sebep olur.
  • 1:30 - 1:32
    Everest de bu şekilde meydana gelmiştir.
  • 1:32 - 1:37
    50 milyon yıl önce dünyanın
    Hindistan Plakası kuzeye sürüklendi,
  • 1:37 - 1:39
    daha büyük olan Avrasya Plakasına çarptı
  • 1:39 - 1:43
    ve kabuk, devasa yükselme yaratıp, çöktü.
  • 1:43 - 1:46
    Everest dağı bu eylemin tam ortasında,
  • 1:46 - 1:49
    Hindistan-Avrasya
    çarpışma kuşağının eşiğinde.
  • 1:49 - 1:53
    Fakat dağlar, yükselmeden başka
    güçler tarafından da şekillendirilir.
  • 1:53 - 1:58
    Kara yükseldikçe hava kitleleri de
    yükselmeye mecbur kalır.
  • 1:58 - 2:03
    Yükselen hava soğur, içerisindeki
    herhangi bir su buharının yoğunlaşmasına
  • 2:03 - 2:05
    ve kar veya yağmura
    dönüşmesine sebep olur.
  • 2:05 - 2:08
    Yağdıkça zemini aşındırır,
    bu da kayaları eritir
  • 2:08 - 2:13
    veya onları ayrışma olarak bilinen
    sürece doğru götürür.
  • 2:13 - 2:15
    Aşağı doğru giden su,
    ayrışan materyalleri taşır
  • 2:15 - 2:17
    ve zemini erozyona uğratarak
  • 2:17 - 2:21
    derin vadileri
    ve dik tepeleri biçimlendirir.
  • 2:21 - 2:26
    Bu yükseltme ve erozyon arasındaki denge,
    dağa biçimini veren şeydir.
  • 2:26 - 2:28
    Fakat kutsal Himalaya tepelerini
  • 2:28 - 2:30
    Appalachia'nın rahatlatıcı
    tepeleriyle karşılaştırın.
  • 2:30 - 2:33
    Her dağın aynı olmadığı aşikar.
  • 2:33 - 2:36
    Bunun nedeni, denkleme
    zamanın da dahil olması.
  • 2:36 - 2:40
    Kıtasal plakalar ilk kez çarpıştığında
    yükselme hızlı gerçekleşir.
  • 2:40 - 2:43
    Zirveler, dik yamaçlarla daha da yükselir.
  • 2:43 - 2:47
    Ancak zamanla
    yer çekimi ve su onları aşındırır.
  • 2:47 - 2:49
    Neticede erozyon yükselmenin yerine geçer,
  • 2:49 - 2:53
    ve tepeleri, yükselme hızlarından
    daha hızlı aşındırır.
  • 2:53 - 2:56
    Dağları şekillendiren
    üçüncü faktör: iklim.
  • 2:56 - 3:01
    Sıfır altı derecelerde
    bazı kar yağışları tamamen erimez,
  • 3:01 - 3:04
    aksine, buza dönüşene dek
    yavaşça yoğunlaşırlar.
  • 3:04 - 3:09
    Bu da, iklime bağlı olarak gezegendeki
    farklı yüksekliklerde gerçekleşen
  • 3:09 - 3:11
    kar sınırını oluşturur.
  • 3:11 - 3:15
    Dondurucu kutuplarda,
    kar sınırı deniz seviyesindedir.
  • 3:15 - 3:19
    Ekvatorun yanındaysa, buzun şekil
    alabileceği kadar soğuması için
  • 3:19 - 3:21
    beş kilometre tırmanmanız gerekir.
  • 3:21 - 3:25
    Toplanan buz, kendi muazzam ağırlığı
    altında akıp gitmeye başlar,
  • 3:25 - 3:29
    dağ buzulu olarak bilinen donmuş
    ve yavaş akan bir nehir oluşturur,
  • 3:29 - 3:31
    bu da alttaki kayaları öğütür.
  • 3:31 - 3:34
    Dağlar ne kadar dik olursa
    buz o kadar hızlı akar
  • 3:34 - 3:37
    ve altındaki kayayı da o kadar hızlı oyar.
  • 3:37 - 3:41
    Dağ buzulları, zemini yağmur ve nehirden
    daha hızlı erozyona uğratabilir.
  • 3:41 - 3:45
    Dağ buzulları, dağın tepelerine yapıştığı
    yerlerde onları öyle hızlı düzleştirir ki
  • 3:45 - 3:50
    tepelerini karlı devasa
    daire testereler gibi keser.
  • 3:50 - 3:54
    Peki sonra, buzlu Everest Dağı
    nasıl bu kadar uzun oldu?
  • 3:54 - 3:58
    İlk olarak, içerisinden yükseldiği
    sarsıntılı kıta çarpışması,
  • 3:58 - 4:01
    onun devasa olmasını sağladı.
  • 4:01 - 4:03
    İkincisi, dağ tropiklerin yanında,
  • 4:03 - 4:08
    bu yüzden de kar sınırı yüksek
    ve dağ buzulları nispeten küçük,
  • 4:08 - 4:10
    yani onu eritemeyecek kadar küçük.
  • 4:10 - 4:13
    Dağ öyle mükemmel bir fırtına
    koşullarında bulunuyor ki
  • 4:13 - 4:16
    bu onun etkileyici uzunluğunu koruyor.
  • 4:16 - 4:18
    Fakat mesele her zaman bu olmayacak.
  • 4:18 - 4:21
    Kıtasal plakalar, dünya iklimi
    ve gezegenin erozyon gücünün
  • 4:21 - 4:22
    bir gün Everest'i küçültüp
  • 4:22 - 4:24
    gerçek boyutlarına döndürmek için
  • 4:24 - 4:28
    birlik olabileceği,
    değişken bir dünyada yaşıyoruz.
  • 4:28 - 4:31
    En azından şimdilik
    yürüyüş yapanların, maceracıların
  • 4:31 - 4:33
    ve benzer hayalperestlerin zihninde
  • 4:33 - 4:35
    efsanevi olmaya devam ediyor.
Title:
Everest Dağı neden çok yüksek? - Michele Koppes
Description:

Dersin tamamı için: http://ed.ted.com/lessons/why-is-mount-everest-so-tall-michele-koppes

Deniz seviyesinden 8.850 metre yüksekteki, Everest Dağı olarak da bilinen Çomolungma, gezegendeki en yüksek rakıma sahip. Peki bu yüksek oluşum nasıl bu kadar yüksek oldu? Michele Koppes cevabı bulmak için kıtasal plakaların çarpıştığı gezegen kabuğunun derinliklerine iniyor.

Ders Michele Koppes, animasyon ise Provincia Studio tarafından hazırlanmıştır.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
04:53

Turkish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.