WEBVTT

00:00:07.196 --> 00:00:08.265
Her bahar

00:00:08.265 --> 00:00:12.185
macera arayan yüzlerce insan,
Everest Dağı olarak da bilinen

00:00:12.185 --> 00:00:14.702
Çomolungma'ya tırmanma hayali kuruyor.

00:00:14.702 --> 00:00:17.209
Ana kampta aylarca işe koyularak

00:00:17.209 --> 00:00:22.011
dağın yüce, ölümcül zirvesine
tırmanma şanslarını bekliyorlar.

00:00:22.011 --> 00:00:26.163
Peki insanlar Everest'e tırmanmak için
neden hayatlarını riske atıyorlar?

00:00:26.163 --> 00:00:27.582
Meydan okuma mı?

00:00:27.582 --> 00:00:28.667
Manzara için mi?

00:00:28.667 --> 00:00:32.017
Gökyüzüne dokunma şansı mı?

00:00:32.017 --> 00:00:37.563
Çoğunun ilgisini çeken şey, Everest'in
dünya üzerindeki en yüksek dağ olması.

00:00:37.563 --> 00:00:40.328
Burada önemli bir ayrım yapmamız gerek.

00:00:40.328 --> 00:00:44.511
Mauna Kea aslında
zeminden doruğa en uzun dağ,

00:00:44.511 --> 00:00:47.597
fakat deniz seviyesinden
8850 metre yüksekliğiyle,

00:00:47.597 --> 00:00:51.171
Everest gezegendeki
en yüksek rakıma sahip.

00:00:51.171 --> 00:00:54.199
Bu yüksek oluşumun nasıl
doğduğunu anlamak için,

00:00:54.199 --> 00:00:57.612
kıtasal plakaların çarpıştığı
gezegenimizin kabuğuna

00:00:57.612 --> 00:01:00.022
derinden bakmamız gerekiyor.

00:01:00.022 --> 00:01:03.410
Dünyanın yüzeyi,
armadillonun zırhı gibidir,

00:01:03.410 --> 00:01:06.171
kabuk parçaları daima hareket eder,

00:01:06.171 --> 00:01:07.621
birbirlerinin altında

00:01:07.621 --> 00:01:08.998
ve etrafında.

00:01:08.998 --> 00:01:13.612
Devasa kıtasal plakaların
hareketi nispeten hızlıdır.

00:01:13.612 --> 00:01:16.507
Yılda iki ile dört santimetre
hareket ederler,

00:01:16.507 --> 00:01:18.919
yani neredeyse tırnakların
büyümesi kadar hızlı.

00:01:18.919 --> 00:01:20.524
İki plaka çarpıştığında

00:01:20.524 --> 00:01:25.035
biri diğerinin içine ya da altına girer,
sınırları çökmeye başlar

00:01:25.035 --> 00:01:29.963
ve ekstra kabuğa yer vermek için
yükselme adlı şeye sebep olur.

00:01:29.963 --> 00:01:32.083
Everest de bu şekilde meydana gelmiştir.

00:01:32.083 --> 00:01:36.541
50 milyon yıl önce dünyanın
Hindistan Plakası kuzeye sürüklendi,

00:01:36.541 --> 00:01:38.911
daha büyük olan Avrasya Plakasına çarptı

00:01:38.911 --> 00:01:42.869
ve kabuk, devasa yükselme yaratıp, çöktü.

00:01:42.869 --> 00:01:45.541
Everest dağı bu eylemin tam ortasında,

00:01:45.541 --> 00:01:49.120
Hindistan-Avrasya
çarpışma kuşağının eşiğinde.

00:01:49.120 --> 00:01:52.879
Fakat dağlar, yükselmeden başka
güçler tarafından da şekillendirilir.

00:01:52.879 --> 00:01:58.286
Kara yükseldikçe hava kitleleri de
yükselmeye mecbur kalır.

00:01:58.286 --> 00:02:02.731
Yükselen hava soğur, içerisindeki
herhangi bir su buharının yoğunlaşmasına

00:02:02.731 --> 00:02:05.016
ve kar veya yağmura
dönüşmesine sebep olur.

00:02:05.016 --> 00:02:07.630
Yağdıkça zemini aşındırır,
bu da kayaları eritir

00:02:07.630 --> 00:02:12.679
veya onları ayrışma olarak bilinen
sürece doğru götürür.

00:02:12.679 --> 00:02:15.468
Aşağı doğru giden su,
ayrışan materyalleri taşır

00:02:15.468 --> 00:02:17.404
ve zemini erozyona uğratarak

00:02:17.404 --> 00:02:20.655
derin vadileri
ve dik tepeleri biçimlendirir.

00:02:20.655 --> 00:02:25.582
Bu yükseltme ve erozyon arasındaki denge,
dağa biçimini veren şeydir.

00:02:25.582 --> 00:02:27.877
Fakat kutsal Himalaya tepelerini

00:02:27.877 --> 00:02:30.375
Appalachia'nın rahatlatıcı
tepeleriyle karşılaştırın.

00:02:30.375 --> 00:02:33.019
Her dağın aynı olmadığı aşikar.

00:02:33.019 --> 00:02:35.981
Bunun nedeni, denkleme
zamanın da dahil olması.

00:02:35.981 --> 00:02:40.290
Kıtasal plakalar ilk kez çarpıştığında
yükselme hızlı gerçekleşir.

00:02:40.290 --> 00:02:43.157
Zirveler, dik yamaçlarla daha da yükselir.

00:02:43.157 --> 00:02:46.800
Ancak zamanla
yer çekimi ve su onları aşındırır.

00:02:46.800 --> 00:02:49.463
Neticede erozyon yükselmenin yerine geçer,

00:02:49.463 --> 00:02:52.525
ve tepeleri, yükselme hızlarından
daha hızlı aşındırır.

00:02:52.525 --> 00:02:55.965
Dağları şekillendiren
üçüncü faktör: iklim.

00:02:55.965 --> 00:03:00.768
Sıfır altı derecelerde
bazı kar yağışları tamamen erimez,

00:03:00.768 --> 00:03:03.861
aksine, buza dönüşene dek
yavaşça yoğunlaşırlar.

00:03:03.861 --> 00:03:08.944
Bu da, iklime bağlı olarak gezegendeki
farklı yüksekliklerde gerçekleşen

00:03:08.944 --> 00:03:11.229
kar sınırını oluşturur.

00:03:11.229 --> 00:03:14.926
Dondurucu kutuplarda,
kar sınırı deniz seviyesindedir.

00:03:14.926 --> 00:03:19.339
Ekvatorun yanındaysa, buzun şekil
alabileceği kadar soğuması için

00:03:19.339 --> 00:03:21.398
beş kilometre tırmanmanız gerekir.

00:03:21.398 --> 00:03:24.807
Toplanan buz, kendi muazzam ağırlığı
altında akıp gitmeye başlar,

00:03:24.807 --> 00:03:28.736
dağ buzulu olarak bilinen donmuş
ve yavaş akan bir nehir oluşturur,

00:03:28.736 --> 00:03:30.896
bu da alttaki kayaları öğütür.

00:03:30.896 --> 00:03:33.642
Dağlar ne kadar dik olursa
buz o kadar hızlı akar

00:03:33.642 --> 00:03:37.276
ve altındaki kayayı da o kadar hızlı oyar.

00:03:37.276 --> 00:03:41.028
Dağ buzulları, zemini yağmur ve nehirden
daha hızlı erozyona uğratabilir.

00:03:41.028 --> 00:03:45.129
Dağ buzulları, dağın tepelerine yapıştığı
yerlerde onları öyle hızlı düzleştirir ki

00:03:45.129 --> 00:03:49.663
tepelerini karlı devasa
daire testereler gibi keser.

00:03:49.663 --> 00:03:54.364
Peki sonra, buzlu Everest Dağı
nasıl bu kadar uzun oldu?

00:03:54.364 --> 00:03:57.802
İlk olarak, içerisinden yükseldiği
sarsıntılı kıta çarpışması,

00:03:57.802 --> 00:04:00.541
onun devasa olmasını sağladı.

00:04:00.541 --> 00:04:03.156
İkincisi, dağ tropiklerin yanında,

00:04:03.156 --> 00:04:07.714
bu yüzden de kar sınırı yüksek
ve dağ buzulları nispeten küçük,

00:04:07.714 --> 00:04:10.266
yani onu eritemeyecek kadar küçük.

00:04:10.266 --> 00:04:13.252
Dağ öyle mükemmel bir fırtına
koşullarında bulunuyor ki

00:04:13.252 --> 00:04:15.702
bu onun etkileyici uzunluğunu koruyor.

00:04:15.702 --> 00:04:17.699
Fakat mesele her zaman bu olmayacak.

00:04:17.699 --> 00:04:20.905
Kıtasal plakalar, dünya iklimi
ve gezegenin erozyon gücünün

00:04:20.905 --> 00:04:22.457
bir gün Everest'i küçültüp

00:04:22.457 --> 00:04:24.361
gerçek boyutlarına döndürmek için

00:04:24.361 --> 00:04:28.128
birlik olabileceği,
değişken bir dünyada yaşıyoruz.

00:04:28.128 --> 00:04:31.166
En azından şimdilik
yürüyüş yapanların, maceracıların

00:04:31.166 --> 00:04:33.498
ve benzer hayalperestlerin zihninde

00:04:33.498 --> 00:04:35.137
efsanevi olmaya devam ediyor.