Jak wyjaśnić świadomość?

Świadomość jest podstawowym aspektem naszego istnienia. Jak powiedział filozof, David Chalmers: „Nie ma nic, co znalibyśmy bardziej bezpośrednio…. Równocześnie jest to najbardziej tajemniczy fenomen we wszechświecie”. David dzieli się z nami sposobami myślenia na temat filmu, który odtwarza się w naszych głowach.

Tu i teraz

odtwarzasz w głowie film.

Niesamowity, wielościeżkowy film

z przestrzennym obrazem i dźwiękiem,
pokazujący to, co widzisz i słyszysz.

To nie wszystko.

Ten film to również zapach, smak, dotyk,

odczuwanie ciała, bólu, głodu, orgazmu

oraz emocji: złości czy szczęścia.

To wspomnienia - sceny z dzieciństwa,
do których możesz wracać.

Film, któremu ciągle towarzyszy narracja

w strumieniu świadomości.

W centrum filmu jesteś ty,

przeżywasz wszystko bezpośrednio.

Ten film to strumień świadomości,

podmiot doświadczenia umysłu i świata.

Świadomość jest jednym z podstawowych
faktów ludzkiego istnienia.

Każdy z nas jest świadomy,
każdy odtwarza własny wewnętrzny film:

ty, ty i ty.

Niczego nie znamy bardziej bezpośrednio.

Przynajmniej ja w ten właśnie sposób
doświadczam swojej świadomości,

nie mogę być pewien, że wy ją macie.

Świadomość nadaje życiu wartość.

Bez niej nic nie miałoby
znaczenia ani wartości.

Jednocześnie świadomość jest najbardziej
tajemniczym zjawiskiem we wszechświecie.

Dlaczego jesteśmy świadomi?

Dlaczego doświadczamy wewnętrznych filmów?

Dlaczego nie jesteśmy po prostu robotami,
które bodźce zewnętrzne

zamieniają na reakcje, bez potrzeby
tworzenia wewnętrznego filmu?

Obecnie nikt nie zna
odpowiedzi na te pytania.

Wydaje mi się, że aby badać świadomość,

potrzebujemy przełomu w nauce.

Niektórzy twierdzą, że do świadomości
nie da się podejść naukowo.

Nauka jest z natury obiektywna,
świadomość - subiektywna,

więc nie ma mowy o nauce o świadomości.

Takie przekonanie panowało
przez większość XX wieku.

Psycholodzy badali obiektywnie zachowania,

neurolodzy badali obiektywnie mózg

i nikt nawet nie wspominał o świadomości.

Nawet trzydzieści lat temu,
gdy zaczynał się TED,

nauka niewiele wiedziała
na temat świadomości.

Jakieś dwadzieścia lat temu
wszystko zaczęło się zmieniać.

Neurolodzy, jak Francis Crick
oraz fizycy, jak Roger Penrose,

uznali, że nadszedł czas, by nauka
zajęła się problemem świadomości.

Od tamtej pory nastąpiła eksplozja,
rozkwit prac naukowych

dotyczących świadomości.

Świetnych i błyskotliwych prac,
którym jednak czegoś ciągle brakuje.

Głównym celem prac naukowych dotyczących
świadomości było poszukiwanie zależności

między obszarami mózgu,
a odpowiadającymi im stanami świadomości.

Doskonałym przykładem była
prezentacja Nancy Kanwisher,

którą widzieliśmy kilka minut temu.

Dzięki tym badaniom dużo lepiej
rozumiemy, jakie obszary mózgu

odpowiadają, na przykład,
za postrzeganie twarzy,

odczuwanie bólu albo szczęścia.

Wciąż jednak badamy współzależności,
ale nie wyjaśniamy ich.

Znamy obszary mózgu, dzięki którym
odczuwamy pewne rzeczy świadomie,

ale nie wiemy, dlaczego tak się dzieje.

Twierdzę, że takie prace
z dziedziny neurobiologii

odpowiadają tylko na pewne pytania
dotyczące świadomości,

dotyczące funkcji pełnionych
przez pewne obszary mózgu

oraz ich korelacje.

W pewnym sensie są to łatwe pytania.

Oczywiście nie podważam tu
pracy neurologów.

Nie ma łatwych zagadnień,
jeśli chodzi o świadomość,

ale dotychczasowe badania nie zajmują się

prawdziwie zagadkowym tematem,
stanowiącym sedno tej dziedziny:

dlaczego całej działalności mózgu
musi towarzyszyć świadomość?

Dlaczego istnieje ten wewnętrzny,
subiektywny film?

Jak na razie nic nam o tym nie wiadomo.

Oczywiście można by powiedzieć,
dajmy neurobiologi kilka lat.

Może świadomość okaże się
jednym z emergentnych fenomenów,

tak jak korki uliczne, huragany czy życie.

Kiedyś ją zrozumiemy.

Jednak wszystkie te klasyczne przypadki
wiążą się z powstawaniem nowych zachowań.

Jak zachowują się korki uliczne?

Jak funkcjonują huragany?

Jak organizmy żywe rozmnażają się,
adaptują i trawią?

To wszystko są obiektywne pytania,
dotyczące funkcjonowania.

Można by je odnieść do ludzkiego mózgu,

żeby wyjaśnić jego zachowania i funkcje
jako nowego fenomenu:

jak się poruszamy, mówimy, gramy w szachy.

Wszystkie te pytania dotyczą zachowania.

Pytania na temat zachowania
w przypadku świadomości są łatwe.

Trudne pytanie pojawia się,
gdy chcemy wyjaśnić,

dlaczego wszystkim tym zachowaniom
towarzyszą subiektywne doznania.

W tym przypadku świat nowości
czy nawet neurobiologii,

nie ma jeszcze za wiele do powiedzenia.

Jestem w głębi serca
naukowym materialistą.

Chcę, by naukowa
teoria świadomości działała.

Dlatego długo waliłem głową w mur,

szukając teorii świadomości
w czysto fizycznym rozumieniu.

W końcu zrozumiałem, że to niemożliwe
z czysto metodycznych przyczyn.

To długa historia,
ale w skrócie sedno stanowi to,

że w rozumieniu czysto fizycznym
czy też opartym na mózgu,

historie związane z funkcjonowaniem
organizmu, jego struktury, dynamiki,

zachowań jakie tworzy,

to świetne rozwiązanie
dla prostych zagadnień,

związanych z tym, jak się zachowujemy
czy funkcjonujemy.

Natomiast gdy mowa
o subiektywnych doświadczeniach,

takich jak, dlaczego wszystko
wydaje się nam wewnętrzne,

to coś zupełnie nowego
i prowadzi tylko do kolejnych pytań.

Myślę, że znajdujemy się
w martwym punkcie.

Stworzyliśmy wspaniały łańcuch objaśnień
i przyzwyczailiśmy się do niego.

Fizyka objaśnia chemię, chemia - biologię,

biologia - część psychologii.

Świadomość nie pasuje do tej wizji.

Z jednej strony, jesteśmy świadomi.

Z drugiej, nie wiemy, jak to włączyć
do naukowego postrzegania świata.

Myślę, że świadomość
to teraz pewna anomalia,

którą musimy uwzględnić
w postrzeganiu świata,

ale jeszcze nie wiemy jak.

Stojąc wobec takiej anomalii,

może będziemy potrzebować
radykalnych pomysłów.

Pomysłów, które choć z początku
wydadzą się szalone,

pozwolą nam zmierzyć się
ze świadomością na podłożu naukowym.

Jest już kilka takich pomysłów,
które można uznać za szalone.

Mój przyjaciel, Dan Dennett,
który jest tu dzisiaj, ma taki pomysł.

Jego zdaniem wcale nie ma
żadnego problemu ze świadomością.

Cała idea wewnętrznego subiektywnego filmu
jest formą iluzji, czy też zamętu.

Tak naprawdę trzeba tylko
wyjaśnić obiektywne funkcje,

takie jak zachowania mózgu,

by wyjaśnić wszystko, co potrzeba.

Życzę mu powodzenia.

Takie właśnie radykalne pomysły
trzeba zgłębiać, jeżeli chcemy stworzyć

czysto redukcjonistyczną, opartą
na mózgu, teorię świadomości.

Dla mnie i dla wielu ludzi ten pogląd

zaprzecza faktom na temat świadomości
i jest niezadowalający.

Pójdziemy w innym kierunku.

Chciałbym zgłębić dwa szalone pomysły,
które wydają mi się obiecujące.

Pierwszy mówi, że świadomość
jest fundamentalna.

Fizycy czasem uznają

niektóre elementy wszechświata
za fundamentalne budulce,

na przykład przestrzeń, czas i materię.

Postulują fundamentalne zasady,
które nimi rządzą,

takie jak prawo grawitacji
czy mechaniki kwantowej.

Prawa fizyki nie maja już bardziej
podstawowych objaśnień.

Uważane są za podstawowy
budulec tworzący świat.

Lista podstawowych praw
czasem się poszerza.

W XIX wieku Maxwell odkrył, że nie da się
wyjaśnić zjawisk elektromagnetycznych

na podstawie istniejących już zasad

przestrzeni, czasu, materii
czy praw Newtona.

Maxwell wysunął teorię
oddziaływań elektromagnetycznych

i ustanowił ładunek elektryczny

podstawowym elementem
oddziaływania elektromagnetycznego.

Myślę, że jesteśmy w podobnej sytuacji
jeśli chodzi o świadomość.

Jeśli nie można wyjaśnić,

na czym polega świadomość,
bazując na istniejących już

teoriach przestrzeni, czasu,
materii czy ładunku,

to znaczy, że należy poszerzyć ich listę.

Naturalne byłoby uznanie świadomości
za podstawowy budulec natury.

To nie znaczy, że nie można
podejść do świadomości naukowo,

wręcz przeciwnie.

Wystarczyłoby zbadać podstawowe zasady
rządzące świadomością,

takie, które łączą świadomość
z prawami fizyki.

Fizycy mawiają, że prawa fizyki
powinny być na tyle proste,

by można je było nadrukować na koszulce.

Myślę, że jesteśmy w podobnej sytuacji,
jeśli chodzi o świadomość.

Chcemy ustanowić
podstawowe zasady na tyle proste,

by dało się je drukować na koszulkach.

Jeszcze nie wiemy, co to są za zasady,
ale to właśnie ich szukamy.

Drugą ideą jest to, że świadomość
może być uniwersalna.

Możliwe, że każdy system
ma pewien stopień świadomości.

Ten pogląd nazywa się panpsychizmem,
pan czyli wszystko, psyche czyli umysł.

W tym założeniu każdy system
jest świadomy, nie tylko ludzie,

psy, myszy, muchy,
ale też mikroby Roba Knighta,

czy cząsteczki elementarne.

Nawet foton ma pewien stopień świadomości.

Nie zakłada się, że fotony
są inteligentne czy myślą.

Nie chodzi o to, czy foton zadręcza się:

"Ooo, wciąż gnam
z prędkością bliską światłu.

Ani chwili wytchnienia".

(Śmiech)

Nie, nie o to chodzi.

Ale może fotony maja jakieś
subiektywne uczucia,

taki prymitywny prekursor świadomości.

Może się to wam wydawać zabawne.

Z resztą, kto by wierzył w takie bzdury?

Pewne źródło inspiracji
płynie z pierwszej szalonej idei,

zakładającej, że świadomość
jest fundamentalna.

Jeżeli świadomość jest fundamentalna,
tak jak przestrzeń, czas i materia,

rzeczą naturalną byłoby uważać ją
za uniwersalną, na tej samej podstawie.

Ten pomysł może się nam wydawać
sprzeczny ze zdrowym rozsądkiem,

ale ludzie z innych kultur uważają umysł
za bardziej zgodny z naturą.

Jeszcze większa doza inspiracji płynie
z koncepcji zakładającej, że najprostszy

i najbardziej efektywny sposób
na ustalenie fundamentalnych zasad

łączących świadomość z analizą w mózgu,
to powiązanie świadomości z informacją.

Kiedy w grę wchodzi analiza informacji,
zawsze pojawia się świadomość.

Kompleksowa analiza informacji,
taka jak u człowieka,

wymaga kompleksowej świadomości.

Prosta analiza,
wymaga prostej świadomości.

Co ekscytujące, w ostatnich latach
jeden z neurologów, Giulio Tononi,

przyjął taką właśnie teorię

i rozwinął ją rygorystycznie
przy pomocy teorii matematycznej.

Wybrana przez niego

matematyczna jednostka
miary integracji informacji, phi,

mierzy ilość informacji
zintegrowanej w danym systemie.

Giulio Tononi przypuszcza, że phi
jest zgodna ze świadomością.

W ludzkim mózgu ogrom
informacji do przyswojenia

równa się wysokiemu poziomowi phi,
czyli całej masie świadomości.

U myszy średnia ilość informacji
do przyswojenia, ale ciągle dość znaczna,

równa się dość znacznemu
poziomowi świadomości.

Jeżeli zejdziemy do poziomu robaków,
mikrobów czy cząsteczek, ilość phi spada.

Ilość integracji informacji spada,
ale nie równa się zeru.

Według teorii Tononiego,

świadomość nigdy nie będzie równa zeru.

W związku z tym Tononi przedstawia
fundamentalną zasadę świadomości:

wysokie phi równa się
wysokiemu poziomowi świadomości.

Nie wiem, czy ta teoria jest poprawna,
ale na pewno jest obecnie

jedną z przewodnich teorii
w dziedzinie nauki o świadomości.

Została też wykorzystana do zintegrowania
różnorodnych danych naukowych

i jest na tyle prosta, że można
ją wydrukować na koszulce.

Kolejne źródło inspiracji płynie
z założenia, że panpsychizm

może pomóc nam włączyć
świadomość do świata fizycznego.

Fizycy i filozofowie zauważyli,
że fizyka jest zadziwiająco abstrakcyjna.

Opisuje strukturę rzeczywistości
przy użyciu garści równań,

ale wcale nie wyjaśnia
rzeczywistości, na której się opiera.

Jak mawia Stephen Hawking:
"Co rozpala ogień w równaniach?".

Według panpsychizmu, można zostawić
fizyczne równania w spokoju

albo też uznać,
że opisują przepływ świadomości.

Fizyka przecież właśnie na tym polega,
opisuje przepływ świadomości.

Według tego poglądu, to świadomość
podkłada ogień pod równania.

Według tamtego poglądu, świadomość
nie wychyla się poza fizyczny świat,

jako coś dodatkowego,
ale jest w jego centrum.

Myślę, że panpsychizm ma szanse
odmienić nasze relacje z naturą

i mieć poważne skutki
na arenie społecznej i etycznej.

Niektóre z nich mogą być
sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem.

Dawniej myślałem, że nie należy jeść
niczego, co jest świadome,

i dlatego byłem wegetarianinem.

Jeżeli wyznawca panpsychizmu
wyznaje taki pogląd,

to można umrzeć z głodu.

Takie myślenie zmienia poglądy.

Natomiast z punktu widzenia
etycznego i moralnego

prawdziwe znaczenie ma poziom
i złożoność świadomości.

To naturalne, żeby pytać o świadomość

innych systemów, takich jak komputer.

Co z Samanthą, sztuczną inteligencją
w filmie "Ona”?

Czy jest świadoma?

Zdecydowanie przetwarza i integruje
skomplikowane informacje,

więc według panpsychizmu jest świadoma.

Jeżeli to prawda,
staniemy przed poważnymi pytaniami

dotyczącymi etyczności tworzenia
i wyłączania sztucznej inteligencji.

Na koniec można zapytać o świadomość
grupy czy też całej planety.

Czy Kanada posiada świadomość?

Schodząc na bardziej lokalny poziom,
czy zintegrowana grupa,

jak widzowie konferencji TED,
może posiadać zbiorową świadomość?

Taki wewnętrzny film całej grupy TED,

który jest inny od wewnętrznych
filmów jej członków.

Nie znam odpowiedzi na to pytanie,

ale wydaje mi się,
że warto potraktować je poważnie.

Wizja panpsychizmu jest radykalna
i nie wiem czy jest poprawna.

Jestem bardziej przekonany,
co do pierwszej szalonej idei,

uznającej świadomość za fundamentalną,

niż do drugiej,
uznającej ją za uniwersalną.

Ten pogląd rodzi liczne pytania
i wiele wyzwań.

Na przykład,
jak małe cząsteczki świadomości

tworzą skomplikowaną świadomość,
którą znamy i kochamy.

Jeżeli uda się nam
odpowiedzieć na te pytania,

to będziemy na dobrej drodze
do stworzenia teorii świadomości.

Jeżeli jednak się nam nie uda, no cóż…

To jest właśnie najtrudniejszy
problem nauki i filozofii.

Nie oczekujmy, że uda się z dnia na dzień.

Natomiast myślę, że w końcu uda nam się.

Znajomość świadomości jest kluczowa

do zrozumienia świata i samych siebie.

Po prostu potrzebna jest nam
ta właściwa szalona idea.

Dziękuję.

(Brawa)