Đối mặt với các lựa chọn khó khăn như thế nào?

Đây là một cuộc trò chuyện rất có thể thay đổi cuộc đời của bạn. Tôi nên theo đuổi nghề nghiệp nào? Tôi nên chia tay -- hay kết hôn?! Tôi nên chọn sống ở đâu? Những quyết định to lớn như trên có thể khiến ta phải vò đầu bứt tóc. Nhưng đó là vì ta hiểu sai bản chất của các lựa chọn khó khăn, theo lời của triết gia Ruth Chang. Ruth Chang đưa ra một triết lí mới đầy mạnh mẽ giúp ta xác định đúng con người thật của mình.

Hãy nghĩ đến
một lựa chọn khó khăn

bạn sẽ đối mặt trong tương lai.

Đó có thể là
lựa chọn nghề nghiệp,

giữa hoạ sĩ và kế toán,

lựa chọn nơi ở,
thành thị hay nông thôn,

hay thậm chí lựa chọn bạn đời.

Bạn có thể kết hôn với Betty.

Nhưng bạn cũng có thể lấy Lolita.

Hay đó có thể là quyết định
có con hay không,

ở riêng hay đón cha mẹ
về sống cùng,

quyết định dạy con

theo tôn giáo của chồng

mà bạn là kẻ ngoại đạo.

Hay quyết định quyên tặng

tất cả tiền tiết kiệm của mình.

Tôi tin là
những lựa chọn bạn nghĩ đến

đều to lớn, quan trọng,

và đầy ý nghĩa đối với bạn.

Có vẻ như các lựa chọn khó khăn

thường khiến bạn phải vò đầu bức tóc.

Nhưng tôi nghĩ
ta đã hiểu sai bản chất

và vai trò của chúng
trong cuộc sống.

Hiểu bản chất
của lựa chọn khó khăn

bạn sẽ hiểu được

sức mạnh tiềm ẩn
của mỗi chúng ta.

Một quyết định trở nên khó khăn

khi lợi ích của các phương án
gần tương đương.

Bất cứ quyết định dễ dàng nào

cũng có một phương án tốt hơn.

Trong một quyết định khó,

phương án này có vài điểm hay,

phương án kia cũng có vài điểm hay,

nhưng không phương án nào
là hay nhất.

Bạn trăn trở

liệu nên tiếp tục
công việc cũ ở thành phố

hay đổi đời bằng công việc

thử thách hơn ở nông thôn,

vì ở cũng có điểm hay,

đi cũng có điểm hay,

và giữa đi với ở,

chẳng cái nào hay hơn cái nào.

Không nên nghĩ rằng

tất cả các lựa chọn khó
đều to tát.

Giả sử bạn phân vân xem
sáng ăn gì.

Bạn có thể ăn ngũ cốc
bổ sung chất xơ

hoặc bánh vòng sô cô la.

Giả sử bạn chọn lựa

dựa trên
độ ngon và dinh dưỡng.

Ngũ cốc thì tốt hơn cho sức khoẻ,

bánh vòng lại ngon hơn,

nhưng không món nào
tốt vượt trội,

quả là một quyết định khó.

Nhận thấy rằng các lựa chọn nhỏ

cũng có thể trở nên khó khăn

có thể khiến các lựa chọn lớn

trông bớt đáng sợ hơn.

Vì cuối cùng ta cũng

quyết định được sáng ăn gì,

nên có lẽ
cũng sẽ quyết được

liệu nên ở lại thành phố

hay đổi đời ở nông thôn.

Chúng ta cũng không nên nghĩ rằng

lựa chọn khó khăn
làm ta trăn trở

bởi vì ta không thông minh.

Sau khi tốt nghiệp đại học,

tôi đã trăn trở giữa hai nghề,

triết gia hoặc luật sư.

Tôi cực kì đam mê triết học.

Bạn có thể khảo cứu nhiều điều

với tư cách một triết gia,

được làm việc cả ngày
trên chiếc ghế bành êm ái.

Nhưng tôi đến từ
một gia đình nhập cư nghèo,

hộp cơm trưa

có món lưỡi lợn và bánh mì kẹp mứt

với tôi đã là xa xỉ,

vậy thì ý tưởng dành cả cuộc đời

ngồi trên ghế bành

chỉ để ngẫm nghĩ

đối với tôi quả là đỉnh
của sự xa hoa hão huyền.

Thế là tôi lấy ra một tờ giấy,

vạch một đường phân cách,

và tôi vắt óc liệt kê

những điểm lợi và hại
của từng nghề.

Khi đó, tôi đã thầm nghĩ

"Ước gì mình biết trước

tương lai của mình
trong từng nghề.

Ước gì Ông Trời hoặc Netflix
có thể gửi mình đĩa DVD

về tương lai của mình
trong mỗi nghề.

Khi đó, mình sẽ so sánh chúng,

mình sẽ biết tương lai nào tốt hơn,

và việc lựa chọn sẽ thật dễ dàng".

Nhưng chẳng ai gửi tôi
đĩa DVD cả,

và vì không biết nghề nào tốt hơn,

tôi đã làm cách mọi người hay làm:

Tôi chọn phương án an toàn nhất.

Vì sợ phải trở thành
một triết gia thất nghiệp,

tôi đã chọn làm luật sư.

Nhưng rồi tôi nhận ra,

tôi không hợp với nghề luật.

Không phải con người thật của tôi.

Thế nên bây giờ tôi là triết gia,

nghiên cứu về quyết định khó khăn,

và tôi đảm bảo rằng

việc từ chối một phương án

vì lo âu về những điều chưa biết

là một quyết định dù phổ biến,

nhưng sai lầm.

Sai lầm khi nghĩ rằng,
với các quyết định khó khăn

luôn có một phương án tốt hơn,

nhưng ta lại không đủ khôn để biết,

vì ta không biết, có lẽ ta nên

chọn phương án ít rủi ro hơn.

Thậm chí khi có đầy đủ thông tin
để so sánh hai phương án,

ta vẫn có thể khó xử trí.

Quyết định khó khăn
khiến ta trăn trở

không phải vì ta kém hiểu biết,

mà vì chẳng có phương án nào
là tốt nhất cả.

Nếu không có một phương án tối ưu,

nếu cán cân chẳng nghiêng về bên nào,

thì các phương án

chắc chắn phải tốt như nhau.

Hoá ra quyết định khó khăn

cơ bản là sự lựa chọn
giữa các phương án tốt?

Thật vô lí.

Nếu các phương án đều tốt,

bạn có thể tung đồng xu
để quyết định.

Nhưng tung đồng xu

đâu phải cách để lựa chọn

nghề nghiệp, nơi ở, hay bạn đời.

Có một lí do khác
để chứng minh rằng

trong các quyết định khó

các phương án không tốt như nhau.

Giả sử bạn đang phân vân
giữa hai nghề:

nghề ngân hàng đầu tư

hoặc hoạ sĩ.

Nhiều yếu tố có thể tác động
đến quyết định của bạn,

ví dụ như niềm vui
trong công việc,

mức an toàn tài chính,

thời gian dành cho gia đình, v.v…

Nghề hoạ sĩ có thể đưa bạn đến

đỉnh cao của sự biểu đạt nghệ thuật.

Nghề ngân hàng có thể đưa bạn đến

đỉnh cao của sự điều phối tài chính.

Hãy mường tượng hai nghề này

sao cho không nghề nào
tốt hơn nghề nào.

Bây giờ, giả sử ta cải thiện
một trong hai nghề.

Giả sử ngân hàng,
vì muốn bạn,

cho bạn thêm 500 đô
tiền lương mỗi tháng.

Liệu số tiền này có thể
khiến nghề ngân hàng

tốt hơn nghề hoạ sĩ không?

Không nhất thiết.

Lương cao khiến
nghề ngân hàng bây giờ

tốt hơn nghề ngân hàng khi trước,

nhưng cải thiện này
có thể không đủ

để làm cho nghề ngân hàng
tốt hơn nghề hoạ sĩ.

Sự cải thiện trong một nghề

vẫn không làm nó
tốt hơn nghề kia,

thì hai nghề này ban đầu

không thể tốt như nhau.

Nếu bạn có hai thứ
tốt như nhau,

và bạn cải thiện một trong hai,

thứ được cải thiện sẽ phải
tốt hơn cái còn lại.

Nhưng đó không phải
là với các lựa chọn khó khăn.

Vậy giờ, ta gặp một vấn đề nan giải.

Ta có hai nghề nghiệp.

Không nghề nào
tốt hơn nghề nào,

chúng cũng chẳng tốt
như nhau.

Làm sao chọn đây?

Có điều gì đó không đúng.

Có lẽ bản chất của lựa chọn
có vấn đề,

và so sánh là điều bất khả thi.

Nhưng vậy cũng không đúng.

Đâu phải ta đang cố chọn

giữa hai thứ
không thể nào so sánh.

Ta đang cân nhắc
giữa hai nghề nghiệp,

đâu phải giữa con số chín

với đĩa trứng rán đâu.

So sánh lợi ích của hai nghề nghiệp

là việc ta có thể làm,

và cũng là việc ta hay làm.

Tôi nghĩ vấn đề nảy sinh

bởi ta chưa suy nghĩ kĩ

về các giá trị trong cuộc sống.

Ta vô thức cho rằng các giá trị

như công lí, vẻ đẹp, lòng nhân ái,

có thể đo đạc được,

như độ dài, khối lượng, và trọng lượng.

Đặt bất cứ câu hỏi so sánh nào
không liên quan đến giá trị,

ví dụ như chiếc cặp nào nặng hơn?

Chỉ có ba đáp án.

Chiếc cặp này nặng hơn, nhẹ hơn,

hoặc nặng bằng chiếc còn lại.

Đại lượng như cân nặng
có thể được diễn tả

bằng số thực — một, hai, ba, v.v… —

và chỉ có ba khả năng xảy ra

khi so sánh hai số thực bất kì.

Một số lớn hơn, nhỏ hơn,

hoặc bằng số còn lại.

Giá trị thì không như thế.

Là những sinh vật biết suy luận,

ta có xu hướng cho rằng

tư duy khoa học có thể giải thích

mọi vấn đề quan trọng
trong cuộc sống,

nhưng các giá trị tinh thần

thì khác các đại lượng khoa học.

Các đại lượng khoa học

có thể được đo lường
bằng con số.

Các giá trị tinh thần thì không.

Ta không nên cho rằng

thế giới của đại lượng khoa học,
như độ dài và cân nặng,

lại có cấu trúc giống với

thế giới của giá trị nhân văn.

Vậy nếu những điều ta coi trọng —

niềm vui con trẻ,
tình cảm vợ chồng —

không thể được diễn đạt
bằng con số,

thì không có lí do gì để tin

rằng trong lựa chọn,

chỉ có ba khả năng —

phương án này tốt hơn, xấu hơn,

hoặc bằng với phương án kia.

Chúng ta cần đưa ra
một khả năng mới,

vượt lên trên khả năng tốt hơn,
xấu hơn, và bằng nhau

để diễn tả
những điều xảy ra

trong các lựa chọn khó khăn.

Tôi muốn nói rằng
các phương án

thì “ngang nhau”.

Khi các phương án ngang nhau,

sự lựa chọn của bạn
vẫn rất quan trọng,

nhưng không có phương án nào
thật sự tốt hơn cả.

Thay vào đó, các phương án

ngang nhau về giá trị,

tuy nhiên, chúng khác nhau

về loại giá trị.

Vì thế, lựa chọn mới trở nên khó khăn.

Hiểu lựa chọn khó khăn
theo hướng này,

ta khám phá ra một điều
về con người

mà ta chưa hề biết.

Mỗi người trong chúng ta
có sức mạnh

để tạo ra lí lẽ.

Hãy tưởng tượng một thế giới

chỉ có các lựa chọn dễ dàng,

nghĩa là, luôn có
một phương án tốt nhất.

Nếu luôn có một phương án tối ưu,

bạn nên chọn phương án đó,

bởi lí trí mách bảo rằng

bạn nên làm điều tốt hơn
thay vì điều tệ hơn,

chọn thứ mà bạn
có nhiều lí do nhất để chọn.

Ở một thế giới như thế,

ta sẽ có nhiều lí do nhất

để mang tất đen thay vì tất hồng,

để ăn ngũ cốc thay vì bánh vòng,

để ở thành phố thay vì nông thôn,

để lấy Betty thay vì lấy Lolita.

Một thế giới chỉ toàn
các lựa chọn dễ

sẽ biến ta thành nô lệ của lí lẽ.

Khi nghĩ về điều này,

thật điên rồ để tin rằng

các lí lẽ ta được dạy

có quyền buộc ta theo đuổi

chính xác sở thích này,

ở chính xác trong ngôi nhà kia,

làm chính xác công việc nọ.

Thay vào đó, bạn đối mặt với

các phương án ngang nhau,
các lựa chọn khó khăn,

và bạn tự tạo lí do riêng

để chọn sở thích này,
ngôi nhà kia, và công việc nọ.

Khi các phương án đều ngang nhau,

các lí lẽ ta được dạy,

thứ thường bảo ta
đúng hay sai,

đều không thể khuyên ta phải làm gì.

Chính lúc này, khi cần
đưa ra một quyết định khó,

ta có cơ hội luyện tập

sức mạnh lí luận,

thứ sức mạnh tạo ra lí do

để bạn quyết định

rằng bạn thích sống ở nông thôn

hơn thành thị.

Khi chọn giữa

các phương án ngang nhau,

ta có thể làm
một điều rất đáng quý.

Ta có thể toàn tâm ủng hộ
một lựa chọn duy nhất.

Đây là quan điểm của tôi.

Đây chính là tôi.

Tôi đam mê ngành ngân hàng.

Tôi yêu bánh vòng sô cô la.

Câu trả lời này
trong các lựa chọn khó

được tạo ra bởi lí trí,

nhưng nó không bị áp đặt
bởi các lí lẽ ta được dạy.

Ngược lại, nó được hỗ trợ
bởi các lí do của riêng ta.

Khi chúng ta tạo ra
lí do riêng

để trở thành nhân cách này
thay vì nhân cách khác,

ta toàn tâm trở thành chính mình.

Có thể nói chúng ta trở thành

tác giả của cuộc đời mình.

Vậy sau này
khi gặp lựa chọn khó khăn,

ta không nên đập đầu vào tường,

vặn óc xem phương án nào tốt hơn.

Không có phương án tốt nhất đâu.

Thay vì tìm kiếm lí do ở ngoài kia,

ta nên tìm lí do ở chính ta:

Tôi sẽ là ai?

Bạn có thể chọn làm
một nhà đầu tư ngân hàng

mang-tất-hồng yêu-ngũ-cốc
sống-ở-nông-thôn,

và tôi có thể chọn làm một hoạ sĩ

mang-tất-đen yêu-bánh-vòng
sống-nơi-thành-thị.

Ta chọn gì trong các lựa chọn khó

là quyền của ta.

Những ai không luyện sức mạnh lí luận
trước các quyết định khó

đều như lục bình trôi.

Chúng ta đều biết
những người như thế.

Tôi trôi vào nghề luật.

Tôi không mặn mà với nghề luật.

Tôi không đam mê luật.

Những lá lục bình trôi
để thế giới

viết nên câu chuyện
của cuộc đời mình.

Họ để cơ chế của
phần thưởng và hình phạt —

cái vỗ đầu, nỗi sợ hãi,
các lựa chọn dễ dàng —

quyết định thứ họ làm.

Bài học từ các lựa chọn khó khăn

khiến bạn phải suy ngẫm
về điều bạn ủng hộ,

thứ bạn đam mê,

và qua các lựa chọn khó khăn,

bạn trở thành con người đó.

Thoát xa khỏi
trăn trở và sợ hãi,

lựa chọn khó khăn là cơ hội quý

để ta ăn mừng
những điều đặc biệt

về hoàn cảnh con người,

rằng những lí do quyết định

điều gì đúng hay sai

đôi khi lại vô dụng,

chính lúc này,
khi cần đưa ra một quyết định khó,

ta có sức mạnh

tạo lí do riêng

để trở thành những nhân cách riêng biệt.

Đó là lí do các lựa chọn khó khăn
không phải lời nguyền,

mà là món quà của cuộc sống.

Xin cảm ơn.

(Vỗ tay)