Nếu một câu chuyện làm bạn lay động, hãy hành động ngay

Những câu chuyện kể là rất cần thiết, nhưng chúng không màu nhiệm như ta nghĩ - nhà văn Sisonke Msimang phát biểu. Trong bài nói hài hước và sâu sắc này, Msimang chất vấn sự chú trọng của chúng ta đối với nghệ thuật kể chuyện và nhấn mạch vào việc chối bỏ các sự thật. Trong khoảng thời gian khi mà việc lắng nghe bị nhầm lẫn với việc thực sự hành động, Msimang đề nghị chúng ta tắt điện thoại, rời khỏi màn hình và bước ra ngoài thế giới thực để kiến tạo một kế hoạch cho công lý.

Khoảng đầu năm nay,

tôi được thông báo mình sẽ trình bày
một bài nói trên TED.

Nên tôi đã rất hào hứng,
rồi lại hoảng,

rồi lại tiếp tục hào hứng, rồi lại hoảng,

và ở giữa sự hào hứng và hoảng sợ,

tôi bắt đầu tìm kiếm thông tin,

và chủ yếu là google về cách để thể hiện
một bài nói trên TED sao cho hay.

(Cười)

Và cùng lúc đó,

tôi google về Chimamanda Ngozi Adichie.

Bao nhiêu bạn biết đó là ai?

(Hưởng ứng)

Tôi google về cô ấy
bởi vì tôi luôn làm thế,

vì tôi là fan mà,

nhưng cũng là vì cô ấy luôn có
những điều quan trọng và thú vị để nói.

Và kết hợp những lần tìm kiếm đó lại

cứ dẫn tôi đến những bài nói của cô ấy

về sự nguy hiểm của một câu chuyện đơn lẻ,

về điều sẽ xảy ra khi chúng ta có
một cái nhìn đơn chiều

dùng để quan sát một nhóm người nhất định,

và nó là một bài nói tuyệt vời.

Đó là bài nói tôi sẽ dùng nếu tôi là
người nổi tiếng trước.

(Cười)

Bạn biết đó, kiểu như, cô ấy là
người châu Phi và tôi cũng thế,

cô ấy là nhà nữ quyền
và tôi cũng vậy,

cô ấy là người kể chuyện,
tôi cũng vậy luôn,

hệt như đó là bài nói của mình.

(Cười)

Nên tôi quyết định sẽ học lập trình,

và rồi tôi sẽ hack internet,

và tôi sẽ gỡ hết toàn bộ bản sao
của bài nói đó,

và tôi cố ghi nhớ nó,

rồi đến đây và truyền tải như thể
đó là bài nói của riêng mình.

Kế hoạch đó đang rất trót lọt,
ngoại trừ phần lập trình ra,

và rồi một buổi sáng cách đây vài tháng,

tôi nghe nói

đến tin tức về một người vợ của
một ứng cử viên tổng thống

đã có một bài nói mà --

(Cười)

(Vỗ tay)

thật kỳ lạ là nghe giống bài nói
bởi một người tôi thích,

Michelle Obama.

(Hưởng ứng)

Và thế là tôi quyết định mình nên viết
bài nói của riêng mình,

và đó là vì sao
tôi ở đây để trình bày bài nói đó.

Tôi ở đây để nói về sự quan sát của mình
về nghệ thuật kể chuyện.

Tôi muốn nói với các bạn về sức mạnh
của những câu chuyện, dĩ nhiên rồi,

nhưng tôi cũng muốn nói về
những hạn chế của chúng,

đặc biệt là đối với chúng ta, những người
hứng thú với công lý xã hội.

Từ lúc Adichie trình bày bài nói đó
cách đây bảy năm,

đã có một sự bùng nổ
về nghệ thuật kể chuyện.

Chuyện kể ở khắp nơi,

và nếu có mối nguy về việc
kể một chuyện cũ nhàm chán,

tôi nghĩ sẽ phải tán dương
rất nhiều về sự dồi dào

của rất nhiều câu chuyện và
rất nhiều giọng kể.

Chuyện kể là thuốc giải cho thành kiến.

Thực ra, hiện nay, nếu bạn là tầng lớp
trung lưu và có kết nối internet,

bạn có thể tải về các câu chuyện
chỉ bằng cách nhấn nút

hoặc lướt màn hình.

Bạn có thể nghe qua podcast

về việc phát triển tầng lớp Dalit
ở Kolkata như thế nào.

Bạn có thể nghe một người bản xứ ở Úc

nói về những thử thách và thành công trong
việc nuôi dạy con một cách đường hoàng

và tự hào.

Chuyện kể làm chúng ta biết yêu.

Chúng hàn gắn vết nứt, kết lại chia rẽ.

Chuyện kể thậm chí
giúp ta thấy dễ dàng hơn

khi nói về cái chết của con người
trong những xã hội của ta,

những người bình dị,
bởi vì chuyện kể làm ta thấy quan tâm.

Đúng không nào?

Tôi không chắc lắm,

và tôi thật sự làm việc cho một nơi
tên là Trung tâm Chuyện kể.

Và công việc của tôi là giúp kể
những câu chuyện

thách thức chuyện kể truyền thống
định nghĩa việc sẽ thế nào nếu bạn da đen

hay là một người Hồi giáo hay người tị nạn
hay bất kì ai

mà chúng ta luôn nói tới.

Nhưng tôi đến với công việc này

sau một thời gian dài
làm một nhà hoạt động công lý xã hội,

và tôi thật sự ấn tượng với cái cách

mà người ta nói về chuyện phi hư cấu

như thể nó ý nghĩa nhiều hơn là
thuần giải trí,

như thể nó là chất xúc tác
cho hành động xã hội.

Rất thường xuyên người ta nói rằng

chuyện kể giúp thế giới
trở nên tốt đẹp hơn.

Tuy vậy, càng ngày tôi càng lo rằng
thậm chí những câu chuyện cảm động nhất,

cụ thể là về những người có vẻ như
chẳng ai thèm để ý,

có thể cản trở hành động
cho công lý xã hội.

Đó không phải là vì
người kể có ý muốn gây hại.

Mà khá là ngược lại đấy.

Người kể chuyện thường có thành ý tốt
như tôi và tôi đồ rằng, như các bạn.

Và khán giả của họ

thường là những người
rất trắc ẩn và dễ đồng cảm.

Tuy nhiên, thành ý tốt có thể có những
hệ quả khó lường,

thế nên tôi muốn nói rằng chuyện kể
không màu nhiệm đến vậy.

Nên có ba điều -- bởi vì lúc nào
cũng là số ba --

ba lý do vì sao tôi nghĩ rằng

chuyện kể không nhất thiết phải
khiến thế giới trở nên tốt đẹp hơn.

Đầu tiên, chuyện kể có thể tạo ra
ảo giác của tình đoàn kết.

Chẳng có gì giống như
cảm giác tốt đẹp mà bạn có

từ việc nghe câu chuyện thần kỳ

nơi mà bạn cảm thấy mình có thể
trèo đèo lội suối,

hoặc bạn thấy có thể làm bạn
với một tử tù nào đó.

Nhưng bạn không hề làm điều đó.

Bạn chẳng làm gì hết.

Lắng nghe là quan trọng

nhưng nó không đủ
khiến bạn hành động vì xã hội.

Thứ hai, tôi thường nghĩ
chúng ta hay hướng về

những nhân vật và vai chính

những người đáng yêu và nhân ái.

Và điều này hợp lý, đúng không?

Vì khi bạn thích ai, bạn sẽ để ý họ.

Nhưng ngược lại cũng vậy.

Nếu bạn không ưa ai,

bạn chả thèm ngó họ nữa.

Và nếu bạn không quan tâm họ,

bạn không phải thấy bản thân
có nghĩa vụ đạo đức

phải nghĩ về những hoàn cảnh
định hình cuộc sống của họ.

Tôi học được bài học này vào năm 14 tuổi.

Tôi nhận ra rằng thật sự,
bạn không phải thích ai đó

để nhận ra trí khôn của họ,

và bạn chắc chắn không phải thích ai đó

để phải đứng cùng phe với họ.

Nên khi xe đạp của tôi bị cướp

khi tôi đang lái nó --

(Cười)

đó là điều khả dĩ nếu bạn lái đủ chậm,
như tôi đã làm.

(Cười)

Chuyện là trong một phút
khi tôi đang băng qua sân

trong khu Nairobi nơi tôi lớn lên,

và đó là một quãng đường gập ghềnh,

và khi bạn đang lái xe đạp,

bạn không muốn vậy, bạn biết đấy --

(Cười)

Và tôi đã làm thế, đạp bàn đạp chậm rãi,

và bất thình lình, tôi ngã xuống đường.

tôi nằm trên đất, và nhìn lên,

và có một đứa nhóc đang bỏ chạy

trên chiếc xe đạp của tôi,

và nhóc đó khoảng 11 hay 12 tuổi,
mà tôi là đứa đo sàn,

và tôi khóc to vì đã dành dụm
quá trời cho chiếc xe,

và tôi cứ khóc lớn, rồi đứng lên,
và bắt đầu la hét.

Theo bản năng, tôi la lớn,
"Mwizi, mwizi!"

nghĩa là "cướp" trong tiếng Swahili.

Và từ các khu nhà gỗ,
tất thảy mọi người ùa ra

và bắt đầu đuổi theo.

Đó là châu Phi, công lý thực thi
bằng hành động.

Đúng chứ?

Và tôi ở gần đó,
thấy họ bao vây thằng nhóc,

và họ bắt được nó.

Khi nghi phạm bị bắt giữ,

thắng bé bị ép trả xe cho tôi,

và phải xin lỗi.

Lại là một cách xử lý công bằng
kiểu Phi đúng không?

Và họ đã bắt nhóc đó xin lỗi.

Tôi và nó đứng nhìn mặt nhau,

và nó nhìn vào tôi, nói xin lỗi,

nhưng nó nhìn tôi,
với một cơn giận không thèm giấu.

Nó giận, rất giận.

Và đó là lần đầu tiên tôi
đối chất với ai đó

người mà không ưa tôi
đơn giản vì cái mà tôi đại diện.

Nó nhìn tôi với cái nhìn hàm ý,

"Mày, với da dẻ sáng bóng và có xe đạp
mà đi giận dữ với tao?"

Nên đó là bài học khó khăn
nhận ra rằng nó không ưa tôi,

nhưng bạn biết không, nó đã đúng.

Tôi là một đứa trẻ trung lưu
sống ở một miền quê nghèo.

Tôi có xe đạp, còn nó hiếm khi có đồ ăn.

Đôi khi, đó là thông điệp
mà ta không muốn nghe,

những điều mà làm ta muốn
thoát ra khỏi bản thân,

điều mà ta cần nghe nhất.

Đối với mỗi người kể chuyện đáng yêu
đã đánh cắp con tim bạn,

thì lại có hơn đó hàng trăm người
nói năng líu ríu và rời rạc,

những người không được đứng trên sân khấu
và ăn mặc đàng hoàng như thế này.

Có hàng triệu câu chuyện về
cậu-bé-trộm-xe-tức-giận

và ta không thể lờ đi

đơn giản vì ta không ưa
các nhân vật chính trong đó

hay là vì đó không phải là đứa nhóc
mà ta muốn đem về nhà nuôi

từ trại mồ côi.

Lí do thứ ba khiến tôi nghĩ rằng

chuyện kể không nhất thiết
khiến thế giới trở nên tốt đẹp hơn

là chúng ta thường quá đầu tư
vào hình thức kể chuyện cá nhân

mà quên đi bức tranh toàn cảnh.

Và khi ta tán thưởng ai đó

khi họ kể ta nghe
về cảm giác xấu hổ của họ,

nhưng ta không nhất thiết
phải liên hệ tới sự áp bức đó.

Ta gật gù thấu hiểu khi ai đó nói
họ cảm thấy bé nhỏ,

nhưng ta không liên hệ nó với sự kỳ thị.

Những câu chuyện quan trọng nhất,
nhất là vì công lý xã hội,

là những gì có thể làm cả hai việc,

rằng nó vừa cá nhân và vừa cho phép ta
khám phá và hiểu chính trị.

Nhưng nó không chỉ
là về chuyện ta thích

đối với chuyện mà ta chọn lờ đi.

Càng ngày ta đang sống trong một xã hội
nơi các thế lực lớn hơn có ảnh hướng lớn,

nhiều người thực sự bắt đầu lấy chuyện kể
thay thế tin tức.

Đúng chứ?

Ta sống trong thời đại chứng kiến
sự chối bỏ sự thật,

khi mà cảm xúc thắng thế

và được dùng để phân tích,
khá là chán, đúng không?

Nơi mà ta coi trọng cái ta cảm thấy hơn
cái ta thật sự biết.

Một báo cáo gần đây của The Pew Center
về xu hướng ở Mỹ

chỉ ra rằng chỉ có 10% thanh niên dưới 30

"đặt nhiều niềm tin vào truyền thông".

Giờ nó đã rõ ràng.

Nghĩa là người kể đang giành lấy niềm tin

ngay chính cái lúc

mà phần lớn truyền thông
đang đánh mất dần niềm tin công chúng.

Đó không phải điều tốt,

vì khi chuyện kể trở nên quan trọng

và chúng giúp ta có cái nhìn đa chiều,

chúng ta cần truyền thông.

Từ những năm
làm nhà hoạt động công lý xã hội,

tôi biết rất rõ rằng ta cần những sự thật
đáng tin từ các tổ chức truyền thông

kết hợp với quyền năng mạnh mẽ
từ tiếng nói của những người kể chuyện.

Đó là hướng đi đúng đắn
hướng tới công lý xã hội.

Trong phân tích cuối cùng, dĩ nhiên,

chính công lý

là thứ giúp thế giới trở nên tốt hơn,

chứ không phải chuyện kể. Phải không?

Và nếu chúng ta đi theo công lý,

thì tôi nghĩ ta không cần tập trung
vào truyền thông hay người kể chuyện.

Ta phải tập trung vào khán giả,

vào bất cứ ai từng bật radio lên

hay nghe một podcast,

và đó chính là tất cả chúng ta.

Vài suy nghĩ đúc kết là

về việc mà khán giả có thể làm để
khiến thế giới trở nên tốt hơn.

Đầu tiên, thế giới sẽ tốt đẹp lên,
tôi nghĩ thế,

nếu khán giả tò mò và hoài nghi hơn

và hỏi nhiều hơn về bối cảnh xã hội,

điều đã tạo ra những câu chuyện
họ vô cùng yêu thích.

Thứ hai, thế giới sẽ tốt đẹp hơn

nếu khán giả nhận ra rằng kể chuyện
là lao động trí óc.

Và tôi nghĩ nó quan trọng hơn
cho khán giả

khi có nhiều nút hơn
trên các trang web họ yêu thích,

nút mà ví dụ có chức năng là,

"Nếu bạn thích chuyện này,

bấm vào đây để ủng hộ một mục đích
mà người kể chuyện của bạn tin tưởng vào."

Hay "bấm đây để góp ý tưởng lớn tiếp theo
cho người kể chuyện của bạn".

Thường thì ta cam kết với các nền tảng,

nhưng không nhất thiết với chính người kể.

Và cuối cùng, tôi nghĩ khán giả có thể
giúp thế giới trở nên tốt đẹp hơn

bằng cách tắt điện thoại đi,

bước xa ra khỏi màn hình,

đi vào thế giới thực,
ra ngoài vùng an toàn.

Alice Walker từng nói,

"Nhìn kĩ vào hiện tại bạn đang tạo dựng.

Nó nên trông giống tương lai
mà bạn mơ ước."

Chuyện kể có thể giúp ta ước mơ,

nhưng tất cả là phụ thuộc vào ta
tự lập ra kế hoạch cho công lý.

Cảm ơn các bạn.

(Vỗ tay)