To solve mass violence, look to locals

Tôi muốn kể về một cuộc chiến
đã rơi vào quên lãng

Đó là một sự kiện hiếm khi được
các tờ báo đưa lên trang nhất.

Nó xảy ra ngay tại đây,
ở Cộng hòa Dân chủ Công-gô.

Hiện giờ, đa số những ai không ở Châu Phi
đều không biết tới chiến tranh Công-gô.

Vậy hãy để tôi kể bạn nghe đôi điều về nó.

Xung đột ở Công-gô là sự kiện đẫm máu nhất
kể từ Chiến tranh thế giới thứ 2.

Nó gây ra gần 4 triệu cái chết,

và dẫn tới tình trạng mất ổn định ở
phần lớn vùng Trung Phi trong 18 năm qua.

Nó là cuộc khủng hoảng về vấn đề nhân đạo
lớn nhất đang xảy ra trên thế giới.

Đó là lý do tôi đến Công-gô
lần đầu tiên vào năm 2001

như một nhân viên cứu trợ nhân đạo trẻ.
Và ở đó tôi đã gặp một cô gái cùng tuổi.

Cô ấy là Isabelle.

Dân quân địa phương đã
tấn công làng của Isabelle.

Họ giết rất nhiều đàn ông,
hãm hiếp nhiều phụ nữ.

Họ cướp đi tất cả mọi thứ.

Và sau đó, họ muốn bắt Isabelle,

nhưng chồng cô ấy đã ngăn họ

và anh ta nói, "Không, đừng bắt Isabelle.

Thay vào đó hãy bắt tôi này."

Vậy là anh ta biến mất vào rừng sâu
với dân quân,

và Isabelle chẳng bao giờ
gặp lại anh ấy lần nữa .

Bởi vì những người như
Isabelle và chồng của cô ấy

nên tôi đã dành hết sự nghiệp
để nghiên cứu cuộc chiến tranh này

- một cuộc chiến tranh
mà chúng ta còn biết quá ít.

Mặc dù có đôi điều về Công-gô
mà có thể bạn đã nghe qua,

như là những câu chuyên
về khoáng sản và hiếp dâm.

Những tuyên bố chính trị và
các báo cáo truyền thông

đều thường tập trung vào nguyên nhân
cơ bản gây ra bạo lực ở Công-gô,

đó là khai thác và buôn bán bất hợp pháp
tài nguyên thiên nhiên -

- những thứ đã dẫn tới hậu quả là

lạm dụng tình dục phụ nữ và thiếu nữ
như một vũ khí chiến tranh.

Hai vấn đề này thật sự quan trọng
và nhức nhối vô cùng.

Nhưng hôm nay tôi muốn kể với các bạn
một câu chuyện khác

với mục đích nhấn mạnh
vào nguyên nhân chủ yếu

của cuộc xung đột đang diễn ra.

Bạo lực ở Công-gô bắt nguồn
tư những mối bất hòa ở các địa phương,

mà những nỗ lực vì hòa bình trên thế giới
không thể nào hóa giải được.

Có một sự thật là Công-gô không chỉ
được biết đến

bởi cuộc khủng hoảng nhân đạo
tệ nhất đang tiếp diễn,

mà còn bởi vì nơi đây là cái nôi

của những nỗ lực quốc tế
nhằm xây dựng hòa bình trên thế giới.

Công-gô là nơi đặt trụ sở
lớn nhất và được đầu tư nhiều nhất

trong số những trụ sở gìn giữ
hòa bình thế giới của Liên Hợp Quốc.

Đây cũng Châu Âu chọn đặt trụ sở hòa bình
đầu tiên của mình,

và cũng ở nơi đây, lần đầu tiên,

Tòa án Hình sự Quốc tế quyết định
khởi tố các lãnh chúa Công-gô.

Năm 2006, khi Công-gô tổ chức cuộc bầu cử
tụ do toàn quốc đầu tiên trong lịch sử,

nhiều nhà quan sát cho rằng cái kết của
bạo lực vùng miền cuối cùng cũng đã đến.

Cộng đồng thế giới đã ca ngợi
việc tổ chức thành công các cuộc bầu cử

như một minh chứng cho kết quả
từ những can thiệp quốc tế

trong một đất nước đã từng thất bại.

Tuy nhiên những tỉnh ở phía đông

vẫn tiếp tục đối mặt với nạn di dân ồ ạt

và vi phạm nhân quyền nghiêm trọng.

Không lâu trước khi tôi trở lại
vào mùa hè vừa rồi,

một cuộc tàn sát khủng khiếp
xảy ra ở một tỉnh phía Nam Kivu.

33 người bị giết hại.

Hầu hết là phụ nữ và trẻ em,

và rất nhiều người bị đánh đập đến chết.

Trong suốt 8 năm qua,

chiến tranh ở các tỉnh phía đông
thường nhen nhóm

sự khởi đầu của một cuộc chiến tranh
mang quy mô toàn dân và quốc tế.

Cơ bản là, cứ khi nào chúng tôi cảm thấy
như đang đứng trên bờ vực của hòa bình,

thì một cuộc xung đột nữa lại nổ ra.

Tại sao?

Tại sao những nỗ lực quốc tế to lớn kia

lại thất bại trong việc giúp Công-gô
gìn giữ hòa bình và an ninh lâu dài?

Vâng, câu trả lời của tôi chủ yếu
xoay quanh 2 sự việc tôi quan sát được.

Thứ nhất: lý do chính
của việc tiếp diễn bạo lực ở đây

về cơ bản chính là do địa phương --

và khi nói tới "địa phương"

tức là tôi đang đề cập đến
cấp độ một cá nhân, một gia đình,

một bộ lạc, một thành phố,
một cộng đồng, một quận,

đôi khi là một nhóm dân tộc.

Ví dụ, bạn còn nhớ câu chuyện về Isabelle?

Vâng, lý do mà dân quân
tấn công làng của Isabelle

là vị họ muốn chiếm lấy đất

mà dân làng dùng để trồng trọt
và sinh sống.

Điều thứ 2 tôi quan sát được đó là:
việc những nỗ lực hòa bình quốc tế

thất bại trong việc giúp giải quyết
những xung đột tại địa phương,

chính là do "văn hóa xây dựng
hòa bình" tại đây.

Ý tôi muốn nói rằng,

những nhà ngoại giao phương Tây
và châu Phi,

những nhà quyên góp và bảo vệ hòa bình
từ Liên Hợp Quốc,

thành viên của hầu hết
các tổ chức phi chính phủ,

hay những người đang cố gắng
giải quyết các xung đột nói chung,

tất cả đều nhìn về thế giới này
theo 1 cách giống nhau.

Và tôi đã là một trong số họ - tôi cũng
đã từng chia sẻ cái "văn hóa" này,

nên tôi hiểu nó có sức mạnh như thế nào.

Khắp thế giới, và mọi khu vực có xung đột,

văn hóa này khiến những nhà cải cách
thấy rằng

những nguyên nhân gây ra bạo lực

chủ yếu xuất phát
từ các yếu tố quốc gia và quốc tế.

Nó cũng khiến chúng ta nghĩ rằng
con đường tiến tời hòa bình

đòi hỏi phải có một sự can thiệp
bao quát từ trên xuống dưới

để giải quyết những căng thằng
của quốc gia và quốc tế.

Và nó cũng khiến chúng ta nghĩ rằng
vai trò của những nhà hoạt động ngoại quốc

là tham gia vào các tiến trình
gìn giữ hòa bình của quốc gia và quốc tế.

Quan trọng hơn là,
cái văn hóa chung này

khiến các nhà xây dựng hòa bình quốc tế
xem nhẹ các căng thẳng ở tầm vi mô

trong khi chính chúng có thể
làm lung lay các hiệp ước vĩ mô.

Ví dụ, ở Công-gô,

dựa theo cách họ đã được
rèn luyện và tập huấn,

quan chức Liên Hợp Quốc,
nhà quyên góp, ngoại giao,

những nhân viên của hầu hết
các tổ chức phi chính phủ,

đều nghĩ chiến tranh và các cuộc tàn sát
là một vấn đề mang tính hệ thống.

Với họ, bạo lực mà họ nhìn thấy

là hậu quả của những căng thẳng
giữa Tổng thống Kabila

và những phe đối lập trong nước,

bên cạnh những bất hòa giữa Công-gô,
Rwanda và Uganda.

Thêm vào đó, các nhà xây dựng hòa bình
quốc tế xem những xung đột địa phương

đơn giản là kết quả của
các căng thẳng của quốc gia và quốc tế,

từ việc chính quyền nhà nước
thiếu uy quyền,

và từ cái mà họ vẫn gọi là "xu hướng
bạo lực cố hữu của người Công-gô".

Văn hóa này cũng khởi đầu
cho những can thiệp

đến từ các cấp độ quốc gia và quốc tế,

như thể đó là nhiệm vụ trước nhất
của thành viên và nhà ngoại giao LHQ.

Và nó thúc đẩy việc tổ chức
các cuộc tổng tuyển cử -

- điều được xem như một phương pháp tối ưu

và là cơ chế quan trọng nhất
trong tái thiết nhà nước

hơn là các giải pháp xây dựng đất nước.

Và điều này đang xảy ra không chỉ ở Công-gô,
mà còn ở nhiều vùng xung đột khác.

Nhưng hãy xem xét một cách sâu sắc hơn,

về những nguyên nhân khác của bạo lực.

Ở Công-gô, bạo lực đang tiếp diễn

bị thúc đẩy không chỉ do
nguyên nhân quốc gia, quốc tế

mà còn bởi những kế hoạch, ý đinh lâu dài
xuất phát từ các tầng lớp nhân dân,

mà những người chủ mưu lại
chính là các dân làng, tù trưởng,

hay người đứng đầu các bộ lạc,

Nhiều xung đột liên quan đến lợi ích
chính trị, xã hội, kinh tế

đặc trưng của từng địa phương.

Ví dụ, có rất nhiều cuộc đấu tranh

ở cấp độ làng hoặc quận huyện

để tìm ra người sẽ lãnh đạo làng hoặc vùng

dựa trên luật truyền thống,

và tìm xem ai có thể điều khiển việc
phân chia vùng đất

và việc khai thác khoáng sản.

Cuộc đấu tranh thường dẫn đến
xung đột địa phương,

ví dụ như trong ngôi làng hay lãnh thổ,

và nó thường lan ra thành một
cuộc đấu tranh diện rộng

lan khắp cả tỉnh,

và thậm chí sang cả các nước láng giềng.

Như cuộc xung đột giữa dân Công-gô
của dòng dỏi Rwanda

và cộng đồng dân bản địa ở Kivus.

Xung đột này bắt đầu vào những năm 1930
trong suốt chế độ thực dân Bỉ,

khi hai cộng đồng dân cư địa phương
tranh chấp quyền sử dụng đất và quyền lực

Tiếp đó, năm 1960, sau ngày Công-gô
giành độc lập,

xung đột lớn dần bởi các phe phái dù đã
liên minh với chính trị gia trong nước,

nhưng vẫn tiếp tục củng cố
thế lực riêng trong địa phương.

Và tiếp sau đó, vào thời điểm
nạn diệt chủng năm 1994 ở Rwanda,

các phe phái lại liên minh
vởi quân đội Công-gô và Rwanda,

nhưng vẫn tiếp tục mở rộng
thế lực tại tỉnh Kivus.

Từ đó trở đi, những tranh chấp
tại địa phương về đất đai và quyền lực

đã châm ngòi cho bạo lực,

và thường xuyên làm ảnh hưởng đến

những hiệp ước quốc gia và quốc tế.

Giờ đây chúng ta có thể đang tự hỏi
tại sao trong hoàn cảnh đó,

những nhà bảo vệ hòa bình
lại thất bại trong việc

thực hiện những chương trình
củng cố hòa bình địa phương?

Câu trả lời chính là:
do những tổ chức quốc tế

đã xem nhẹ việc giải quyết các xung đột
ở cấp độ cơ sở, địa phương,

coi chúng không đáng kể, không quan trọng,
không cần thiết.

Chỉ riêng ý tưởng "tham gia giải quyết
các vấn đề cấp địa phương"

đã cơ bản đi ngược lại các chuẩn mực
của "văn hóa" tôi đã đề cập tới,

và thậm chí đe dọa đến quyền lợi
của các tổ chức hòa bình.

Thí dụ, Liên Hợp Quốc được xem như là

một tổ chức ngoại giao mang tầm vĩ mô,

và điều đó không cho phép họ tập trung
vào các vấn đề mang tính địa phương.

Kết quả là, kể cả những bất đồng
trong nội bộ

về "văn hóa" chung,

hay những tác động bên ngoài,

đều không thể khiến những nhà hoạt động
quốc tế hiểu rằng:

họ nên thay đổi suy nghĩ về bạo lực
và cách họ nên can thiệp.

Hiện giờ, mới chỉ có rất ít
trường hợp ngoại lệ.

Dù đã xuất hiện những ngoại lệ,
nhưng chúng vẫn còn quá ít

so với mô hình chung hiện nay.

Để tóm lại vấn đề,
những gì mà tôi vừa kể

là câu chuyện về cách "văn hóa
xây dựng hòa bình" đang thịnh hành

đã hình thành nên suy nghĩ
của những người trong cuộc

về bạo lực và hòa bình

và mục tiêu của các can thiệp như thế nào.

Những suy nghĩ đó khiến
những nhà xây dựng hòa bình

bỏ qua các nền tảng cấp vi mô

đóng vai trò thiết yếu để xây dựng
hòa bình bền vững.

Sự thiếu quan tâm
tới các vấn đề địa phương

đã dẫn tới hậu quả tức thời là
hòa bình không đủ vững mạnh,

và xa hơn là nguy cơ
tái bùng nổ chiến tranh.

Điều quan trọng ở đây là:
những phân tích này

có thể giúp chúng ta hiểu được
nguyên nhân của rất nhiều xung đột

cũng như tại sao nỗ lực quốc tế
lại thất bại ở Châu Phi, hay ở bất cứ đâu.

Xung đột địa phương thường là nguyên nhân
của chiến tranh và bạo lực sau chiến tranh

ở các nước từ Afghanistan tới Sudan,
tới Đông Ti-mo.

Nhưng cứ khi nào xuất hiện
một giải pháp xây dựng hòa bình hiếm hoi

vừa toàn diện, vừa bao quát,

thì giải pháp đó sẽ rất thành công
trong việc đảm bảo hòa bình bền vững.

Ví dụ tiêu biểu nhất cho điều này

là sự đối lập giữa
bối cảnh hòa bình ở Somaliland

có được từ việc gây dựng hòa bình
từ dưới lên, từ cá thể tới tập thể,

với tình trạng bạo loạn ở
hầu khắp phần còn lại của Somalia,

nơi mà các biện pháp hòa bình
đang được triển khai từ trên xuống.

Và còn rất nhiều trường hợp khác

cho thấy việc giải quyết triệt để
các xung đột làng xã địa phương

có thể mang lại những thay đổi quan trọng.

Vì thế, nếu chung ta muốn
xây dựng hòa bình quốc tế,

thì bên cạnh việc can thiệp từ trên xuống,

chúng ta phải tìm cách
giải quyết vấn đề từ dưới lên.

Tôi không có ý nói rằng những căng thẳng
quốc gia và quốc tế là điều nhỏ nhặt.

Chúng không nhỏ chút nào!

Và cũng không có ý muốn nói rằng

xây dựng hòa bình quốc gia và quốc tế
là điều không quan trọng.

Chúng rất quan trọng là đằng khác!

Tuy nhiên, chúng phải được triển khai
ở cả hai cấp độ vi mô và vĩ mô,

để có thể tiến đến hòa bình bền vững.

Bên cạnh đó, các tổ chức phi chính phủ,

cùng với chính quyền và đại diện
các cộng đồng địa phương,

nên là nhân tố chính trong công cuộc
xây dựng hòa bình từ riêng tới chung.

Dĩ nhiên là sẽ xuất hiện
rất nhiều trở ngại.

Như là thiếu ngân sách đia phương,

hoặc đôi khi thiếu các phương tiện hậu cần
và năng lực chuyên môn cần thiết

để xây dựng hòa bình địa phương
một cách hiệu quả.

Do đó, các nhà hoạt động nước ngoài
nên mở rộng quỹ ngân sách và hỗ trợ

cho các nỗ lực hòa bình địa phương.

Còn riêng với Công-gô, có thể làm gì đây?

Sau 2 thập kỷ đầy bạo loạn
và cái chết của hàng triệu người,

rõ ràng là đã đến lúc chúng ta
phải đưa ra các giải pháp mới.

Dựa trên những nghiên cứu thực địa
của bản thân,

tôi tin rằng những nhà hoạt động
ở Công- gô và quốc tế

nên quan tâm nhiều hơn tới việc giải quyết
các trang chấp đất đai địa phương

và thúc đẩy việc hòa giải và gắn kết
các cộng đồng với nhau.

Thí dụ, giữa các tỉnh ở Kivus,

Tổ chức Cuộc sống và Hòa bình
và những đối tác Công-gô

đã thành lập diễn đàn liên kết cộng đồng

để thảo luận về giải pháp
đối với các tranh chấp đất đai địa phương.

Những diễn đàn này cũng đã tìm ra cách
giúp giải quyết trình trạng bạo lực.

Và những chương trình như thế này
chính là điều cần thiết hơn bao giờ hết

cho các địa phương phía đông Công-gô.

Với những chương trình này,

chúng ta có thể giúp những người
như Isabelle và chồng cô ấy.

Những chương trình này
không tạo ra phép màu gì cả,

nhưng nếu chúng giúp hóa giải
những nguyên nhân gốc rễ của bạo lực,

thì đây quả thực là một thay đổi vĩ đại.

Xin cám ơn.

(Tiếng vỗ tay)