Điều gì giải thích cho sự trỗi dậy của loài người?

70,000 năm trước, tổ tiên loài người là những động vật không nổi bật, chỉ lo chuyện của chúng trong một góc ở Châu Phi. Thế nhưng hiện nay, hầu hết mọi người đều cho rằng con người thống trị Trái Đất; chúng ta đã lan rộng ra khắp châu lục, và những hành động của chúng ta quyết định số phận của những động vật khác ( và có thể cả Trái Đất nữa). Làm thế nào ta đã đi từ đó đến đây. Nhà sử học Yuval Noah Harari gợi ý một lý do đáng ngạc nhiên đối với sự trỗi dậy của nhân loại.

70,000 năm trước, tổ tiên chúng ta
là những động vật không nổi bật.

Điều quan trọng nhất
về những người tiền sử

là họ không quan trọng.

Tầm ảnh hưởng của họ đối với
thế giới không lớn hơn của con sứa

hay của đom đóm
hay chim gõ kiến là bao.

Trái lại với thời nay,
chúng ta kiểm soát hành tinh này.

Và câu hỏi ở đây là:

Làm thế nào
chúng ta đã đi từ đó cho đến đây?

Làm thế nào chúng ta từ
những con khỉ không có gì nổi bật,

quanh quẩn một góc ở Châu Phi,

trở thành
những kẻ thống trị Trái Đất?

Thông thường, ta tìm sự khác biệt
giữa ta và các loài động vật khác

trên một mức độ cá nhân.

Chúng ta muốn tin rằng --
Tôi muốn tin rằng --

có một điều gì đó đặc biệt về tôi,

về cơ thể tôi, về trí não tôi,

làm tôi siêu việt hơn rất nhiều so với
con chó hay con lợn, hay con tinh tinh.

Nhưng sự thật là,
trên mức độ cá nhân,

đáng xấu hổ thay
tôi giống một con tinh tinh.

Và nếu bạn bắt tôi và con tinh tinh
rồi đặt chúng tôi trên hòn đảo vắng,

và chúng tôi phải đấu tranh cho
sự sống còn để xem ai sống sót tốt hơn,

tôi sẽ đặt cược vào con tinh tinh,
chứ không phải bản thân tôi.

Và đây không phải là
điều gì sai đối với cá nhân tôi.

Tôi đoán nếu họ có lấy ai trong các
bạn đi nữa, và đặt bạn một mình

với con tinh tinh ở
hòn đảo nào đó,

con tinh tinh sẽ làm tốt hơn nhiều.

Điểm khác biệt thực sự
giữa con người và loài động vật khác

không phải ở mức độ cá nhân;

nó ở mức độ tập thể.

Con người điều khiển hành tinh
bởi vì ta là loài động vật duy nhất

có thể hợp tác một cách linh hoạt
và với một số lượng lớn.

Có một số loài động vật khác

như các loại côn trùng
sống theo đàn, ong, kiến --

có thể cộng tác với số lượng lớn,
nhưng chúng không cộng tác linh hoạt.

Sự hợp tác của chúng
rất cứng nhắc.

Về cơ bản một tổ ong
chỉ có thể hoạt động theo một cách.

Và nếu có một cơ hội mới
hoặc một mối nguy hiểm mới,

những con ong không thể tái tạo lại
tổ chức xã hội qua một đêm.

Ví dụ, chúng không thể
hành hình nữ hoàng

và thiết lập một nền cộng hòa của ong,

hoặc một chế độ độc tài
cộng sản của ong thợ.

Động vật khác như các loài
có vú theo đàn

chó sói, voi, cá heo, tinh tinh --

chúng có thể hợp tác
một cách linh hoạt hơn,

nhưng chúng chỉ có thể làm như vậy
với một số lượng nhỏ,

vì sự cộng tác giữa
những con tinh tinh

dựa trên mức độ thân thiết
giữa con này đối với những con khác

Tôi là tinh tinh
và bạn là tinh tinh,

và tôi muốn hợp tác với bạn.

Tôi cần phải thật biết về bạn.

Bạn là loài tinh tinh nào?

Bạn là tinh tinh tốt?

Bạn là tinh tinh xấu?

Bạn có đáng tin cậy không?

Nếu tôi không biết bạn,
sao tôi có thể hợp tác với bạn?

Loài động vật duy nhất có khả năng
kết hợp cả hai khả năng với nhau

và có thể hợp tác vừa linh hoạt
vừa với một số lượng lớn

Là chúng ta, Homo sapiens.

Một chọi một,
hay thậm chí 10 chọi 10

loài tinh tinh có thể
mạnh hơn chúng ta.

Nhưng, nếu bạn thử để 1000 người
đấu với 1000 con tinh tinh,

con người sẽ chiến thắng dễ dàng,
với một lý do đơn giản

rằng 1000 con tinh tinh
không thể hợp tác tí nào cả.

Và nếu bây giờ
bạn thử nhồi 100,000 con tinh tinh

vào đường Oxford
hay vào sân vận động Wembley,

hay quảng trường Tienanmen
hay thành Vatican,

bạn chỉ được sự hỗn loạn,
hoàn toàn hỗn loạn.

Chỉ cần tưởng tượng Sân vận động Wembley
với 100.000 loài tinh tinh.

Thật là điên rồ.

Trái lại, hàng chục ngàn thường
người tập trung tại chỗ đó

và cái ta nhận được thường
không phải là sự hỗn loạn.

Cái ta nhận được là một mạng lưới
hợp tác rất phức tạp và hiệu quả.

Tất cả những thành tựu to lớn
của nhân loại trong suốt lịch sử,

cho dù đó là việc xây dựng các kim tự tháp
hoặc bay tới mặt trăng,

đều không dựa trên năng lực cá nhân,

mà dựa trên khả năng hợp tác
linh hoạt với số lượng lớn.

Thậm chí hãy nghĩ về bài
diễn thuyết của tôi ngay bây giờ:

Tôi đang đứng ở đây,
trước khoảng 300 hay 400 khán giả,

phần lớn các bạn là những người
hoàn toàn lạ với tôi.

Tương tự, tôi không thật sự biết hết
tất cả những người đã tổ chức

và thu xếp sự kiện này.

Tôi không biết phi công và các thành viên
phi hành đoàn của máy bay

đã đưa tôi qua đây hôm qua, đến London.

Tôi không biết
người đã sáng chế và sản xuất

cái micrô và những cái máy quay này
thứ đang ghi lại điều tôi đang nói

Tôi không biết người đã viết tất cả
những cuốn sách và bài báo

mà tôi đọc
để chuẩn bị cho bài nói này.

Và tôi chắc chắn không biết
tất cả những người

có thể đang xem
bài diễn thuyết này qua mạng,

một nơi nào đó ở Buenos Aires
hay ở New Delhi.

Tuy nhiên,
mặc dù chúng ta không biết nhau,

ta vẫn có thể làm việc với nhau để
tạo sự trao đổi ý tưởng toàn cầu.

Đây là một điều
mà tinh tinh không thể làm.

Chúng tất nhiên có giao tiếp,

nhưng bạn không thể bắt con tinh tinh
đi đến một đàn tinh tinh lạ nào đó

để nói cho chúng về
những trái chuối hay những con voi,

hay bất kì thứ nào mà
làm những con kia hứng thú.

Sự hợp tác thì tất nhiên
không phải lúc nào cũng tốt;

tất cả những điều khủng khiếp con người
đã và đang làm trong suốt lịch sử --

và chúng ta đã làm
một số chuyện rất tồi tệ --

tất cả những điều đó đều dựa
trên sự hợp tác với quy mô lớn.

Nhà tù là một hệ thống có hợp tác;

lò mổ là một hệ thống có hợp tác;

trại tập trung là
một hệ thống có hợp tác.

Tinh tinh không có lò mổ
và các nhà tù và trại tập trung.

Bây giờ giả sử tôi thuyết phục
được bạn rằng,

ta điều khiển thế giới vì ta hợp
tác linh hoạt được với số lượng lớn

Câu hỏi tiếp theo
ngay lập tức nảy sinh

trong tâm trí của một người nghe tò mò là:

Chính xác thì làm sao
ta làm điều đó?

Điều gì chỉ cho phép chúng ta, trong
tất cả động vật, hợp tác như vậy?

Câu trả lời là
trí tưởng tượng của chúng ta.

Chúng ta có thể hợp tác linh hoạt
với vô số người lạ,

bởi vì chỉ chúng ta, trong số
tất cả động vật trên hành tinh,

có thể tạo ra và tin vào các điều
hư cấu, các câu chuyện hư cấu.

Và miễn là mọi người
cùng tin một điều hư cấu,

thì mọi người đều tuân thủ
và cùng tuân theo những luật lệ,

những quy tắc, những tiêu chuẩn.

Những loài động vật khác sử dụng
hệ thống giao tiếp của chúng

chỉ để miêu tả hiện thực.

Một con tinh tinh có thể nói, "Kìa!
Có một con sư tử, hãy chạy đi!"

Hay "Nhìn kìa! Có một cây chuối
đằng kia! Hãy tới đó và lấy chuối!"

Con người trái lại sử dụng ngôn ngữ
không đơn thuần để miêu tả thực tại,

mà còn để tạo ra những thực tế
mới, những thực tế hư cấu.

Một người có thể nói, "Nhìn kìa,
có một vị thần trên những đám mây!

Và nếu bạn không làm
thứ tôi yêu cầu,

khi bạn chết, Chúa sẽ trừng phạt bạn
và đày bạn xuống địa ngục. "

Và nếu tất cả các bạn đều tin vào
câu chuyện tôi mới nghĩ ra này,

thì bạn sẽ làm theo những quy tắc
và luật lệ và tiêu chuẩn,

và bạn có thể hợp tác

Có một thứ chỉ có con người
mới làm được

Bạn không bao giờ có thể thuyết
phục con tinh tinh đưa bạn trái chuối

bằng cách hứa là, " sau khi chết,
mày sẽ lên thiên đàng tinh tinh ..."

(Tiếng cười)

"và mày sẽ được rất nhiều chuối
cho những việc tốt.

Giờ đưa tao trái chuối đi"

Sẽ không có con tinh tinh nào
tin vào chuyện như vậy

Chỉ có con người tin vào
những chuyện như vậy,

đó là lý do
ta điều khiển thế giới,

trong khi tinh tinh bị nhốt trong
vườn thú và phòng thí nghiệm nghiên cứu.

Bây giờ có lẽ bạn thấy
chấp nhận được rằng đúng,

trong lĩnh vực tôn giáo con người hợp tác
khi cùng tin vào những điều hư cấu.

Hàng triệu người đến với nhau để xây dựng
một nhà thờ hoặc một thánh đường Hồi giáo hay

đấu trong cuộc thập tự chinh hay thánh
chiến vì họ tin vào những chuyện tương tự

về Chúa và thiên đàng và địa ngục.

Nhưng điều tôi muốn nhấn mạnh
là chính cơ chế đó

làm nền tảng cho các hình thức hợp
tác quy mô lớn khác của con người,

không chỉ trong lĩnh vực tôn giáo;

Lấy lĩnh vực pháp lý làm ví dụ.

Hầu hết các hệ thống pháp luật trên
thế giới hiện nay dựa trên nhân quyền

Nhưng nhân quyền là gì?

Nhân quyền giống như Chúa và thiên đàng
chỉ là một câu chuyện mà ta nghĩ ra.

Chúng không phải là
một thực tế khách quan;

chúng không phải là một số
tác dụng sinh học về homo sapiens.

Lấy một con người,
phẫu thuật anh ta, nhìn vào trong

bạn sẽ tìm thấy tim, thận,
các tế bào thần kinh, nội tiết tố, DNA,

nhưng bạn sẽ không thấy quyền nào.

Nơi duy nhất bạn tìm thấy quyền lợi
là trong những câu chuyện

chúng ta đã nghĩ ra và truyền khắp
thế giới trong vài thế kỉ gần đây.

Chúng có thể là những câu chuyện
tích cực, những câu chuyện rất tốt,

nhưng chúng vẫn chỉ là những câu chuyện
hư cấu mà chúng ta đã nghĩ ra.

Điều này cũng đúng
trong lĩnh vực chính trị.

Yếu tố quan trọng nhất trong nền chính
trị hiện đại là các quốc gia và dân tộc.

Các quốc gia
và dân tộc là gì?

Chúng không phải là
một sự vật khách quan.

Một ngọn núi là một sự vật khách quan.

Bạn có thể nhìn thấy, bạn có thể
chạm, bạn có thể từng ngửi thấy nó.

Nhưng một quốc gia hay một dân tộc,

như Israel hay Iran hay Pháp hay Đức,

đây chỉ là một câu chuyện
mà chúng ta đã sáng tạo ra

và trở nên gắn bó
rất mật thiết.

Điều này cũng đúng trong lĩnh vực kinh tế.

Các nhân tố quan trọng nhất
hiện nay trong nền kinh tế toàn cầu

là các công ty và tập toàn.

Nhiều người trong số các bạn hôm nay,
có lẽ, làm việc cho một tập đoàn,

như Google hay Toyota hay McDonald.

Những thứ này chính xác là gì?

Chúng là thứ mà các luật sư
gọi là những điều hư cấu pháp lý.

Chúng là những câu chuyện
đã được sáng tạo và duy trì

bởi những pháp sư hùng mạnh
mà chúng ta gọi là luật sư.

(Tiếng cười)

Và các tập đoàn làm gì cả ngày?

Phần lớn thời gian họ cố gắng kiếm tiền.

Tuy nhiên, tiền là gì?

Một lần nữa, tiền không phải là một sự vật khách quan; nó không có giá trị khách quan.

Lấy tờ giấy màu xanh lá cây này,
tờ tiền dollar làm ví dụ.

Hãy nhìn nó -- nó không có giá trị.

Bạn không thể ăn nó,
bạn không thể uống nó,

bạn không thể mặc nó.

Nhưng những người kể chuyện
bậc thầy này đã đến --

những chủ ngân hàng lớn,

những bộ trưởng tài chính,

những thủ tướng,

và họ kể cho ta
một câu chuyện rất thuyết phục:

"Thấy mảnh giấy màu xanh chứ?

Nó thực sự đáng giá 10 trái chuối."

Nếu tôi tin điều đó
và bạn tin điều đó

và mọi người tin điều đó,

nó thực sự có tác dụng.

Tôi có thể cầm tờ giấy vô dụng này,

đi tới siêu thị,

đưa nó cho một người hoàn toàn lạ
mà tôi chưa từng gặp bao giờ,

và đổi lại nhận được chuối thật
mà tôi thực sự có thể ăn.

Đây thật sự là điều tuyệt vời.

Không thể làm điều đó với tinh tinh.

Tinh tinh tất nhiên trao đổi:

"Vâng, mày cho tao quả dừa,
tao sẽ cho mày quả chuối."

Chuyện đó có thể được.

Nhưng, mày đưa cho tao
một mảnh giấy vô dụng

và mày muốn tao đưa
mày trái chuối?

Đừng có mơ!

Mày nghĩ tao là con người ư?

(Tiếng cười)

Thật ra tiền bạc là
câu chuyện thành công nhất

đã được sáng tạo và
được con người truyền kể,

vì đó là câu chuyện duy nhất
mà tất cả mọi người đều tin.

Không phải ai cũng tin vào Thiên Chúa,

không phải ai cũng tin vào nhân quyền,

không phải ai cũng tin
vào chủ nghĩa dân tộc,

nhưng ai cũng tin vào tiền,
và tin vào tờ dollar.

Thậm chí lấy ví dụ Osama Bin Laden.

Ông ta căm ghét chính trị Mỹ
và tôn giáo Mỹ

và văn hóa Mỹ,

nhưng ông ta không có
phản đối nào với dollar Mỹ.

Ông ta chậm chí rất thích chúng.

(Tiếng cười)

Tổng kết lại:

Con người chúng ta kiểm soát thế giới vì
chúng ta đang sống trong một thực tế kép.

Tất cả các động vật khác sống
trong một thực tại khách quan.

Thực tế của chúng bao gồm
của các thực thể khách quan,

như những dòng sông và cây cối
và những con sư tử và những con voi.

Con người chúng ta, chúng ta cũng sống
trong một thực tại khách quan.

Trong thế giới của chúng ta cũng vậy,
có sông và cây cối và sư tử và voi.

Nhưng qua nhiều thế kỷ,

chúng tôi đã xây dựng trên
thực tế khách quan này

một lớp thực tế hư cấu nữa.

một thực tế cấu tạo
bởi những thực thể hư cấu,

như các quốc gia, như những vị thần,
như tiền bạc, như các tập đoàn.

Và điều tuyệt vời là
khi lịch sử diễn ra,

sự thực hư cấu này đã
càng trở nên mạnh mẽ hơn

để ngày hôm nay, lực lượng
mạnh mẽ nhất trên thế giới

chính là những thực thể hư cấu.

Ngày nay, sự tồn tại của sông
và cây cối và sư tử và voi

phụ thuộc vào các quyết định và mong muốn
của các thực thể hư cấu,

như Hoa Kỳ, như Google,
như Ngân hàng Thế giới -

những thực thể mà chỉ tồn tại
trong trí tưởng tượng của chúng ta.

Xin cảm ơn.

(Vỗ tay)

B.Giussani: Yuval, bạn có
một cuốn sách mới ra.

Sau Sapiens,
bạn đã viết cuốn khác,

và nó đã ra bản Do Thái,
nhưng chưa được dịch sang

Yuval N.Harari: Tôi đang làm
bản dịch mà chúng ta đang nói.

BG: Trong cuốn sách, nếu tôi
hiểu nó chính xác

bạn cho rằng những đột phá đáng kinh ngạc
rằng chúng ta đang trải qua ngay bây giờ

không chỉ có khả năng
làm cuộc sống ta tốt hơn,

mà chúng còn tạo ra,
tôi trích dẫn nhé,

"các giai cấp và mâu thuẫn giai cấp mới
giống điều cách mạng công nghiệp đã làm"

Bạn nói thêm đi!

YNH: Vâng.
Trong cách mạng công nghiệp,

chúng ta đã thấy sự tạo thành
tầng lớp giai cấp vô sản thành thị mới.

Và phần lớn lịch sử chính trị và xã hội
của 200 năm qua có liên quan tới

điều phải làm với tầng lớp này,
và những vấn đề và cơ hội mới.

Bây giờ, chúng ta thấy việc tạo ra một
giai cấp lớn những con người vô dụng.

(Tiếng cười)

Khi máy tính càng trở nên tốt hơn
trong càng nhiều lĩnh vực,

có một khả năng lớn là
máy tính sẽ làm tốt hơn chúng ta

trong hầu hết công việc và sẽ
khiến con người ta trở nên dư thừa.

Và sau đó câu hỏi chính trị
và kinh tế lớn

của thế kỉ 21 sẽ là,

"Chúng ta cần con người làm gì?"

hoặc ít nhất, "Chúng ta cần
thật nhiều con người làm gì?"

BG: Bạn có câu trả lời
trong cuốn sách chứ?

YNH: Hiện nay, dự đoán tốt nhất của
chúng tôi là để giữ chúng hạnh phúc bằng

thuốc phiện và đồ chơi điện tử

(Tiếng cười)

nhưng điều này nghe không giống
một tương lai rất hấp dẫn.

BG: Ok, vậy cơ bản bạn đang nói
trong cuốn sách và bây giờ,

cho tất cả các thảo luận
về bằng chứng ngày càng nhiều

về sự bất bình đẳng kinh tế lớn,
chúng ta chỉ đang ở giai đoạn đầu

của quá trình này?

Đây không phải là tiên tri.

nó là nhìn thấy tất cả
các khả năng trước chúng ta.

Một khả năng là sự sáng tạo này
của một giai cấp người vô dụng lớn.

Một khả năng khác là
sự phân chia của loài người

thành các cấp sinh vật khác nhau,

với những người giàu có được nâng cấp
thành thần thánh ảo,

và những người nghèo bị giáng xuống
mức độ của những người vô dụng.

Tôi thấy sẽ có một TED talk nữa
trong một hay hai năm tới

Cảm ơn, Yuval, vì đã đến đây.

YNH: Xin cảm ơn!