Si shpjegohet rritja e njerëzimit?

Shtatëdhjetmijë vjetë me parë, paraardhësit tanë ishin kafshë jo të veçanta, që jetonin jetën e tyre në një cep të Afrikës me kafshë të tjera. Por tani është e vështirë të mos pajtohesh me faktin që njerëzit dominojnë planetin Tokë. Ne jemi përhapur në çdo kontinent dhe veprimet tona vendosin fatin e kafshëve të tjera (dhe ka mundësi edhe të vetë tokës). Si arritëm nga atje deri këtu? Historiani Yuval Noah Harari sugjeron një arsye të habitshme për rritjen e njerëzimit.

Shtatëdhjetë mijë vjet më parë, paraardhësit tanë
ishin kafshë pa veçanti.

Gjeja më e rëndësishme që duhet ditur
mbi njerëzit prehistorikë

është se ata ishin të parëndësishëm.

Ndikimi i tyre në botë nuk ishte më
i madh se ai i një kandili deti

apo xixëllonje apo qukapiku.

Sot, në të kundërt, ne dominojmë
këtë planet.

Pyetja atehere është:

Si arritëm deri këtu?

Si, trasformuam vetveten nga majmunë
të rëndomtë

që jetonin në një cep të Afrikës,

në sunduesit e botës?

Zakonisht, ne kërkojmë dallimin mes nesh
dhe kafshëve të tjera

në nivel individual.

Ne duam të besojmë - unë dua të besoj -

se ka diçka të veçantë te unë,

në trupin tim, në trurin tim,

që më bën superior mbi një qen,
mbi një derr, apo një shimpanze.

Por në të vërtetë, si individ,
duhet ta pranoj me siklet

që jam jashtëzakonisht i ngjashëm
me një shimpanze.

Dhe nëse do të na linit vetëm, mua dhe
një shimpanze në një ishull të vetmuar,

për të parë se cili prej nesh do të ketë
sukses më të mirë të mbijetojë,

pa hezitim do të vija bast
mbi shimpanzenë, jo mbi mua.

Dhe nuk ka ndonjë gjë që nuk vete,
tek unë personalisht.

Unë mendoj se nëse marrin ndonjë nga ju,
dhe ju lënë vetëm

me një shimpanze në ndonjë ishull,

shimpanzeja do ja dali mbanë më mirë
se ju.

Diferenca e vërtetë mes njerëzve
dhe kafshëve të tjera

nuk është në nivel individi;

është në nivel kolektiv.

Njerëzit sundojnë planetin
pasi ata janë kafshët e vetme

që mund të bashkëpunojnë mes tyre në
mënyrë fleksibile dhe në numër të madh.

Sigurisht ka kafshë të tjera -

si insektet socialë, bletët, milingonat -

ato mund të bashkëpunojnë në numër
të madh, por nuk janë aq fleksibël.

Kooperimi i tyre është shumë i ngurtë.

Një zgjua me bletë, në thelb, mund të
funksionojë vetëm në një mënyrë.

Dhe nëse i jepet një mundësi e re
apo ndonjë rrezik,

bletët nuk mund të shpikin një sistem
të ri social brenda ditës.

Ato, p.sh., nuk mund të ekzekutojnë
mbretëreshën

dhe të vendosin republikën e bletëve,

apo një diktaturë proletariati
të bletëve punëtore.

Shtazë të tjera, si gjitarët socialë -

ujqërit, elefantët, delfinët,
shimpanzetë -

mund të bashkëpunojnë në mënyrë
më elastike,

por ata e bejnë atë vetëm në numër
të vogël,

pasi bashkëpunimi midis shimpanzeve

bazohet në njohurinë intime
të njëri tjetrit.

Unë jam një shimpanze
dhe ti je një shimpanze,

dhe dua të bashkëpunoj me ty.

Unë kam nevojë të të njoh personalisht.

Çfarë lloj shimpanzeje je?

A je një shimpanze e bukur?

A je një shimpanze e keqe?

A je e besueshme?

Nëse nuk të njoh, si mund të
bashkëpunoj me ty?

E vetmja kafshë që mund të kombinojë
të dyja aftësitë sëbashku

dhe të bashkëpunojë njëkohësisht
me elasticitet dhe në numër të madh

është ne, Homo sapiens.

Në një kundër një, apo deri edhe
dhjetë kundër dhjetë,

shimpanzetë mund të jetë
më mirë se ne.

Por nëse vini 1000 njerëz kundër 1000
shimpanze,

njerëzit do të mbizotërojnë me lehtësi,
për arsyen të thjeshtë

që një mijë shimpanzetë
nuk mund të bashkëpunojnë.

Provoni të mbushni me 100.000 shimpanze

rrugën Oxford të Londrës, apo stadiumin
e Wembley

apo sheshin Tienanmen apo Vatikanin,

do të kini vetëm kaos, kaos i plotë.

Vetëm imagjinoni stadiumin e Wembley
me 100.000 shimpanze.

Marrëzi e plotë.

Në të kundërt, njerëzit normalisht
mblidhen aty në dhjetëra mijra

dhe rezultati nuk është kaos, zakonisht.

Por është një bashkëpunim i sofistikuar
dhe tepër efikas.

Të gjitha arritjet e mëdha të njerëzimit
gjatë historisë,

që nga ndërtimi i piramidave
apo deri tek udhëtimi për në hënë,

nuk u bazua në aftësitë individuale,

por në aftësinë të bashkëpunojnë
me fleksibilitet në numër të madh.

Mendoni rreth këtij fjalimi
që po mbaj këtu sot:

Gjendem këtu para një publiku të rreth
300 apo 400 personave,

shumica prej jush jeni krejt të panjohur
për mua.

Po ashtu unë nuk njoh, gjithë personat
që kanë organizuar

dhe kanë punuar në këtë eveniment.

Unë nuk njoh pilotin dhe anëtarët
e ekuipazhit të avionit

që më solli këtu dje, nga Londra.

Unë nuk njoh personat që shpikën dhe
prodhuan

këtë mikrofon dhe këto kamera
që po rregjistrojnë ç'po them.

Nuk njoh të gjithë personat që
shkruajtën të gjithë librat dhe artikujt

që lexova për të pergatitur këtë fjalim.

Dhe natyrisht nuk njoh të gjithe personat

që mund të shohin këtë fjalim
nëpërmjet internetit,

diku në Buenos Aires apo në Nju Dehli.

Gjithësesi, edhe kur ne nuk e njohim
njëri tjetrin

ne mund të punojmë sëbashku për të krijuar
këtë shkëmbim global idesh.

Kjo është diçka që shimpanzetë nuk mund
të bëjnë.

Ato komunikojnë, natyrisht,

por nuk do shihni kurrë një shimpanze

të udhëtojë diku larg për të takuar
një fis tjetër shimpanzesh

dhe tu mbajë atyre një fjalim mbi bananat
apo mbi elefantët,

apo ç'do gjë tjetër që u intereson
shimpanzeve.

Tani, bashkëpunimi, natyrisht,
nuk është gjithnjë i këndshëm;

gjithë ato gjëra të tmerrshme të kryera
nga njerëzit në histori -

dhe disa janë shumë të tmerrshëm -

të gjitha këto gjëra janë të bazuara
në një bashkëpunim në shkallë të gjerë.

Burgjet janë një sistem bashkëpunimi;

thertoret janë një sistem bashkëpunimi;

kampet e përqëndrimit
janë një sistem bashkëpunimi.

Shimpanzetë nuk kanë thertore dhe burgje
dhe kampe përqëndrimi.

Tani, unë mendoj se arrita t'ju bind,
që mbase efektivisht ne kontrollojmë botën

pasi ne mund të bashkëpunojmë në mënyrë
fleksibile dhe në numër të madh.

Pyetja që lind menjëherë

në mendjen e një dëgjuesi kureshtar është:

si e bëjmë atë saktësisht?

Çfarë mundëson vetëm specien tonë
të bashkëpunojë në këtë mënyrë?

Përgjigja është imagjinata jonë.

Ne mund të bashkëpunojmë në mënyrë
fleksibile me një numër të pallogaritshëm

personash të panjohur, pasi vetëm ne,
nga të gjithë kafshët e planetit

mund të krijojmë dhe ti besojmë
trillimeve, historive imagjinare.

Dhe për sa kohë të gjithë i besojmë,
të njëjtës histori,

të gjithë binden dhe ndjekin të njëjtat
rregulla,

të njëjtat standarde, të njëjtat vlera.

Të gjithë kafshët e tjera përdorin
sistemet e tyre të komunikimit

vetëm për të përshkruar realitetin.

Një shimpanze mund të thotë: "Vini re!
Qenka një luan, ikim me vrap!"

Ose, "Shikoni! Atje qenka një pemë
bananeje! Vemë të marrim bananet!"

Njerëzit, në të kundërt, nuk përdorin
të folurën e tyre

thjesht për të përshkruar realitetin, por
edhe për të krijuar realitete imagjinarë.

Një njeri mund të thotë, "Shikoni,
ndodhet një perëndi mbi re!

Dhe nëse nuk bëni atë që ju them,

kur të vdisni, Perëndia do t'ju dënojë
dhe do t'ju çojë në ferr."

Dhe nëse të gjithë ju i besoni
kësaj historie që shpika,

atëherë ju do të ndiqni të njëjtat
norma dhe ligje dhe vlera,

dhe mund të bashkëpunoni.

Këtë vetëm njerëzit mund ta bëjnë.

Nuk mund të bindni dot një shimpanze t'ju
japë një banane

duke i premtuar, "...kur të vdesësh,
do vesh në parajsën e shimpanzeve..."

(Të qeshura)

"...dhe do të merrni shumë dhe shumë
banane për veprat e tua të mira.

Pra ma jep tani atë banane."

Asnjë shimpanze nuk do ti besojë
një historie të tillë.

Vetëm njerëzit i besojnë historive
të tilla,

arsyeja që ne kontrollojmë botën,

ndërsa shimpanzetë janë mbyllura në
kopshte zoologjikë dhe laboratore kërkimi.

Tani, mund të pranoni që po,

në fushën fetare, njerëzit bashkëpunojnë
duke i besuar të njëjtave histori.

Miliona njerëz mblidhen për të ndërtuar
një katedrale apo xhami

a për të luftuar
në një kryqëzatë apo xhihad,

sepse të gjithë ata besojnë
të njëjtat histori

rreth perëndisë dhe parajsës dhe ferrit.

Por ajo që unë dua të theksoj është
saktësisht i njëjti mekanizëm

që në bazë të të gjitha formave të
bashkëpunimit njerëzor në shkallë të gjerë

jo vetëm në fushën e fesë.

Le të marim p.sh. fushën ligjore.

Shumica e sistemeve ligjore sot në botë
bazohen në të drejtat e njeriut.

Por çfarë janë të drejtat e njeriut?

Të drejtat e njeriut, ashtu si perëndia
dhe parajsa janë vetëm histori të shpikura.

Ato nuk përfaqësojnë një realitet objektiv.

Ato nuk përputhen me
një fakt biologjik të homo sapiens.

Merrni një qenie njerëzore, hapeni,
dhe shikoni brenda,

do të gjeni zemrën, veshkat, neuronet,
hormonet, ADN-ja,

dhe nuk do të gjeni të drejta.

I vetmi vend ku mund të gjeni të drejta
janë tek historitë

ne kemi shpikur dhe shpërndarë
në shekujt e fundit.

Ato mund të jenë histori shumë pozitive,
histori shumë të mira,

por këto janë ende vetëm histori
imagjinare që ne kemi shpikur.

E njëjta gjë vlen edhe për politikën.

Faktorët më të rëndësishem të politikës
moderne janë shtetet dhe kombet.

Por çfarë janë shtetet dhe kombet

Ata nuk janë një realitet objektiv.

Një mal është një realitet objektiv.

Ju mund ta shihni atë, ta prekni,
madje ti ndjeni edhe erën.

Por një komb apo një shtet

si Izraeli apo Irani o Franca o Gjermania,

është vetëm një histori që ne kemi shpikur

dhe me të cilat jemi shumë të lidhur.

Është e njëjta gjë edhe për ekonominë.

Sot, aktorët më të rëndësishëm
në ekonominë botërore

janë ndërmarrjet dhe kompanitë.

Shumë prej jush sot, ndoshta
punojnë për një kompani të madhe,

si Google apo Toyota apo McDonald's.

Por, per çfarë po flasim?

Avokatët i quajnë histori ligjore

Këto tregime janë shpikur
dhe mirëmbahen

nga këta magjistarë të fuqishëm
të quajtur avokatë.

(Të qeshura)

Dhe çfarë bëjnë kompanitë e mëdha
gjithë ditën?

Ata kryesisht përpiqen të bëjnë para.

Tani, çfarë janë paratë?

Paraja nuk është një realitet objektiv,
dhe nuk ka asnjë vlerë objektive.

Merrni biletën e gjelbërt, dollarin.

Vini re - nuk ka vlerë.

Nuk mund ta hani, nuk mund ta pini,

nuk mund ta vishni.

por është këtu që arrin mjeshtri
i tregimit

bankierët e mëdhenj,

ministrat e financave,

kryeministrat -

dhe ata na tregojnë një histori shumë
të besueshme:

"E shikoni këtë copë letër të gjelbër?

Kjo faktikisht vlen 10 banane."

Dhe nëse unë i besoj, nëse ju e besoni atë,

dhe të gjithë e besojnë

kjo gjë faktikisht funksionon.

Unë mund të marr këtë copë letër pa vlerë

shkoj në supermarket,

ja jap një personi krejtësisht të panjohur
që nuk kam takuar kurrë më parë

dhe ta shkëmbej me banane të vërteta
të cilat mund ti ha.

Kjo është diçka e mahnitëse.

Nuk mund ta bëni kurrë me një shimpanze.

Shimpanzetë tregtojnë natyrisht:

"Pra, ti më jep një arrë kokosi,
unë të jap një banane."

Kjo mund të funksionojë.

Por, ti më jep një copë letër pa vlerë

dhe pret që unë të jap një banane?

E pamundur!

Çmendoni se jam, një njeri?

(Të qeshura)

Paraja, në fakt, është historia
më e suksesshme

e shpikur ndonjëherë, dhe treguar njerëzve,

pasi e vetrmja histori
që i besojnë të gjithë.

Jo të gjithë besojnë tek Perëndia,

jo të gjithë besojnë tek të drejtat
e njeriut,

jo gjithë i besojnë
nacionalizmit,

Por të gjithë besojnë tek paraja
dhe tek kartëmonedha e dollarit.

Merrni Osama bin Laden.

Ai urrente politikën amerikane,
fenë amerikane

dhe kulturën amerikane

por nuk kishte ndonjë kundërshtim
ndaj dollarit amerikan.

Faktikisht dollarët i adhuronte.

(Të qeshura)

Pra, për të përfunduar,

ne kontrollojmë botën për shkak
se jetojmë në një realitet të dyfishtë.

Të gjitha kafshët e tjera
jetojnë në një realitet objektiv.

Realiteti i tyre konsiston
në entitete objektive,

si lumenj dhe pemë
luanë dhe elefantë.

Njerëzit po ashtu jetojnë në një
realitet objektiv.

Edhe në botën tonë, gjenden lumenj,
pemë, elefantë dhe luanë.

Por gjatë shekujve,

ne kemi ndërtuar
mbi këtë realitet objektiv

një shtresë të dytë të realitetit
imagjinar,

një realitet i bërë prej subjekteve
fiktive,

si kombet, perënditë,
paratë, korporatat.

Dhe ajo që është e jashtëzakonshme,
është se gjatë gjithë historisë,

ky realitet imagjinar është bërë
gjithnjë e më i fuqishëm

deri në pikën që forcat
më të fuqishme në botë

janë këto entitete fiktive.

Mbijetesa e kafshëve dhe natyrës

varet nga vendimet dhe dëshirat
e këtyre subjekteve fiktive,

si Shtetet e Bashkuara,
Google, Banka Botërore -

entitete që ekzistojnë
vetëm në imagjinatën tonë.

Faleminderit

(Duartrokitje)

Bruno Xhusani: Yuval, ju keni botuar
një libër të ri.

pas botimit të mëparshëm
me titull Sapiens.

Ai është botuar në hebraisht,
dhe nuk është përkthyer ende.

YNH: Po punoj me përkthimin tani.

BG: Në këtë libër, siç e kuptoj unë,

ju thoni se progresi i mahnitshëm
që ne jemi dëshmitarë sot

jo vetëm që do të përmirësojë jetën tonë,

por do të krijojnë - po ju citoj -

klasa të reja dhe luftë klasash
si gjatë revolucionit industrial.

A mund të na e shpjegoni?

YNH: Po, gjatë revolucionit industrial,

ne pamë lindjen e një klase të re
proletariati urban.

Dhe historia politike dhe shoqërore e
200 viteve të fundit është lidhur ngushtë

me këtë klasë, probleme të reja
dhe mundësitë që ajo përfaqëson.

Tani ne shohim krijimin e një klase të re
personash të padobishëm.

(Të qeshura)

Meqë kompjuterat po përmirësojnë
performancat e tyre në shumë fusha,

Prandaj është e mundur që një ditë
kompjuterat mund të na parakalojnë

në shumicën e detyrave, duke
i bërë kështu njerëzit të panevojshëm.

Pyetja e madhe
politike dhe ekonomike

e shekullit të 21-të,

"Pse kemi nevojë për njerëzit?"

ose të paktën "Pse kemi nevojën
e kaq shumë njerëzve? "

BXh: A i jepni një përgjigje
në librin tuaj?

Aktualisht, supozimi më i mirë
është ti mbajmë ata të lumtur

me ndonjë tabletë dhe lojra komputeri...

(Të qeshura)

por kjo nuk është një e ardhme
shumë e kënaqshme.

BXh: Pra, ajo që thoni në këtë libër është

se pavarësisht nga të gjitha diskutimet
mbi shenjat e shumta

e një pabarazie të konsiderueshme
ekonomike, jemi praktikisht në fillim

të procesit.

YNH: Kjo nuk është një profeci,

kemi shumë mundësi para nesh

Një prej tyre është krijimi
një klasë e njerëzish të padobishëm.

Një mundësi tjetër
do të jetë ndarja e llojeve të njeriut

në kasta të ndryshme biologjike,

me të pasurit që do të lartësohen
në perëndi virtuale,

dhe të varfërit do të degradohen
në njerëz të padobishëm.

BXh: E ndjej që në një tjetër TED Talk
do të përvijohet pas një viti o dy.

Faleminderit, Yuval që erdhët këtu.

YNH: Faleminderit!

(Duartrokitje)