Tại sao một số người có lòng vị tha hơn những người khác

Tại sao một số người làm những việc vị tha, giúp người khác thậm chí phải liều mạng sống mình? Nhà nghiên cứu tâm lý Abigail Marsh tìm hiểu những động lực của những người làm những việc cực kỳ cao thượng, như hiến 1 quả thận cho người hoàn toàn xa lạ. Có phải bộ não của họ rất khác biệt?

Đây là một người bình thường ở đâu đó,

hơi giống diễn viên Idris Elba,

hay ít ra cũng giống ông ta
cách đây 20 năm.

Tôi không biết gì khác về ông ta,

trừ một lần ông ta cứu tôi

một cách liều mạng.

Người này chạy băng qua 4 làn đường cao
tốc giữa đêm tối

để đưa tôi ra khỏi nơi nguy hiểm

sau một tai nạn xe có thể giết chết tôi.

Đương nhiên, sự việc làm tôi vô cùng
cảm động,

nhưng cũng để lại trong tôi một tình cảm
nung nấu, dai dẳng muốn

biết được tại sao ông ta làm điều đó,

động lực nào đã thúc đẩy ông
quyết định làm điều

mà tôi phải nợ cả đời,

ông đã liều mạng mình
để cứu một người xa lạ?

Nói cách khác, động lực của lòng
vị tha ở ông hay ở bất kỳ ai là gì?

Nhưng trước hết cho phép tôi
kể điều đã xảy ra.

Đêm hôm đó, tôi 19 tuổi

đang lái xe về nhà
ở Tacoma, Washington,

theo trục cao tốc số 5,

thì một con chó nhỏ chạy ra
ngay trước xe tôi.

Và tôi đã làm điều không nên làm,

đó là quẹo để tránh nó.

Tôi đã hiểu ra tại sao
không nên làm như thế.

Tôi vẫn va phải con chó,

và làm cho xe tôi vẽ
một đường ngoằn ngoèo,

rồi quặt ngang đường cao tốc,

cho tới lúc nó dừng ở làn đường
nhanh nhất của cao tốc,

xe đối đầu với dòng lưu thông

rồi tắt máy.

Lúc đó tôi nghĩ mình chết chắc,

nhưng không

nhờ hành động của người đàn
ông can đảm

đã quyết định,

trong tích tắc khi thấy xe tôi lâm nạn,

tấp xe vào lề và chạy băng qua
bốn làn đường cao tốc

trong đêm tối

để cứu tôi.

Rồi sau đó ông khởi động lại xe tôi

khi đưa tôi trở lại an toàn
và biết chắc chắn là tôi ổn

rồi mới lái xe đi.

Ông ta không nói cho tôi biết tên,

và tôi có lẽ tôi cũng quên mất lời cảm ơn.

Vì thế trước khi tôi tiếp tục,

tôi muốn dành một phút

để cảm ơn người xa lạ kia.

(Vỗ tay)

Tôi nói với các bạn về chuyện đó

vì sự việc tối hôm đó đã thay đổi đời tôi
ở một mức độ nào đó.

Tôi trở thành nhà nghiên cứu tâm lý học,

và tôi cố gắng tìm hiểu khả năng chăm sóc
người khác của con người.

Khả năng đó từ đâu tới,
nó phát triển như thế nào,

và mức độ lớn nhất của nó là gì?

Những câu hỏi này rất quan trọng
để hiểu được những phương diện cơ bản

của bản chất xã hội loài người.

Nhiều người, và điều này bao hàm
mỗi người

từ triết gia và nhà kinh tế
cho đến dân thường

tin rằng bản chất con người
được xây dựng trên sự ích kỷ,

rằng chúng ta chỉ có động lực
tìm sự thoải mái của riêng mình.

Nhưng nếu điều đó là đúng, thì tại sao một
số người như người xa lạ đó lại cứu tôi,

làm những điều vì người khác,
như giúp đỡ người khác

bất chấp biết bao nguy hiểm và
nguy hại đến chính bản thân mình?

Để trả lời cho câu hỏi này

ta cần tìm ra những nguyên nhân gốc rễ
của hành động tuyệt vời vì người khác,

và lý do làm cho người ta dấn thân
vào những việc

khác với mọi người như vậy.

Nhưng cho tới gần đây, rất ít nghiên cứu
về chủ đề này được quan tâm.

Những hành động của người cứu tôi

có chứa khái niệm hóc búa nhất
của lòng vị tha,

đó là một thái độ tự nguyện cao cả

được thúc đẩy bởi ý muốn giúp người khác.

Vậy đó là một hành động vị tha
để mang lại lợi ích cho người khác.

Điều gì có thể lý giải một
hành động như thế?

Một câu trả lời rõ ràng, đó
là lòng trắc ẩn,

nó là chìa khóa dẫn đến lòng vị tha.

Nhưng rồi câu hỏi tiếp theo là,

tại sao một số người hình như
có lòng trắc ẩn nhiều hơn người khác?

Câu trả lời có thể là do não của
những người có lòng vị tha

rất khác về cấu trúc.

Để minh họa,

tôi bắt đầu từ trường hợp đặc biệt nhất,

trường hợp bệnh tâm thần.

Một cách tiếp cận chung để hiểu
những phương diện tự nhiên của con người,

như sự ham muốn giúp người khác,

là tìm hiểu chính những người bị
thiếu những tình cảm đó,

và người bệnh tâm thần chính là
1 nhóm như vậy.

Bệnh tâm thần là sự rối loạn phát triển

do di truyền rõ nét,

tạo ra một cá tính lạnh lùng và vô cảm

có khuynh hướng chống lại xã hội
và đôi khi có hành vi rất bạo lực.

Một lần kia, tại Viện Sức khỏe Tâm thần
Quốc gia, những đồng nghiệp và tôi

tiến hành một số nghiên cứu hình ảnh
về não lần đầu tiên

trên những thiếu niên bệnh tâm thần,

những kết quả tìm thấy của chúng tôi
và những nghiên cứu khác

đã chỉ ra rằng người có bệnh tâm thần

thể hiện rõ nét 3 đặc tính.

Thứ nhất, dù họ không vô cảm
trước cảm xúc của người khác,

họ lại vô cảm trước những đau khổ
của người xung quanh.

Đặc biệt,

họ khó nhận ra những sự diễn đạt lo
sợ trên nét mặt ví dụ như nét mặt này.

Sự diễn đạt nỗi sợ phát ra lời cầu xin
khẩn cấp, thể hiện cơn đau cảm xúc,

khẩn nài sự cảm thông và
sự giúp đỡ

đến những người họ gặp,

điều đó có nghĩa là những người
thiếu lòng trắc ẩn

sẽ có khuynh hướng vô cảm với
những tín hiệu này.

Một phần trong não,

phần quan trọng nhất để nhận ra
những biểu hiện của sự sợ hãi

được gọi là hạch amygdala.

Rất hiếm khi có người thiếu hoàn toàn
hạch amygdala,

những người này có rất ít khả năng nhận
ra những biểu hiện sợ hãi của người khác.

Trong khi ở người lớn và
trẻ em bình thường

khi hạch amygdala hoạt động
thì thấy xuất hiện gai lớn

đó là lúc họ nhìn những biểu
hiện của nỗi sợ,

hạch amygdala của người bệnh tâm thần
không phản ứng đủ trước biểu hiện này.

Đôi khi họ không có một phản ứng nào cả,

đó có thể là lý do tại sao họ không bình
thường trước những tín hiệu này.

Cuối cùng, hạch amygdala của người bệnh
tâm thần nhỏ hơn bình thường

khoảng 18 đến 20% về hình thể.

Tất cả những phát hiện này
đều đáng tin cậy, chính xác

và rất thú vị.

Xin lưu ý, mục tiêu chính của tôi

không phải là tìm hiểu tại sao
người ta không quan tâm đến người khác,

mà là tìm hiểu tại sao họ lại quan tâm.

Vậy câu hỏi ở đây là,

có phải trạng thái của người
có lòng vị tha cao đẹp,

đối lập với trạng thái bệnh tâm thần,

còn nói về lòng trắc ẩn và sự ham
muốn giúp đỡ người khác,

có phải lòng vị tha xuất phát từ bộ não
khác biệt với não người tâm thần?

Có phải não mạnh khỏe,

có thể nhận ra nỗi sợ của người khác
dễ dàng hơn,

hạch amygdala hoạt động tốt hơn
trước loại biểu hiện này

và có thể có hình dạng lớn hơn
mức trung bình?

Theo nghiên cứu của tôi,

cả ba đều đúng.

Chúng tôi đã phát hiện ra điều này

qua thử nghiệm trên nhóm người
có lòng vị tha tuyệt vời.

Có những người đã hiến
một quả thận của mình

cho một người không quen biết.

Họ là những người chấp nhận một
cuộc phẫu thuật đau đớn

cắt đi một quả thận mạnh khỏe của mình

để cấy vào một người xa lạ đau ốm

mà họ chưa bao giờ gặp và
có thể là không bao giờ gặp.

"Tại sao người ta có thể làm điều đó?"
đây là câu hỏi chính.

Câu trả lời có thể là

não của những người có lòng
vị tha tuyệt vời này

có một vài tính chất rất đặc biệt.

Họ có thể nhận ra nỗi sợ của người khác
dễ dàng hơn.

Theo nghĩa đen, họ phát hiện một cách dễ
dàng hơn khi nào người khác đau khổ.

Đây có thể là một yếu tố vì amygdala của
họ phản ứng mạnh hơn đối với tín hiệu này.

Và xin nhớ rằng đây chính là phần
não chúng tôi thấy

bị hạn chế ở
những người bệnh tâm thần.

Sau cùng, người có lòng vị tha rõ
nét có amygdala lớn hơn mức trung bình

khoảng 8%.

Tóm lại, những dữ liệu này nói lên

sự liên hệ trực tiếp của kích thước
hạch amigdala đến các nhóm người,

từ người bệnh tâm thần nặng,

đến những người có lòng từ bi bao la

có những hành động vô cùng nhân ái.

Nhưng tôi nên thêm rằng điều làm cho
những người từ bi trở nên khác biệt

không phải là họ vị tha hơn
mức trung bình.

Mà chính là,

điều mà thậm chí không bình
thường ở chính con người họ,

họ rất từ bi và vị tha

không chỉ đối với người trong nhóm
những người thân quen

bạn bè và gia đình. Phải vậy không?

Vì nếu lo lắng cho người mà bạn yêu thương
và giống bạn

thì đâu có gì là tuyệt vời.

Lòng từ bi tuyệt vời của họ
mở rộng cho mọi người,

thậm chí đến với người ngoài
mối quan hệ quen biết

đến với người không thuộc
cùng nhóm xã hội,

đến với người hoàn toàn xa lạ,

như trường hợp người đàn ông cứu tôi.

Tôi có may mắn được hỏi nhiều
người hiến thận

bằng cách nào họ có được lòng
thương người rộng lớn như vậy

đến mức mà có thể cho một người xa lạ
quả thận của mình.

Và tôi nhận ra rằng đó là câu hỏi quá khó
để trả lời.

Tôi nói, " Làm thế nào bạn có thể làm
điều đó

khi mà nhiều người khác không làm?

Bạn là 1 trong khoảng 2000 người Mỹ

đã hiến 1 quả thận cho người xa lạ.

Điều gì làm bạn trở nên đặc biệt như vậy?"

Họ trả lời thế nào?

Họ nói, "Không gì cả.

Tôi không có gì đặc biệt cả.

Tôi giống mọi người thôi."

Và tôi nghĩ đó là một câu trả lời ý nghĩa,

vì nó gợi ra rằng lòng vị tha của những
người này không giống thế này,

mà giống thế này hơn.

Vòng tròn không có tâm.

Những người vì tha nhân thật sự
không nghĩ về chính họ,

không cho mình như là
trung tâm của vũ trụ,

không nghĩ mình quan trọng hơn
hay tốt đẹp hơn người khác.

Khi tôi hỏi một người tại sao việc
cho thận có ý nghĩa đối với cô ta,

cô ta trả lời, "Vì điều đó
giúp người khác."

Người hiến thận khác nói,

"Tôi không có gì khác biệt. Tôi không
phải là người duy nhất.

Nghiên cứu của bạn sẽ cho thấy
tôi cũng giống như bạn thôi."

Tôi nghĩ sự mô tả hay nhất cho sự vắng
bóng tuyệt diệu của lòng ích kỷ

là sự khiêm nhường,

đó là đức tính, nói theo
cách nói của Thánh Augustine,

làm con người trở thành thiên thần.

Tại sao vậy?

vì nếu có cái tâm ở giữa vòng tròn đó,

nó sẽ không còn là hình dạng của
chiếc nhẫn nữa,

bạn không còn sự "nhẫn" nại của lòng
từ bi để có thể chăm sóc ai

không bất kỳ ai.

Tôi nghĩ đây là điều phân biệt
người vị tha tuyệt vời

với người bình thường.

Nhưng theo tôi nhiều người cho rằng việc
không đặt mình ở trung tâm là khả thi

và thậm chí có thể là số đông
nghĩ như vậy.

Tôi nghĩ như vậy vì ở một mức độ xã hội,

sự mở rộng của lòng vị tha và lòng trắc ẩn
luôn hiện diện ở mọi nơi.

Nhà tâm lý học Steven Pinker
và những học giả khác nhận xét

tất cả mọi người trên thế giới
đang trở nên khó chấp nhận

những đau khổ của đồng loại,

điều đó làm giảm bớt
những hình thức tàn ác và bạo lực,

từ hành hạ động vật, bạo lực
gia đình cho tới bản án tử hình.

Và nó làm tăng các hoạt động
vị tha

Cách đây một trăm năm, người ta
cho là hão huyền

vì làm gì có chuyện xem là bình thường

đối với việc hiến máu, tặng tủy

cho người hoàn toàn xa lạ ở thời nay.

Có phải từ 100 năm nay

người ta có thể nghĩ việc hiến thận cho
một người xa lạ

chỉ là việc bình thường và
thường ngày

như là ngày nay ta nghĩ đến việc
cho máu và tủy không?

Có thể.

Vậy những thay đổi ngoạn mục, tận
gốc rễ này là gì?

Một phần, đó dường như là

nhờ vào sự tăng về của
cải và nâng cao tiêu chuẩn sống.

Khi xã hội trở nên giàu có hơn
và tốt đẹp hơn,

hình như người ta mở rộng
mối quan tâm ra bên ngoài,

như vậy tất cả các hình thức của lòng vị
tha hướng đến người xa lạ càng tăng lên,

từ việc tình nguyện đến thiện nguyện bác
ái cho đến thậm chí việc hiến tặng thận.

Nhưng tất cả những thay đổi
này cũng dẫn đến

một kết quả kỳ cục và nghịch lý,

đó là thậm chí thế giới đang trở nên một
nơi tốt hơn và nhân bản hơn,

và đúng là như vậy,

thì cũng có một thực tế
ở đó thế giới trở nên tồi tệ hơn

và bạo lực hơn, mà nó không đáng như vậy.

Tôi không biết chính xác tại
sao lại như vậy,

nhưng tôi nghĩ có thể chính việc
chúng ta biết nhiều hơn

tình trạng đau khổ của
con người ở nơi khác,

làm cho chúng ta cảm nhận và
lo lắng nhiều hơn

về nỗi đau con người ở khắp nơi.

Nhưng những thay đổi thật rõ ràng
để chúng ta nhận thấy rằng

gốc rễ của lòng vị tha và lòng trắc ẩn

là 1 phần trong bản chất con
người và sự ác độc, bạo lực cũng vậy,

nhưng có thể phần tốt đẹp lớn hơn,

và trong khi vài người dường như
tự bản thân có nhiều đồng cảm hơn

với sự đau khổ của người khác,

thì tôi nghĩ rằng khả năng
thay đổi chính mình

để không còn xem mình là trung tâm

và biết mở rộng lòng
với cả những người xa lạ

là trong tầm tay của tất cả mọi người.

Cảm ơn.

(Vỗ tay)