Nega ba'zi insonlar boshqalardan ko'ra ko'proq altruistik xulq-atvorni namoyon qilishadi?

Nima uchun ba'zi insonlar fidokorona ishlarga qo'l urishadi, o'z sog'ligini xatarga qo'yib bo'lsa ham o'zga insonlarga yordam berishadi? Tadqiqotchi psixolog Abigeyl Marsh notanish kishiga o'z buyragini berib, o'ta hayrotomuz altruistik xulq-atvorni namoyon qilgan insonlarning motivlarini o'rganadi. Shunchaki ularning miyasi o'zgachami?

Qaylardadir aktyor Idris Elbaga

biroz o’xshab ketuvchi bir inson
bor yoki 20 yil ilgari

shunday qiyofada bo'lgandir.

U o'z hayotini xatarga qo'yib,

hayotimni asrab
qolganidan boshqa

u haqida hech narsa bilmayman.

Mudhish avtohalokatdan so'ng bu inson

meni xavfsiz joyga eltish uchun

to’rt tirband trassa yo’l
yoqasidan yugurdi.

Bularning bari meni chuqur
sarosimaga soldi,

biroq o'sha daqiqada uning harakatlari

mazmunini anglash istagi uyg’ondi,

hayotim bilan qarzdor bo’lgan,
o’z hayotini xatarga

qo’yib o'zga kishining hayotin qutqardi

undagi qanday ichki kuch bu tanlovni

berdi. Boshqacha aytganda,
u yoki har kimning altruistik xulqni

namoyon etishiga nima
turtki bo’ladi? Ammo

undan oldin nima bo'lganini

aytib berishga ijozat bering.
19 yoshda edim,

Takomadagi uyimizga mashinada

qaytayotgan edim.
To’satdan mashinam qarshisidan

kuchukcha chiqib qoldi va men
qilmasligimiz kerak

bo’lgan bir ishni qildim

ya’ni undan qochish uchun rulni burdim.

Va bu noto'g'riligini angladim.

Itni baribir urib yubordim.
bu mashinani sirpanib,

trassa bo’ylab aylanishiga va oqibatda

tirband mashinalar shiddat
bilan qatnaydigan

yo’l yoqasiga og’darib tushirdi

va motor ishdan chiqdi.

O’shanda hayotim ham yakunlanganiga

amin edim, ammo

ag’darilgan mashinamni ko’riboq
undan chiqarish,

hayotimni asrab qolish uchun

zulmatda tirband trassa yo’l yoqasi
bo’ylab yugurishga

bir ondayoq jasorat topgan insonning

sa’y-harakatlari tufayli

bu voqea yuz bermadi.

So’ngra mashinamni qayta
ishga tushirib, o'zimni

xavfsiz joyga eltdi va sog’ayib
ketishimga ko’zi yetib

mashinasida tark etdi.

U menga hatto o’z ismini
aytishga ulgurmadi va

unga rahmat aytish
yodimdan ko’tarilgani aniq.

Shu bois so’zlashda davom
etishdan oldin,

sizlardan bir daqiqa olishni

va shu notanish insonga rahmat
aytishni juda istardim.

(Qarsaklar)

Bularni so'zlab berdim

chunki o’sha tungi voqealar hayotimni

o’zgartirib yubordi. Tadqiqotchi

psixolog faoliyatimni g'amxo'rlik qilish

qobiliyatini o'rganishga bag’ishladim.

Uning negizi va hayratli jihati nimada?

Bu savollar shaxs ijtimoiy tabiatining tub

mohiyatini anglashga

ko’maklashuvchi savollardir. Ko’pchilik

bularga filosof, iqtisodchilardan to oddiy

aholi shaxs tabiatining egoistligiga,

ya'ni o’z manfaatimizdan ortmaymiz, deydi

Agar bu rost bo’lsa, meni qutqargan inson

o'xshash ba'zi insonlar xavfga qaramay

yordami uchun jabrlansa ham yordam beradi?

Bu savolga javob berish

altruizmning g’ayrioddiy xulqi ildizlarini

va bunday insonlarning farqli hislatlarini

tahlil qilishni talab etadi.

Biroq bu ishlarning salmog'i yetarlimas.

Meni qutqargan shaxsning harakatlari

altruizm tushunchasini yaxshi izohlaydi,

ya’ni asosida hech qanday manfaatsiz,

jabr ko'rsa ham o'zgalarga yordamga

oshiqish. O'zgalar manfaatini
ko'zlovchi fidokorona harakat.

Bunday xulqni qanday izohlash mumkin?

Bulardan biri, shubhasiz, odamiylikdir.

u altruizmning asosi.

Biroq shunda savol o’zgaradi,

bu xislat nega ba’zilarda ko’proq?

Sababi altruist insonning miyasi
boshqalarnikidan

tubdan farqlanishida deyish mumkin.

Bunga oydinlik kiritish maqsadida,

aslida ishni teskari, psixopatlarni

o'rganishdan boshladim.

Birovlarga yordam berish xislatini

tushunishda qo’l keluvchi sodda yondashuv

bunday istakdan mahrum
shaxslarni o'rganish

psixopatlar ayni shu toifa shaxslaridir.

Psixopatiya nasldan-naslga o’tuvchi,

rivojlanishdagi nuqson bo’lib,

sovuqqon va bag'ritosh shaxsiyat,

ba'zida o'ta tajovuzkorlikka moyillikdir.

Ruhiy salomatlik institutida
hamkasblarim bilan psixopat

o’smirlarda miya skanerlari
tadqiqotini olib bordik

va bizning xulosalarimiz

va bu boradagi boshqa tadqiqotlar xulosasi

psixopatlarda ayni uch xususiyatning

mavjudligiga ishora qilmoqda.

Ular o'zgalarning tuyg'ulariga loqaydmas,

balki iztirobli holatiga sovuqqonlik
bilan qarashadi

Va ayniqsa, ular yuzdagi

bunday qo’rquv ifodalarini
ajratishda qiynalishadi

qo’rquv ifodalari esa hissiy
iztirobni yetkazadi

hamda buni ko’rgan kishilarda odamiylik va

ko'mak istagini uyg’otadi,

odamiyligi zaif kishilarning bunday

alomatga beparvo bo'lish moyilligi ham bor

Yuzdagi qo’rquvni

tanishda muhim vazifa o'tovchi miya sohasi

amigdala deb ataladi.

Amigdaladan butkul mahrum bemorlar juda oz

ular qo'rquvni butkul aniqlay olishmaydi.

Sog’lom bolalar va katta yoshlilar

qo’rquv aks etgan yuzga boqqanlarida

ularning amigdalasi yuqori darajada faol

psixopatlar amigdalasining faolligi zaif

Ba’zida bu faoliyat umuman yo'q

ehtimol shu sabab bu alomatlarni ilg'amas.

psixopatlarning amigdalasi 18-20 foiz

o’rtacha amigdaladan kichikroq.

Bu topilmalarning bari ishonchli

va ular juda qiziqarli.

Asosiy maqsadim kishilar nega

boshqalar haqida qayg’urmasligini
emas buning aksi

qayg'urishini tushunish edi

Muhim savol esa shunday,

psixopatiyadan tubdan farq qiluvchi,

odamiylik va birovlarga yordam qo’lini

cho’zishni ko’zlovchi altruizm

psixopatiyadan o'zgacha miya ta’sirida
yuz berishi mumkinmi?

Psixopatiyaga qaysidir jihatdan teskari

miya, yuz ifodasiga ta’sirchan amigdala va

ehtimol o’rtacha miyadan
yirikroq miya o'zgalar

qo’rquvini yaxshiroq
ilg'ashi mumkinmi?

Tadqiqotlarim natijasi bularning barchasi

haqiqat ekanligini ko’rsatdi.

Biz bu natijaga chinakam

altruist insonlarni sinovdan o'tkazib

erishdik. Ular o’z buyraklaridan
birini butkul

notanishga berishgan.

Buyraklaridan birining jarrohlik bilan

olinib, ehtimol qachon ko'rishmaydigan

notanish xasta bir kishiga o’tkazilishiga

o'z ixtiyori bilan rozilik bildirgan.

“Nega bunday qilishadi?” degan savol

tabiiy. Javob g'ayritabiiy

altruistlarning tafakkurlari noodatiy

xislatga egaligida bo’lishi mumkin.

O'zgalarning qo’rquvini yaxshiroq ilg'aydi

o'zgalar iztrobini yaxshiroq ilg’ashadi.

Bu qisman bunday yuz ifodasiga
amigdala ta’sirchanligi

bilan izohlanadi. Miyaning shu sohasi

passivligi psixopatlarda kuzatilgan edi.

va ularning amigdalasi hajmi o’rtachadan

sakkiz foiz yirikroq.

Ushbu ma’lumotlardan ko'rinadiki,

dunyoda bir uchi psixopatlar va boshqasida

odamiylik va altruizmga oshiqqan

insonlarni o’lchovchi g’amxo’rlik shkalasi

borligiga ishora qilmoqda.

Yana shuni ham aytishim kerakki, odamiylik

fidokor altruistni boshqalardan ajratuvchi

yakka xislat emas.

yanada hayratlanarli jihati shundaki,

ulardagi odamiylik va altruistik xislat

do’st va birodarlari doirasidagi yaqinlari

bilangina cheklanmaydi. Chunki

siz sevgan va sizga dilbandlarga odamiylik

ko'rsatish noodatiy hol emas.

Chin altruistning odamiylik chegarasi bu

doiradan chetga, hatto tanishlari doirasi

qolib, ijtimoiy guruhdan chetdagi butkul

notanish kishilargacha, meni

asrab qolgan inson bunga misol.

Endilikda o’z buyragini bergan ko’plab

altruistlardan o’zgalarga shu darajadagi

odamiylik ko'rsatish sababini bila olaman.

Ularning javob qaytarishi mushkulligiga

amin bo'ldim." Hech kim buni xayoliga ham

keltirmaganda, siz qanday oshiqasiz?

Siz notanish kishiga buyrak bergan

2000 amerikalikdan birisiz.

Sizni farqlovchi jihat nimada? "

Va ular nima deydilar?

Ular shunday deydi “hech qanday

Boshqalardan farq qilmayman.

Hamma qanday bo’lsa, shundayman."

O’ylashimcha, savolga javob aynan shunda,

chunki altruistlarning doirasi bunday emas

aksincha bundayligiga ishora qilyapti.

Ularda umuman markaz yo’q.

Bunday altruistlar tom ma’noda o’zlarini

biror nimaning markazi, o'zgalardan

yaxshi va ahamiyatliroq deb bilishmaydi.

Bir altruistdan buyragini berish sababini

so'radim. U esa “Gap men haqimda emas.”

Boshqa biri esa,

“Boshqalardan farqim yo'q. Noyob emasman"

Izlanishingiz siz bilan
o'xshashligimizni isbotlaydi.

O’zgalar manfaatini o’zinikidan ustun
qo'yish xislatiga

eng yaxshi

ta'rif avliyo Avgustin so’zi bilan
aytganda insonni farishta

qiluvchi fazilat, bu kamtarlik.

Nega deysizmi?

Negaki doirada hech qanday markaz bo'lmasa

uning ichki yoki tashqi xalqasi yo’q,

boshqalardan ko’proq yo kamroq
mehrga arziydigan

hech kim bo’lmaydi.

Bu g’ayritabiiy altruistni oddiy

insondan ajratib turadi.

Bu ko’pchilik, balki aksariyat insonlar

erishsa bo'ladigan dunyo manzarasidir.

Chunki altruizm va odamiylik
xislati jamiyat

doirasida allaqchon har yerda
yuz bermoqda.

Psixolog Stiven Pinker va
boshqalar fikricha

sayyoramiz aholisi o’zlarining
hamisha kengayuvchi doirasidagi

insonlarning aziyat chekishlga
yo’l qo’ymayapti,

bu hayvon tahqirlanishidan tortib oilaviy
tahqirlanish, o'lim

jazosidek barcha turdagi qabohat,
yovuzliklarning kamayishiga olib kelgan.

Bu altruizmning o’sishiga sharoit yaratdi.

O'tgan asr insonlar hozirgi odamlarning

qon berishi, suyak iligi

transplantatsiyasi odatiy hol ekanligini

ahmoqlik deb o’ylagan bo’lardi.

Insonlar bundan yuz yil keyin

notanish kishiga buyrak berish xuddi

hozir qon berish kabi normal

va odatiy hol deb o’ylashlari mumkinmi?

Ehtimol.

Bu ajoyib o’zgarishlarning mohiyati nima?

Bu qisman farovonlik

va yashash sharoitining yaxshilanishidan.

Jumhuriyatlar farovonlashib borgani sayin,

odamlar ham voqelikka befarq emasdek.

va natijada xayriya va buyrak berish kabi

altruizmning turli ko’rinishlari ortmoqda.

Biroq, bu o’zgarishlarning bari

paradoksli xulosaga ham sabab bo'ladi.

ya’ni dunyo yanada insonparvarlashyapti

va bu ayni haqiqat

biroq u yanada qabohatlashyapti degan

noto'gri tushuncha ham yo’q emas.

Buning boisini aniq bilmayman,

ammo fikrimcha, hozir biz yiroqdagilarning

aziyatlari haqida juda ko’p narsa bilamiz,

va shu sababli o'zgalarning

g'am-tashvishlariga chuqurroq qayg'uramiz.

Guvohi bo’layotgan o’zgarishlardan aniqki,

inson tabiatida qancha yovuzlik bo'lmasin,

ehtimol undan ham ko’proq odamiylik va

altruizm ildizlari mujassam

Ba’zilar o'zgalar iztiroblariga ko’proq

qayg'uruvchi tabiiy qobiliyati bo'lsa-da,

Markazidan o'z "men"ini chetlatish

va hatto begonalarni kiritgan

odamiylik doirasini kengaytirishga

hammaning qurbi yetishiga ishonaman.

Rahmat.

(Qarsaklar)