Şempanzelerin duyguları ve düşünceleri var. Hakları da olmalı

Şempanzeler de birer kişi biliyorsunuz. Tamam, tam olarak değil. Ama avukat Steven Wise, son 30 yılını bu hayvanların statüsünü 'şey'den 'kişi'ye çevirmek için harcamış. İlginç konuşmasında, şempanzeler gibi hayvanların olağanüstü bilişsel yeteneklerini kabul etmenin ve onlara gösterdiğimiz 'hukuki' muameleyi yeniden düşünmenin sadece hukuk terimleriyle ilgili bir şey olmadığını, ahlaki bir sorumluluk olduğunu anlatıyor.

Bu kaleme bakmanızı istiyorum.

Bu bir 'şey'. Bu tuzel bir 'şey'.

Kitaplarınız, arabalarınız da öyle.

Hepsi tüzel şeyler.

İnsansı maymunlar, arkamda görüyorsunuz,

onlar da tüzel 'şey'ler.

Tüzel bir 'şey'e bunu yapabilirim.

Kitabıma ya da arabama
canım ne isterse yapabilirim.

Bu göreceğiniz insansı maymunların

fotoğraflarını, "James & Other Apes"
( James ve Diğer Maymunlar)

adında bir kitap yazan
James Mollison çekti.

Kitabında, nasıl her birinin,
neredeyse her birinin

anne ve babaları
gözleri önünde ölmüş

birer yetim olduklarını anlatıyor.

Onlar tüzel şeyler.

Yüzyıllar boyunca, tüzel şeyler
ve gerçek kişileri

ayıran büyük bir kanuni duvar oldu.

Bir tarafta, tüzel şeyler,
yargıçlar için görünmezler.

Kanun kapsamında değiller.

Hiçbir kanuni hakları yok.

Kanuni hak sahibi olmaya
yetecek kapasiteleri yok.

Onlar kölelerdir.

Kanun duvarının diğer yanında ise,
gerçek kişiler.

Yargıçlar için epeyce görülebilirlerdir.

Kanunda bahisleri geçer.

Birçok hakka sahip olabilirler.

Sonsuz sayıda hak için
yeterli kapasiteleri vardır.

Ve onlar efendilerdir.

Şu anda, insan dışındaki
tüm hayvanlar tüzel şeyler.

Bütün insanlar ise gerçek kişiler.

Ama insan olmakla, gerçek kişi
olmak ne bugün,

ne de başka bir zaman
eş anlamlı olmamıştır.

İnsan ve gerçek kişi eş anlamlı değildir.

Bir yanda, yüzyıllar boyunca

birçok insan

tüzel şey olmuştur.

Köleler tüzel şeylerdi.

Bazen kadınlar, çocuklar
tüzel şeyler oldular.

Gerçekten de, bu duvarda bir delik açıp
oradan bu tüzel 'şey'leri duvarın

diğer yanına geçirmek ve gerçek kişiler
olmalarını sağlayabilmek için

verilen sivil haklar mücadelesi
yüzyıllardır sürmekte.

Ama ne yazık ki, o delik kapandı.

Diğer yanda, tüzel kişiler var,

ancak bunlar hiçbir zaman sadece
insanoğluyla kısıtlı kalmadı.

Mesela, canlı bile olmayan
bir sürü tüzel kişi var.

Birleşik Devletler'de,

firmaların tüzel kişiler olduğu
gerçeğinin farkındayız.

Bağımsızlık öncesi Hindistan'da,

mahkeme, bir Hindu idolü için tüzel kişi,

bir cami için tüzel kişi kararı verdi.

2000'de, Hindistan Yüksek Mahkemesi,

Sih dinine ait kutsal kitapların
tüzel kişi olduğuna hükmetti

ve 2012'de, çok yakın bir tarih,

Yeni Zelanda'da yerli halk mensupları
ve kraliyet arasında

bir nehrin kendi nehir yatağına
sahip tüzel bir kişi olduğu

kabul edilen bir anlaşma oldu.

1980'de, saçlarım henüz
gür ve kahverengiyken

Peter Singer'ın kitabını okudum

ve gerçekten etkilendim.

Çünkü ben sesi olmayan için konuşmak
amacıyla avukat olmuştum,

savunmasızı savunmak için

ve trilyonlarca, milyarlarca insan harici
hayvanın ne kadar sessiz ve savunmasız

olduğunu asla tahmin edemezdim.

Böylece hayvan koruma
avukatı olarak çalışmaya başladım.

Ve 1985'te, tam anlamıyla imkânsız
bir şeyi başarmaya

çalıştığımı fark ettim,

çünkü çıkarlarını korumaya çalıştığım

bütün müvekkilerim,
bütün o hayvanlar,

tüzel şeylerdi; yani görünmezdiler.

Bu böyle olmayacaktı, bu yüzden onları,

en azından bazılarını, o duvarda
yine bir delik açıp

uygun insan dışı hayvanları
gerçek kişiler olmaları için

o delikten diğer tarafa doğru
beslemeye başlamanın

işe yarayabilecek tek şey
olduğuna karar verdim.

O zamanlarda, hayvan hakları hakkında,
hayvanların gerçek kişiler olması ya da

kanuni haklara sahip olması hakkında

çok az şey biliniyor ve konuşuluyordu,

ben de bunun uzun zaman
alacağını biliyordum.

Böylece, 1985'te, o duvarda
bir delik daha açabilmek adına

stratejik bir davaya,
uzun süreli bir mücadeleye

başlayabilmemiz için bile
yaklaşık 30 yıl gerektiğini hesap ettim.

Çok da karamsarmışım,
sadece 28 yıl sürdü.

Başlayabilmek için de, sadece hukuk
dergilerinde makaleler yazmakla,

ders olarak anlatmakla,
kitaplar yazmakla kalmayıp

böyle bir vaka için nasıl
dava oluşturacağımızın da

temeline inmeye başlamalıydık.

Yani, yapmamız gereken ilk şeylerden biri
neyin hukuki bir sebep, meşru bir hukuki

sebep olduğunu çözmekti.

Meşru hukuki sebep, avukatların,
argümanlarını mahkeme önüne

serebilmek için kullandıkları bir araçtır.

Bir baktık ki, neredeyse
250 yıl önce Londra'da vuku bulmuş,

ilginç bir dava var,
Somerset, Stweart'a karşı,

siyahi bir kölenin
yasal sistemi kullanarak

tüzel şeyden gerçek kişiliğe
geçtiği bir dava.

O kadar ilgimi çekmişti ki, sonunda
üzerine bir kitap yazdım.

Batı Afrika'dan kaçırıldığında,
James Somerset 8 yaşındaydı.

Orta Geçiş'ten sağ olarak kurtuldu

ve Virginia'da Charles Stewart isimli
İskoç bir iş adamına satıldı.

20 yıl sonra, Stewart,
James Somerset'i Londra'ya getiriyor

ve akabinde,
James kaçmaya karar veriyor.

İlk yaptığı şeylerden biri,
kendini vaftiz ettirmek oluyor,

çünkü vaftiz
anne-babası olsun istiyor.

Çünkü, 18. yüzyılda bir köle,

vaftiz babasının en önemli
sorumluluklarından birinin kaçmasına

yardım etmek olduğunu biliyor.

1771 sonbaharında, James Somerset

ve Charles Stewart karşı karşıya geliyor.

Tam olarak ne oldu bilmiyoruz,
ama sonrasında James ortadan kayboluyor.

Ve sinirlenen Charles Stewart ise
tüm Londra'yı arayıp

bulsunlar diye kendine
köle bulucular tutuyor,

ama kendisine geri
getirilmesini değil,

Londra limanında demir atmış olan
Ann ve Mary gemisinde

zincire vurulmasını istiyor.

Gemi Jamaika'ya gidecek ve James de

orada köle pazarlarında satılarak

bir köle olarak, üç ila beş yıl arası
şeker hasatı yapmaya

mahkûm olacaktı.

Ama orada, James'in vaftiz ailesi
devreye giriyor.

Yüksek Mahkeme'de de
baş yargıçlık yapmış,

en güçlü yargıç olan
Lord Mansfield'den

James Somerset adına,
bir ortak hukuk habeas corpus emri

çıkarmasını istiyorlar.

Ortak hukuk, İngilizce konuşan hâkimlerin
yönetmelik ve anayasayla

çevrilmedikleri zamanlarda
uygulayabildiği türden bir hukuk

ve habeas corpus emri de,
Büyük Emir demek,

büyük B ve büyük E ile,

isteği dışında alıkonulan herhangi bir
kimsenin korunmasını emreder.

Habeas corpus emri çıkarılıyor.

Alıkoyan kişiden, alıkonulan kişiyi
getirmesi ve niye onu

bedensel özgürlüğünden alıkoyduğuna dair kanuni
açıdan yeterli bir sebep sunması isteniyor.

Şimdi, Lord Mansfield, çabuk
karar vermeliydi, çünkü

James Somerset gerçek bir kişi

değil de tüzel bir şey olsaydı

habeas corpus emri
için uygun olmayacaktı.

Böylece, Lord Mansfield,
karar olarak değil,

James Somerset'in gerçekten gerçek
bir kişi olduğunu 'varsayarak'

habeas corpus emrini çıkartmış ve James,
geminin kaptanı

tarafından geri getirilmiştir.

İlerleyen altı ay boyunca bir
dizi dava olmuştur.

22 Haziran 1772'de, Lord Mansfield
köleliğin tiksindirici olduğunu söylemiş,

'tiksindirici' kelimesini kullanmış

ve ortak hukukun bunu desteklemeyeceğini
belirterek James'i özgür bırakmış.

İşte o an, James Somerset,
hukuki bir dönüşüm geçirmiş oldu.

Mahkeme salonundan
özgür biri olarak çıkan

ve köle olarak giren adam
aynı gibi gözükse de,

aslında kanuni açıdan hiçbir ortak
noktaları yoktu.

Bir sonraki adım,
kurmuş olduğum Nonhuman Rights

(İnsan dışındaki canlıların hakları)
Projesi oldu ve yargıçlara ne tür

değer ve prensipler sunmak gerektiğini
düşünmeye başladık.

Ana sütü gibi içtikleri,
hukuk fakültelerinde onlara öğretilen,

her gün kullandıkları ve
tüm kalpleriyle inandıkları değer ve

prensipler neler olabilir dedik -- ve
özgürlük ve eşitliği seçtik.

Şimdi, özgürlük hakkı dediğimiz,
olduğunuz şey sayesinde

sahip olduğunuz bir haktır

ve temel özgürlük yasası
temel bir çıkarı korur.

Ve ortak hukuktaki en üstün çıkar,

otonomi ve özgür irade haklarıdır.

Bu öyle güçlüdür ki, ortak hukukun
uygulandığı bir ülkede,

hastaneye gitseniz ve hayatınızı
kurtaracak bir tedaviyi reddetseniz,

hiçbir yargıç sizi bunun tersine
zorlayamaz,

çünkü özgür iradeniz ve
otonominize saygı duyarlar.

Eşitlik hakkı da, ilişkili bir
şekilde bir başkasına

benzediğiniz için sahip
olduğunuz bir hak çeşidi.

Evet, 'ilişkili' bir biçimde.

Yani siz 'bu'ysanız, 'onlar' bu hakka
sahipse, siz de onlara benzediğinizden

bu hakka sahipsiniz demektir.

Mahkemeler ve yasama organları
hep sınırlar çizer durur.

Bu sınırların içinde ve
dışında kalanlar olur.

Ama ne olursa olsun,
bu sınırlar en azından

yasal bir sonuca varacak
mantıklı birer araç olmalıdır.

Nonhuman Rights Projesi,
bu çizilen sınırlarla

otonom ve özgür irade sahibi,

arkamda gördükleriniz gibi canlıları

köleleştirmenin eşitlik hakkını
ihlal ettiğini savunuyor.

80 yetki bölgesini araştırdık

ve ilk davamızı açacağımız
yetki bölgesini

bulmak yedi yılımızı aldı.

New York eyaletini seçtik.

Sonra davacılarımızın
kimler olacağını düşündük.

Şempanzelerde karar kıldık,

sadece Jane Goodall yönetim
kurulumuzda olduğu için değil,

aynı zamanda Jane ve onun gibi insanlar,

onlarca yıldır şempanzeleri
yoğun şekilde çalıştıkları için.

Olağanüstü bilişsel yetenekleri
olduğunu biliyoruz

ve aynı zamanda bu
insanlardakine benzer.

Neyse, şempanzeleri seçtik
ve dünya çapında,

şempanze bilişi konusunda
uzmanlar aramaya başladık.

Japonya, İsveç, Almanya, İskoçya, İngiltere
ve Amerika Birleşik Devletleri'nde bulduk

ve kendi aralarında, şempanzelerin
karmaşık bilişsel

kapasitesinin, ayrı ayrı veya
beraberce 40'tan fazla yolla

otonomi ve özgür irade için

yeterli olduğunu gösterdikleri

100 sayfalık bir yeminli ifade yazdılar.

Bu ifade, mesela, şempanzelerin bilinçli
olduğunu içeriyor.

Üstelik, bilinçli olduklarının
da bilincindeler.

Akılları olduğunu biliyorlar,
diğerlerinin aklı olduğunu da.

Birey olduklarını ve
yaşayabileceklerini biliyorlar.

Dün yaşadıklarını ve yarın da
yaşayacaklarını biliyorlar.

Zihinsel zaman yolculuğu yapabiliyorlar,
dün ne olduğunu hatırlıyorlar.

Yarını tahmin bekliyorlar ki bu

şempanzeleri, hele ki yalnız başına,
hapsetmenin korkunç olmasının sebebi.

Bu bizim en adi suçlulara
yaptığımız muamele

ve hiç düşünmeden aynısını
şempanzelere yapıyoruz.

Onların da bir çeşit ahlaki
kapasiteleri var.

İnsanlarla ekonomik
oyunlar oynarlarken,

spontane olarak adil teklifler yapıyorlar,
onlardan bunu yapmaları istenmediği hâlde.

Sayı okuyabiliyorlar,
sayıları anlıyorlar.

Basit hesapları yapabilirler.

Dil ile ilgilenebilirler veya
dil savaşlarının dışında kalmak için,

kendileriyle konuşanların
tavırlarını izledikleri

niyet ve imaya
dayalı bir şekilde

iletişim kurabilirler.

Kültürleri var.

Maddi kültürleri,
sosyal kültürleri var.

Sembolik kültürleri var.

Bilim adamları, Fildişi Sahili'ndeki
Taï Ormanları'nda

şempanzelerin inanılmaz derecede
sert olan kabuklu yemişleri

kırmak için taşları
kullandıklarını bulmuş.

Bunu yapmayı öğrenmek
çok uzun zaman alır ve

o alanı kazdıklarında
bu maddi kültürün,

bunu nasıl yaptıklarının, bu taşların

en azından 4300 yıl,
225 şempanze nesli boyunca

aktarılmış olduğunu bulmuşlar.

Artık bizim de şempanzemizi
bulmamız lazımdı.

Şempanzelerimizi,

ilk önce New York eyaletinde
iki tanesini bulduk.

İkisi de biz daha davamızı
açamadan ölecekti.

Sonra, Tommy'yi bulduk.

Tommy bir şempanze.
Onu arkamda görüyorsunuz.

Tommy bir şempanzeydi.
Onu bu kafeste bulduk.

Onu, New York merkezinde bir
karavan parkındaki büyük

bir ambar binasında kafeslerle
dolu küçük bir odada bulduk.

Kısmen sağır olan Kiko'yu bulduk.

Kiko, batı Massachusetts'te bir çimento
dükkânının arkasındaydı.

Hercules ve Leo'yu da bulduk.

Stony Brook'ta, biyomedikal ve

anatomik araştırmalarda kullanılan
iki genç erkek şempanze.

Onları bulduk.

2013'te Aralık ayının son haftasında,

Nonhuman Rights Projesi olarak,
James Somerset için kullanılan

habeas corpus emri argümanını kullanarak,
New York eyaleti boyunca

üç dava açtık ve hâkimlerden

ortak hukuk habeas corpus emri
çıkartmalarını talep ettik.

Şempanzelerin serbest bırakılmasını ve

içinde, her birinde iki veya
üç dönümde, iki düzine kadar

şempanzenin yaşadığı,
12 ya da 13 ada içeren

yapay gölü ile Güney Florida'da muazzam
bir şempanze koruma

barınağı olan Save the Chimps'e
(Şempanzeleri Kurtarın)

getirilmelerini istedik.

Böylece bu şempanzeler, Afrika'ya
mümkün olduğunca yakın bir

ortamda diğer şempanzelerle beraber gerçek
bir şempanze hayatı sürebileceklerdi.

Şu an bu davaların hepsi sürüyor.

Biz henüz kendi
Lord Mansfield'ımıza rastlamadık.

Ama rastlayacağız. Rastlayacağız.

Bu uzun vadeli bir stratejik
hukuk mücadelesi. Rastlayacağız.

Winston Churchill'in dediği gibi,

biz davalarımızı şöyle görüyoruz;
bunlar son değil,

hatta sonun başlangıcı bile değil,

ama belki başlangıcın sonu olabilirler.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)