Cuộc đời tôi giữa những nét chữ

Bất kỳ cuốn sách, tạp chí hay màn ảnh nào bạn đã từng xem qua, có thể đang mang trong mình một vài kiểu chữ của Matthew Carter. Qua câu chuyện hấp dẫn và đầy lôi cuốn về cuộc đời mình, ông - tác giả của những phông chữ Verdana, Georgia, Bell Centennial thiết kế riêng danh bạ điện thoại ngày nào - đưa người xem qua từng trang của nghề tạo chữ, miệt mài cho tới những nét cuối cùng.

Con chữ là thứ mà chúng ta

vẫn hay sử dụng với số lượng khổng lồ.

Cả thế giới đều biết,

phông chữ là thứ không thể thiếu.

Nhưng có mấy ai bận tâm tìm hiểu

rằng các kiểu chữ đã bắt nguồn từ đâu,

từ khi nào, hay ai đã tạo nên chúng -

trong trường hợp
đúng là bàn tay con người

chứ không phải máy móc
hoặc phần mềm máy tính

mới là cái nôi phát minh ra phông chữ.

Nhưng bản thân tôi
luôn canh cánh mối bận tâm này.

Nó là việc tôi phải làm.

Tôi là một trong số rất ít

những người không khỏi thấy bực mình

bởi cái khoảng cách rất khó chấp nhận
giữa chữ T và E

như quý vị đang thấy trên đây.

Chắc tôi sẽ gỡ cái hình này đi

Không ai chấp nhận được nó,
kể cả Đức Chúa.

Có thế chứ. Tốt rồi.

Câu chuyện tôi mang đến đây hôm nay,

là về mối quan hệ giữa công nghệ
và thiết kế phông chữ.

Công nghệ đang dần thay đổi

vô số lần kể từ ngày
tôi bắt đầu công việc:

ảnh, kỹ thuật số, máy tính bàn.
màn hình, mạng toàn cầu.

Tôi phải tự thích ứng với điều đó

bằng cách liên hệ chúng
với công việc tôi đang làm

vì ngành thiết kế.

Mục tiếp theo đây là về
ảnh hưởng của công cụ tới phom dáng.

Hai chữ K,

Cái bên trái của bạn - bên phải của tôi -
là kiểu hiện đại,

được đồ họa trên máy tính.

Những nét thẳng đều là thẳng tuyệt đối.

Còn nét vòng cung thì đạt tới
mức hoản hảo trong toán học

mà phương trình Bézier có thể vẽ ra được.

Chữ còn lại mang hơi hướng Gothic cổ đại

được cắt bằng tay
trên vật liệu bằng thép rất bền.

Không có đường thẳng nào thật sự thẳng.

Còn đường cong thì không thật sự rõ ràng.

Nó có dấu vết của cuộc sống
được làm nên bởi bàn tay con người,

một cuộc sống mà máy móc hay lập trình

không thể nào chạm tới được.

Một sự đối lập mới sâu sắc làm sao.

Mà thật ra, tôi đang nói dối thôi.

Nói dối ở TED. Thật xin lỗi quý vị.

Cả hai thật ra đều là
sản phẩm của máy tính,

cùng 1 phần mềm, 1 đường cong Bézier,

cùng 1 định dạng phông chữ.

Chữ bên trái

là của Zuzana Licko ở Emigre.

Chữ còn lại là của tôi.

Cách thức thì giống nhau,
nhưng nét chữ thì hoàn toàn khác biệt.

Mà chữ khác biệt là bởi vì

nhà thiết kế khác nhau.

Lý do chỉ đơn giản vậy thôi.
Zuzana muốn chữ cô trông thế này.

Tôi thì lại muốn chữ mình giống thế kia.
Chấm hết.

Chữ cái rất dễ tự thích nghi.

Khác với đồ mỹ nghệ
như điêu khắc hay kiến trúc,

Chữ cái không cho thấy cách làm ra chúng.

Tôi thấy bản thân giống như
một nhà thiết kế công nghiệp.

Họ chế tạo cái tôi thiết kế ra,

và cái đó có chức năng riêng:

để được đọc, để chứa đựng ý nghĩa.

Thậm chí, nhiều hơn thế,

Chúng còn mang yếu tố thẩm mỹ nữa.

Điều gì làm 2 chữ cái này khác đi

dưới cách truyền đạt khác nhau
của 2 nhà thiết kế khác nhau?

Điều gì đã khiến thiết kế của một số người

mang chút phong cách cá nhân đặc trưng,

như bạn có thể bắt gặp
trong thiết kế thời trang,

hay thiết kế xe hơi, vân vân?

Tôi công nhận trong 1 số trường hợp,

nhà thiết kế

cảm nhận được tầm ảnh hưởng của công nghệ.

Từ giai đoạn giữa những năm 60,

họ dùng ảnh thay cho
khuôn đúc chữ kim loại,

nóng (do nung kim loại) thành lạnh.

Thay đổi mang lại lợi ích

nhưng cũng đem đến một hạn chế:

một hệ thống cách dòng chỉ cho phép

đúng 18 đơn vị

cho mỗi một chữ cái.

Lần này tôi được yêu cầu thiết kế

một loạt phông chữ không chân
một cách cô đọng nhất

càng nhiều phiên bản chữ càng tốt

chỉ trong một ô chữ gồm 18 đơn vị.

Nhìn vào những con số,

tôi nhanh chóng nhận ra
chỉ có thể tạo ra 3 loại chữ phù hợp.

Như quý vị có thể thấy đây.

Ba phông chữ Helvetica Compressed,
Extra Compressed,

và Ultra Compressed thật sự
là một vấn đề đối với tôi

bởi hệ thống 18 đơn vị chặt chẽ.

Nó như thể quyết định tỷ lệ cân xứng

của thiết kế vậy.

Đây là ba phông chữ vừa rồi
dưới dạng thường (không in hoa).

Liệu quý vị có đang nhìn và tự nhủ,

"Khổ thân Matthew, cái vấn đề ông gặp phải,

giờ đã cho ra kết quả
là ba thiết kế tồi tệ."

Tôi hi vọng là không.

Cũng công việc này, nhưng thời nay,

thay vì 18 đơn vị,

chúng ta có tới 1,000.

Tôi rõ ràng có thể làm ra
nhiều biến thể hơn,

nhưng liệu có khiến ba phông chữ này
trở nên đẹp hơn?

Thật khó để trả lời nếu chưa thử,

nhưng tôi chắc chắn 1,000 đơn vị

cho ra tỷ lệ cân xứng chuẩn xác hơn.

Trực giác của tôi cho thấy rằng

bất kỳ sự cải thiện nào cũng nên vừa phải,

bởi phông chữ được thiết kế
như một chức năng của hệ thống,

và như tôi đã nói, chúng rất dễ thích ứng.

Chúng không cho thấy
cách thức tạo ra chúng.

Tất cả kỹ sư công nghiệp phải
làm việc trong khuôn khổ.

Bởi đây không phải là thủ công mỹ nghệ.

Nhưng câu hỏi là, liệu những khuôn khổ

có đang dẫn tới sự thỏa hiệp?

Nếu chấp nhận các khuôn khổ,

thì có làm cho tiêu chuẩn
làm việc thấp đi không?

Tôi nghĩ là không, và tôi luôn tâm đắc

một điều Charles Eames từng nói.

Ông nói ông chỉ ý thức được

các khuôn khổ,

chứ không mảy may ý thức
tới chuyện thỏa hiệp với chúng.

Khác biệt giữa các khuôn khổ, hạn chế,

với một sự thỏa hiệp,
rõ ràng là rất mong manh,

nhưng lại là yếu tố quyết định
thái độ của tôi với công việc.

Quý vị có nhớ cảm giác khi đọc thứ này?

Một cuốn dang bạ điện thoại.

Tôi sẽ giữ hình này ở đây một lúc
để quý vị được tự do hoài niệm.

Đây là giữa những năm 70,
khi người ta mới thử nghiệm

phông chữ Bell Centennial tôi thiết kế

trên danh dạ điện thoại ở Mỹ,

và cũng là lần đầu tiên
tôi thiết kế phông chữ dưới dạng số hóa,

cứ như là đi rửa tội lần đầu tiên vậy.

Thiết kế cho danh bạ điện thoại -

thứ mà sẽ được in ra
dưới kích thước chữ cực nhỏ trên giấy báo,

bởi một máy in có tốc độ quay cực nhanh,

với một loại mực vừa dầu vừa bụi.

Đây rõ ràng không phải là
một môi trường làm việc tốt cho lắm

đối với một người thiết kế phông chữ.

Thử thách dành cho tôi là thiết kế ra

một phông đẹp hết sức có thể

trong điều kiện sản xuất bất lợi như trên.

Lúc này, khi đang ở thời kỳ đầu
của phông chữ số hóa,

tôi đã phải vẽ các ký tự bằng tay

trên từng ô ly giấy vẽ.

Bell Centennial có tới 4 kiểu đậm nhạt,

tôi phải vẽ và mã hóa từng li từng tí để
đảm bảo chúng tương thích với

ký tự trên bàn phím.

Hai năm trời bỏ ra để hoàn thành
công việc này đã dạy tôi nhiều điều.

Dù những con chữ này

trông như bị gặm nham nhở,

nhưng thật ra những đường mấp mô

giữa đường giao nhau của các nét

chính là kết quả từ nghiên cứu của tôi

về độ nhòe của mực in
trên giấy kém chất lượng,

bên cạnh việc chính sửa liên lục
các phông chữ cho hợp lý.

Phông chữ kỳ cục vừa rồi
chính là để bù đắp

cho những thiếu sót trong quy mô

và quá trình sản xuất.

Ban đầu, AT&T đã mong muốn

dùng phông chữ Helvetica
cho danh bạ điện thoại,

nhưng như Erik Spiekermann đã nói

trong bộ phim Helvetica,
nếu như bạn từng xem qua,

phông chữ Helvetica được thiết kế sao cho

các chữ cái giống nhau hết sức có thể.

Điều đó khiến việc đọc các chữ cỡ nhỏ
không dễ chút nào,

dù chúng trông rất thanh thoát
trên màn chiếu.

Tôi đã phải đơn giản hóa hình dáng

của con phông chữ Bell Centennial
càng nhiều càng tốt

bằng cách mở rộng chúng ra, như bạn thấy

ở hình phía dưới.

Sang tới giữa những năm 80,

thời kỳ đầu của phông chữ
phác thảo bằng kỹ thuật số,

công nghệ véc-tơ.

Ngày đó, kích thước của phông chữ

trở thành một vấn đề,

đó là lượng dữ liệu cần thiết để tìm kiếm

và lưu trữ phông trong bộ nhớ máy tính.

Do đó, số phông chữ bạn được lưu

vào hệ thống soạn thảo
trong cùng một lúc là rất giới hạn.

Tôi đã phân tích các dữ liệu,

và phát hiện ra rằng
phông chữ có chân thông thường

như hình bên tay trái đây

cần gần gấp đôi dữ liệu

so với phông không chân như hình ở giữa.

Lý do chính là bởi những đường cong,

muốn chúng trở nên cong vút thanh tao,
ta phải dùng rất nhiều điểm ảnh.

Các con số ở dưới cùng tấm hình này,

cho thấy số lượng dữ liệu cần dùng

để lưu trữ mỗi phông chữ.

Vậy thì phông chữ không chân, như ở giữa,

sẽ ít tốn kém hơn nhiều,

chỉ còn 81 thay vì 151.

"Ồ" tôi nghĩ.
"Có vấn đề cho nhóm kỹ sư rồi đây.

Tôi phải giúp họ một tay mới được."

Thế là tôi tạo ra phông chữ
bên tay phải đây,

những nét lượn tròn biến mất.

Thay vào đó là một đa giác,

gồm những nét thẳng và cạnh vát.

Bạn thấy đó, giải pháp này cũng ít tốn kém
như kiểu chữ không chân.

Chúng tôi gọi nó là phông chữ Charter.

Rồi sau đó tôi tới gặp kỹ sư trưởng

dựa trên các số liệu có được,
tôi tự hào nói với họ

"Vấn đề của ông đã được tôi giải quyết."

"Ồ," ông ấy nói. "Vấn đề nào thế?"

Tôi trả lời, "Thì, ông biết đấy,

vấn đề về lượng dữ liệu không lồ
mà phông chữ có chân đòi hỏi."

"Ô," ông ấy nói. "Chúng tôi
đã giải quyết nó từ tuần trước rồi.

Chúng tôi đã viết một chương trình

để nén kích cỡ phông chữ
dựa theo thứ tự độ lớn.

Giờ thì ông có thể giữ bao nhiêu phông

trong hệ thống cũng được."

"Vậy cám ơn vì đã cho tôi biết," tôi nói.

Lại một thất bại nữa.

Tôi đã tìm cách giải một vấn đề kỹ thuật

mà thậm chí còn chẳng hề tồn tại.

Nhưng đây cũng là lúc
mọi chuyện trở nên thú vị.

Tôi không bỏ cái thiết kế kia đi

trong lúc đang tức giận.

Tôi giữ nó lại.

Từ một bản thảo mang tính công nghệ,

nó trở thành một sản phẩm
đầy tính thẩm mỹ.

Nói cách khác, tôi bắt đầu thích
cái phông chữ này.

Mặc kệ việc nó bắt đầu từ đâu hay vì sao.

Tôi chỉ đơn giản là thích thú
chính bản thân nó.

Diện mạo đơn giản khiến cho
phông chữ Charter

toát lên sự đỉnh cao về chất lượng

và nét thanh thoát rất mộc mac.

Điều đó khiến tôi phần nào hài lòng.

Quý vị biết đấy, thời điểm
công nghệ đăng cách tân,

nhà thiết kế muốn được thả hồn

bay bổng giữa trời mây.

Họ muốn đáp lại, muốn có động lực để

vượt qua giới hạn và khám phá
những điều mới mẻ.

Tôi coi phông chữ Charter
như một bài học quý.

Vì thực chất, cuối cùng,
sự ra đời của phông Charter

chẳng phải là tại công nghệ.

Tôi đã hiểu sai về công nghệ.

Công nghệ đã truyền chút cảm hứng cho tôi,

nhưng không hề ép tôi phải làm.

Tôi nghĩ điều này vẫn hay xáy ra.

Bạn biết đấy, các kỹ sư rất thông minh,

và mặc dù họ thường phải gắt lên

vì sự kém thông minh của tôi,

tôi vẫn rất thích làm việc với họ

và học hỏi từ họ.

Vào đúng thời điểm,
khoảng giữa những năm 90,

tôi bắt đầu nói chuyện với Microsoft

về phông chữ trên màn hình.

Thời đó, tất cả phông trên màn hình

đều được cải biên từ những phông chữ in

đã có sẵn từ trước..

Nhưng Microsoft đã nhận thức
một cách đúng đắn

về sự chuyển mình nhanh chóng

hướng về ngành truyền thông điện tử,

khi việc đọc và viết diễn ra trên màn hình

khiến cho văn bản in trên giấy

trở nên ít quan trọng hơn.

Vì thế, họ chỉ cần ưu tiên
cái thứ quan trọng nhất.

Họ muốn một số lượng nhỏ phông chữ

thay vì được cải biên lại,
chúng được thiết kế riêng cho màn hình,

chúng phải dần được cải thiện
qua các vấn đề thường gặp

như là độ phân giải còn thô sơ
của màn hình máy tính.

Tôi nói với Microsoft rằng,
một phông chữ được thiết kế riêng

cho một sản phẩm công nghệ,

sẽ tự bị loại bỏ.

Trước kia, tôi đã làm quá nhiều phông chữ

mà ban đầu dự định được dùng
để xoa dịu các vấn đề kỹ thuật.

Nhưng nhờ có các kỹ sư,
các vấn đề đó không còn nữa.

Phông chữ tôi định làm
cũng không tồn tại luôn.

Những vấn đề đó chỉ là nhất thời thôi.

Nhưng Microsoft quay lại và nói,

màn hình máy tính có giá vừa phải

và độ phân giải cao

sẽ chẳng xuất hiện trong ít nhất
một thập kỷ nữa.

Vì thế tôi nghĩ, một thập kỷ cơ đấy,

đây không còn là vấn đề tạm thời nữa rồi.

Và thế là tôi bị thuyết phục hoàn toàn,

và bắt tay vào làm những phông chữ
mà sau này

chính là phông Verdana và Georgia.

Đây cúng là lần đầu tiên tôi làm việc

không dùng tới giấy,
mà trực tiếp bằng điểm ảnh trên màn hình.

Thời đó, khi mà màn hình máy tính
vẫn còn ở hệ nhị phân,

các điểm ảnh chỉ có thể hiện hoặc ẩn.

Trên đây là phác thảo

của chữ H viết hoa,

bao gồm các đường thẳng
mảnh màu đen viền quanh chữ,

chúng có nhiệm vụ lưu trữ dữ liệu.

Các đường thẳng chồng lên nhau

ở trong vùng màu xám thì cho thấy

cách con chữ hiển thị trên màn hình.

Từ bản phác thảo này, chữ sẽ được làm cho
tương thích với màn hình.

Bởi chữ H hoa chỉ bao gồm các đường thẳng,

nó sẽ tương thích hoàn hảo với màn hình

dựa theo hệ tọa độ Cartesian.

Chữ O thì không thể.

Trông nó có thể giống đống gạch
hơn là một bản thiết kế,

nhưng tin tôi đi, đây là một chữ O khá đẹp

đơn giản là vì nó đối xứng

qua trục x và y.

Đối với những hình ảnh ở hệ nhị phân,

tôi không trông mong gì hơn thế.

Thường thi tôi hay tạo ra

khoảng 3, 4 phiên bản
của các chữ cái khó vẽ

chẳng hạn như chữ A thường,

rồi xem xét để chọn ra cái nào tốt nhất.

Thật ra thì, chẳng có cái nào là tốt nhất,

mà nhà thiết kế như tôi chỉ cố gắng

quyết định xem

cái nào đỡ tệ nhất.

Liệu đó có phải là một sự thỏa hiệp không?

Tôi nghĩ là không,

vì tôi luôn cố đạt tới tiêu chuẩn tốt nhất
mà công nghệ cho phép,

dù những tiêu chuẩn đó

vẫn chữ phải tuyệt đối hoàn hảo.

Quý vị có thể thấy trên hình

hai loại phông chữ khác nhau.

Theo tôi, chữ "a" ở hình phía trên,

dù trông đẹp hơn hình phía dưới,

thì vẫn chưa thể gọi là tuyệt vời,

Quý vị có thể sẽ thấy điều này rõ hơn

nếu chúng được thu nhỏ lại một chút -
hoặc có thể không.

Thế đấy, tôi giống một người
theo chủ nghĩa thực tế

hơn là chủ nghĩa hoàn hảo.

Mỗi kiểu tính cách trên lại có cái nhìn

khác nhau về sự thỏa mãn

khi làm những thứ dù không thể hoàn hảo

nhưng có thể được hoàn thành
bằng hết khả năng của bản thân.

Đây là chữ H thường
ở phông Georgia nghiêng.

Nó trông thô và không đều.

Đúng vậy, nó thật sự không đẹp chút nào

Nhưng tôi đã khá phá ra từ các thí nghiệm,

rằng có một độ nghiêng tuyệt đối

cho các phông chữ nghiêng trên màn hình,

bởi vậy các nét chứ vỡ ra

tại đường biên của các điểm ảnh.

Nhìn vào ví dụ này, ta thấy được

cách mà phần chân bên trái và phải của chữ

bị tách ra theo một tỉ lệ bằng nhau.

Điều đó thật tuyệt vời biết mấy.

Và đương nhiên rồi,
với các con chữ như thế này,

thì không có nhiều sự lựa chọn.

Nhân tiện, đây là chữ S,
trong trường hợp quý vị đang thắc mắc.

Và, đã 18 năm kể từ ngày

phông Verdana và Georgia ra đời.

Microsoft đã hoàn toàn đúng

về việc họ mất tới 10 năm.

Giờ đây màn hình hiển thị

đã được cải thiện
về độ phân giải không gian,

còn độ phân giải quang
thì có một bước tiến vượt bậc

nhờ vào kỹ thuật khử răng cưa
tạo ra đường thằng trơn mượt.

Giờ đây, việc các mục tiêu
đã được hoàn thành,

có đồng nghĩa với sự biến mất

của những phông chữ tôi đã thiết kế

cho màn hình còn thô sơ trước kia?

Liệu chúng có sống sót sau khi
những màn hình cũ đã trở nên lỗi thời

và khi đợt lũ những phông chữ mới

đang tràn vào thị trường?

Hay chúng sẽ tự xây dựng nên

cái gọi là một nhánh tiến hóa riêng

mặc cho sự phát triển của công nghệ?

Hay nói cách khác,

liệu chúng có được chào đón vào
hệ thống phông chữ ngày nay không?

Tôi không chắc về câu trả lời,
nhưng có vẻ chúng đã và đang làm tốt.

Mà này, 18 năm tồn tại
là không hề tệ chút nào,

nhất là với tốc độ phát triển ngày nay.

Thế nên, tôi chẳng hề than phiền gì cả.

Xin cám ơn.

(Tiếng vỗ tay)