Ansiklopedi oyununu yeniden keşfetmek

Britannica ansiklopedisi yazılı basım hayatını sonlandırıyor, gösteri şairi Rives çocukluğundan bir oyunu diriltiyor. Doha'daki TEDxSummit'de, Rives bizi insanlığın rastgele (ya da daha az rastgele) bilgi parçaları vasıtasıyla çekici bir tura çıkarıyor: Dünya'nın merkezinden en uzak noktadaki Chimborazo'dan, uzaya ilk kez çıkan şempanze Ham Astro şempanzeye kadar.

Geçen ay, Britannica ansiklopedisi

244 yılın ardından basım hayatından

çıkacağını duyurdu, ki bu beni
biraz hüzünlendirdi,

çünkü çocukken, muhtemelen 12
yaşlarındayken, şehrimizin kütüphanesinde

devasa ansiklopedi seti ile oynadığım

bir oyunu hatırladım.

Bu oyunu güncelleyebilir miyim
diye düşündüm,

sadece güncel metotlar
için değil, kendim için.

Denedim.

Çevrimiçi bir ansiklopediyi,

Vikipedi'yi açtım,
"Dünya" kelimesini girdim.

Herhangi bir yerden başlayabilirsiniz,
ben bu sefer dünya kelimesini seçtim.

Oyunun ilk kuralı oldukça basit.

Sadece önceden bilmediğiniz bir şeyi

ve mümkünse babanızın dahi bilemeyeceği

bir şeyi bulana kadar
makaleyi okumalısınız.

Bu durumda, hızlıca şunu buldum:

Dünya'nın merkezine en uzak nokta,

düşündüğüm gibi Everest
dağının zirvesi değil

Ekvator'daki Chimborazo
dağının zirvesiymiş.

Dünya kendi etrafında ve tabii ki
güneşin etrafında dönmektedir

ve dolayısıyla ortasından
biraz çıkıntılıdır,

tıpkı bazı dünyalılar gibi.

Chimborazo dağı Antlar'daki en
yüksek dağ olmamasına rağmen,

Ekvator'dan bir derece uzakta

bu çıkıntının üstünde kalmaktadır;
bu şekilde Chimborazo'nun zirvesi

dünya merkezinden en uzak noktadır.

Ayrıca bunu söylemesi gerçekten eğlenceli.

Hemen, yeni oyunun isminin

ya da yeni fikrimin isminin

bu olmasına karar verdim.

Bunu TED'de de kullanabilirsiniz.

Chimborazo, tamam mı?

"Evreka" ve "bingo"nun
bir çocuğu olması gibi.

Bunu bilmiyordum ve

bu çok havalı.

Chimborazo!

Oyunun bir sonraki
kuralı da oldukça basit.

Araştırmak için sadece yeni
bir terim bulmanız gerekiyor.

Şimdi eskiden bu, bir cilt alıp

alfabetik olarak gezinmek

ya da yeni bir konuya sapmaktı

ve eğlenceli bir şeydi.

Günümüzde seçebileceğiniz
yüzlerce bağlantı var.

Dünyadaki herhangi bir yere gidebilirim.

Sanırım, zaten Ekvator'da olduğum için

"Tropikal" kelimesine
tıklamaya karar verdim.

Bu, beni dünyayı çevreyelen

nemli ve ılık dönence kuşaklarına götürdü.

Şimdi bu kuzeydeki yengeç dönencesi

ve bu da güneydeki oğlak dönencesi ki

bunları biliyordum;

ama öğrenince şaşırdığım bu ufak gerçek

onların, haritacıların çizgileri,

enlemler ya da devlet sınırı olmadıkları,

dünyanın eğimi nedeni oluşan
astronomik fenomenler oldukları

ve değişmekte olduklarıydı.

Yukarı ve aşağı hareket ediyorlar.

Aslında, yıllardır Yengeç
ve Oğlak dönenceleri

düzenli şekilde 15 metre daha

ekvatora yaklaşmaktaydılar

ve kimse bana bunu söylememişti.

Bunu bilmiyordum.

Chimborazo!

Yani, oyunu devam ettirebilmek için
sadece yeni bir terim bulmam

ve ona bakmam gerekiyordu.

Hâlihazırda dönencelerde olduğum için
yağmur ormanlarını seçtim.

İnsan çeşitliliği ile meşhur olan.

Hâlâ bu dünyada iletişim kurulmamış
onlarca kabile yaşamakta.

Dünyanın her yerinde bulunabiliyorlar ama
hepsi yağmur ormanlarında yaşıyorlar.

Bu, bugünlerde gidip arkadaş
edinemeyeceğiniz tek yer.

Tıkladığım bağlantı başta egzotik ve
sona doğru kesinlikle gizemliydi.

Leoparlardan, halka kuyruklu koatiden,
zehirli kurbağalardan, boa yılanlarından,

koleopteradan

ve sonrasında böceklerden bahsediyordu.

Şimdi, bu amaçla buna tıkladım,

ama bir şekilde, hatayla buraya gelmiştim,

bu bana, müzik grubu için "Beatles"'a,

araba için "Volkswagen Bettle"'a
bakın diyordu.

Ama şu an böcek olan
böcekler için buradayım.

Böcekler açık ara dünyadaki
en başarılı yaşam düzenidir.

Bitkiler de dâhil olmak üzere dünyadaki
yaşam formlarının yaklaşık %20 ve %25'ini

böcekler oluşturmaktadır.

Yani, bir daha manava gittiğinizde

önünüzdeki dört kişiye dikkatli bakın,

istatistiksel olarak
içinizden biri böcek olmalı.

Eğer bu sizseniz, gerçekten etkileyici
şekilde iyi adapte olmuşsunuz demektir.

Dünyamızda, müzelerde kemiklerden
deriyi yiyip temizleyen etobur böcekler,

diğer böceklere saldırıp onları öldüren,

yine de bize çok tatlı
görünen böcekler vardır.

Yuvalarını beslemek için çöl boyunca
gübreden yaptıkları küçüp topları

yuvarlayan böcekler, gibi farklı
böcekler vardır.

Bu, hergün güneşi yenileyen

eski Mısır tanrısı Kepri'nin,

nasıl gübre yuvarlayan bok böceğinden

Firavun Tutankamon'un zırhındaki kutsal
bok böceğine dönüştüğünü hatırlattı.

Böceklerin, bana hayvanlar krallığındaki

en romantik kurlara
sahip olduğunu hatırlattı.

Ateş böcekleri sinek değil, böcektirler.

Ateş böcekleri kınkanatlı böceklerdir
ve başka yöntemlerle de iletişim kurarlar.

Sıradaki bağlantım gibi:

Feromonların kimyasal dili.

Feromon sayfası beni seks yapan bir
deniz kestanesinin videosuna götürdü.

Evet!

(Gülüşmeler)

Afrodizyak bağlantısı.

Şimdi bu cinsel isteği arttıran bir şey,

muhtemelen çikolata gibi.

Çikolatanın içinde afrodizyak
sayılabilecek fenetilamin adında bir

bileşik bulunmakta.

Ama aslında makalede
fenetilaminin ağız yoluyla

alınması durumunda,

enzim kırılımdan dolayı beyninize
ulaşmasının mümkün olmadığı belirtiliyor.

Yani sadece çikolatayı yiyenlerinizin
bunu test etmesi gerekiyor.

Burada tıkladığım bağlantı
"sempatik sihir"di;

daha çok iki kelimeyi ayrı ayrı anladığım

ama beraberlerken anlamadığım içindi.

Sempatiyi seviyorum. Sihri seviyorum.

Böylece, "sempatik sihir"
terimine tıkladığımda

sempatik sihir ve vudu
bebeklerine ulaştım.

İçimdeki çocuğun şansı yaver gidiyor.

Sempatik sihir bir uydurma.

Bir şeyi uydurursanız, belki onun
üstünde bir etkiniz olabiliyor.

Vudu bebeklerinin ve muhtemelen
mağara çizimlerinin arkasındaki fikir bu.

Mağara resimleri bağlantısı
beni insanlığın

en eski sanat eserlerinden
bazısına götürdü.

Google Maps'i bu mağaralardan bazılarının
içinde görebilmeyi çok isterdim.

On binlerce yıllık sanat
eserlerine sahibiz.

Dünyadaki genel temalar, büyük vahşi
hayvanlar ve insan eli izleri içeriyor,

genellikle sol eli.

Binlerce yıllık dönemde
hep sağ elli bir kavim olduk.

Her ne kadar yontmataş insanın
niçin elinin izini çıkardığını

ya da üstüne bir tüpten pigment
üflediğini bilmesem de,

nasıl çizdiğini kolaylıkla anlayabilirim.

Aslında bunun, birazdan "el" terimine
tıklamak için kullanacağım

dominant sağ elimizden çok da
farklı olmadığını düşünüyorum.

Keyifli ve belki de utandırıcı ıvır zıvır
şeylerin olduğu "el" sayfasına gittiğimde

uzun bir sürede basitçe şunu buldum:

Elin arka tarafı opisthenar (el sırtı)
olarak adlandırılır.

Şimdi bu utandırıcı, çünkü bu zamana

"bunu elimin arkası gibi biliyorum"

yani "buna çok aşinayım dediğim zaman"

onun bu acayip ismini bilmiyordum.

Şimdi burada tıkladığım bağlantı,

küçük el sırtları olan lemurlar,
maymunlar ve şempanzeler.

Şempanzelere tıklıyorum ve genetik olarak
en yakın akrabamıza ulaşıyorum.

Bayağı şempanzeler, ona verdiğimiz isim
"mağara adamı" anlamına geliyor.

Kendisi öyle değil.

Yağmur ormanında ve savanada yaşıyor.

Bu elemanın evrimsel
olarak bizim arkamızdan

geldiğini ya da gizemli bir şekilde
bize yaklaştığını düşünüyoruz

ve bazı durumlarda ise o
bizden önce yeri kapıyor.

Bir sonraki dayanılmaz bağlantım gibi,
Astro şempanze Ham.

Tıklıyorum, aslında iki kez beni başlangıç
noktama getireceğini düşünmüştüm.

Tropik haritamin

tam ortasında olan Kamerun'da
doğmuş ve bundan daha özeli

iskeleti Smithsonian müzesinde böcekler
tarafından temizlenmiş.

Ham'ın hayatındaki bu iki olay arasında,

kendisi uzaya gitti.

Yerçekimsiz ortamı ilk insandan,
Sovyet kozmonot Yuri Gagarin,

aylarca önce tecrübe etti ve geri geldi.

Yuri Gagarin'in sayfasını tıkladığımda

muhtemelen çocukken kötü
beslenmesinden dolayı

endam olarak şaşırtıcı derecede kısa,

kahramanlıkta ise çok büyük
bu adamı buluyorum.

En iyi tahminler, bu adamın 1,65 metre,

yani 1,68 cm'den daha kısa
olduğunu söylüyor.

Almanlar Rusya'yı işgal etmişti.

Bir Nazi subayı Gagarinlerin
evini ele geçirmiş,

o ve ailesi çamurdan bir baraka
yapıp içinde yaşamışlardı.

Yıllar sonra, o çamur barakada
sıkışmış çocuk büyüyüp

roketin ucundaki dar bir kapsülde

dış uzaya fırlatılan,

içimizden bu gezegeni fiziken terk eden

ilk kişi olmak için gönüllü olacaktı.

Sadece yeryüzünden ayrılmadı,

onun etrafını birkez döndü.

50 yıl sonra, onun anısına,

uluslararası uzay istasyonu,
ki bu gece hâlâ orada durmakta,

yörüngesini, tam olarak aynı gün ve saatte

Gagarin'in yörüngesi ile eşitledi

ve bunu filme çekti.

İnternete girip

bir insanın ilk kez gördüğü,

kesinlikle büyüleyici
ve muhtemelen yalnız geziyi

100 dakika boyunca izleyebilirsiniz.

Bununla işiniz bitince

bir bağlantıya daha tıklayabilirsiniz.

Dünyaya geri gelebilirsiniz.

Başladığınız yere geleceksiniz.

Oyununuzu bitirebilirsiniz.

Sadece daha önceden bilmediğiniz
bir şey daha bulmanız gerekiyor.

Hızlıca şu konuya ulaştım:

Dünya, temel küreden yaklaşık
yüzde 0,17 derecelik bir sapmaya sahip ki

bu bilardo toplarında izin verilen
yüzde 0,22'den biraz daha az.

Bir çocuk olarak bayılabileceğim
tür bir bilgi bu.

Bunu kendim buldum.

İçinde yapabileceğim
biraz hesap da mevcut

ve eminim ki babam bunu bilmiyordur.

Dünyayı sadece bir bilardo topu
boyutuna sıkıştırabilseydiniz,

dünyayı, bütün dağ zirveleri
ve mağaraları, yağmur ormanları,

astronotları ve erişilmemiş kabileleri
ve şempanzeleri, vudu bebekleri,

ateş böcekleri, çikolataları,
derin denizde

aşk yapan deniz yaratıkları ile alıp

sadece bir bilardo topu
boyutuna sıkıştırabilseydiniz,

muhtemelen ortasında hafif bir şişlik olan

bir bilardo topu kadar düz olacaktı.

Bu çok havalı.

Ben bunu bilmiyordum.

Chimborazo!

Teşekkürler.

(Alkışlar)