WEBVTT

00:00:00.611 --> 00:00:03.997
Geçen ay, Britannica ansiklopedisi

00:00:03.997 --> 00:00:05.746
244 yılın ardından basım hayatından

00:00:05.746 --> 00:00:09.571
çıkacağını duyurdu, ki bu beni
biraz hüzünlendirdi,

00:00:09.571 --> 00:00:14.328
çünkü çocukken, muhtemelen 12 
yaşlarındayken, şehrimizin kütüphanesinde

00:00:14.328 --> 00:00:16.467
devasa ansiklopedi seti ile oynadığım

00:00:16.467 --> 00:00:17.810
bir oyunu hatırladım.

00:00:17.810 --> 00:00:20.680
Bu oyunu güncelleyebilir miyim
diye düşündüm,

00:00:20.680 --> 00:00:24.176
sadece güncel metotlar
için değil, kendim için.

00:00:24.176 --> 00:00:25.096
Denedim.

00:00:25.096 --> 00:00:26.613
Çevrimiçi bir ansiklopediyi,

00:00:26.613 --> 00:00:29.371
Vikipedi'yi açtım,
"Dünya" kelimesini girdim.

00:00:29.371 --> 00:00:32.517
Herhangi bir yerden başlayabilirsiniz,
ben bu sefer dünya kelimesini seçtim.

00:00:32.517 --> 00:00:34.515
Oyunun ilk kuralı oldukça basit.

00:00:34.515 --> 00:00:36.326
Sadece önceden bilmediğiniz bir şeyi

00:00:36.326 --> 00:00:38.594
ve mümkünse babanızın dahi bilemeyeceği

00:00:38.594 --> 00:00:41.699
bir şeyi bulana kadar 
makaleyi okumalısınız.

00:00:41.699 --> 00:00:44.578
Bu durumda, hızlıca şunu buldum:

00:00:44.578 --> 00:00:46.874
Dünya'nın merkezine en uzak nokta,

00:00:46.874 --> 00:00:49.347
düşündüğüm gibi Everest
dağının zirvesi değil

00:00:49.347 --> 00:00:52.983
Ekvator'daki Chimborazo
dağının zirvesiymiş.

00:00:53.093 --> 00:00:56.133
Dünya kendi etrafında ve tabii ki
güneşin etrafında dönmektedir

00:00:56.133 --> 00:00:58.277
ve dolayısıyla ortasından
biraz çıkıntılıdır,

00:00:58.277 --> 00:00:59.804
tıpkı bazı dünyalılar gibi.

00:01:00.224 --> 00:01:04.164
Chimborazo dağı Antlar'daki en
yüksek dağ olmamasına rağmen,

00:01:04.164 --> 00:01:05.895
Ekvator'dan bir derece uzakta


00:01:05.895 --> 00:01:09.145
bu çıkıntının üstünde kalmaktadır;
bu şekilde Chimborazo'nun zirvesi

00:01:09.145 --> 00:01:12.235
dünya merkezinden en uzak noktadır.

00:01:12.235 --> 00:01:15.187
Ayrıca bunu söylemesi gerçekten eğlenceli.

00:01:15.187 --> 00:01:16.490
Hemen, yeni oyunun isminin

00:01:16.490 --> 00:01:18.027
ya da yeni fikrimin isminin

00:01:18.027 --> 00:01:19.234
bu olmasına karar verdim.

00:01:19.234 --> 00:01:20.804
Bunu TED'de de kullanabilirsiniz.

00:01:20.804 --> 00:01:21.813
Chimborazo, tamam mı?

00:01:21.813 --> 00:01:24.095
"Evreka" ve "bingo"nun
bir çocuğu olması gibi.

00:01:24.095 --> 00:01:25.634
Bunu bilmiyordum ve

00:01:25.634 --> 00:01:27.134
bu çok havalı.

00:01:27.134 --> 00:01:28.709
Chimborazo!

00:01:29.399 --> 00:01:32.164
Oyunun bir sonraki
kuralı da oldukça basit.

00:01:32.164 --> 00:01:35.051
Araştırmak için sadece yeni 
bir terim bulmanız gerekiyor.

00:01:35.051 --> 00:01:37.216
Şimdi eskiden bu, bir cilt alıp

00:01:37.216 --> 00:01:38.561
alfabetik olarak gezinmek

00:01:38.561 --> 00:01:40.040
ya da yeni bir konuya sapmaktı

00:01:40.040 --> 00:01:41.155
ve eğlenceli bir şeydi.

00:01:41.155 --> 00:01:43.156
Günümüzde seçebileceğiniz 
yüzlerce bağlantı var.

00:01:43.156 --> 00:01:45.288
Dünyadaki herhangi bir yere gidebilirim.

00:01:45.288 --> 00:01:47.657
Sanırım, zaten Ekvator'da olduğum için

00:01:47.657 --> 00:01:50.078
"Tropikal" kelimesine 
tıklamaya karar verdim.

00:01:50.868 --> 00:01:52.679
Bu, beni dünyayı çevreyelen

00:01:52.679 --> 00:01:56.264
nemli ve ılık dönence kuşaklarına götürdü.

00:01:56.354 --> 00:01:58.095
Şimdi bu kuzeydeki yengeç dönencesi

00:01:58.095 --> 00:01:59.968
ve bu da güneydeki oğlak dönencesi ki

00:01:59.968 --> 00:02:01.016
bunları biliyordum;

00:02:01.016 --> 00:02:03.247
ama öğrenince şaşırdığım bu ufak gerçek

00:02:03.247 --> 00:02:05.293
onların, haritacıların çizgileri,

00:02:05.293 --> 00:02:08.688
enlemler ya da devlet sınırı olmadıkları,

00:02:08.688 --> 00:02:11.629
dünyanın eğimi nedeni oluşan
astronomik fenomenler oldukları

00:02:11.629 --> 00:02:13.234
ve değişmekte olduklarıydı.

00:02:13.234 --> 00:02:15.884
Yukarı ve aşağı hareket ediyorlar.

00:02:15.884 --> 00:02:19.083
Aslında, yıllardır Yengeç
ve Oğlak dönenceleri

00:02:19.083 --> 00:02:21.723
düzenli şekilde 15 metre daha

00:02:21.723 --> 00:02:24.000
ekvatora yaklaşmaktaydılar

00:02:24.000 --> 00:02:25.556
ve kimse bana bunu söylememişti.

00:02:25.556 --> 00:02:26.480
Bunu bilmiyordum.

00:02:26.480 --> 00:02:27.618
Chimborazo!

00:02:29.368 --> 00:02:32.464
Yani, oyunu devam ettirebilmek için
sadece yeni bir terim bulmam

00:02:32.464 --> 00:02:33.764
ve ona bakmam gerekiyordu.

00:02:33.764 --> 00:02:37.203
Hâlihazırda dönencelerde olduğum için
yağmur ormanlarını seçtim.

00:02:37.203 --> 00:02:39.486
İnsan çeşitliliği ile meşhur olan.

00:02:39.486 --> 00:02:45.012
Hâlâ bu dünyada iletişim kurulmamış
onlarca kabile yaşamakta.

00:02:45.012 --> 00:02:49.490
Dünyanın her yerinde bulunabiliyorlar ama 
hepsi yağmur ormanlarında yaşıyorlar.

00:02:49.490 --> 00:02:54.467
Bu, bugünlerde gidip arkadaş 
edinemeyeceğiniz tek yer.

00:02:54.467 --> 00:03:03.332
Tıkladığım bağlantı başta egzotik ve 
sona doğru kesinlikle gizemliydi.

00:03:03.332 --> 00:03:10.092
Leoparlardan, halka kuyruklu koatiden, 
zehirli kurbağalardan, boa yılanlarından,

00:03:10.092 --> 00:03:12.797
koleopteradan

00:03:12.797 --> 00:03:15.526
ve sonrasında böceklerden bahsediyordu.

00:03:15.526 --> 00:03:17.440
Şimdi, bu amaçla buna tıkladım,

00:03:17.440 --> 00:03:19.444
ama bir şekilde, hatayla buraya gelmiştim,

00:03:19.444 --> 00:03:21.321
bu bana, müzik grubu için "Beatles"'a,

00:03:21.321 --> 00:03:23.567
araba için "Volkswagen Bettle"'a 
bakın diyordu.

00:03:23.567 --> 00:03:25.704
Ama şu an böcek olan 
böcekler için buradayım.

00:03:25.704 --> 00:03:29.354
Böcekler açık ara dünyadaki 
en başarılı yaşam düzenidir.

00:03:29.354 --> 00:03:34.594
Bitkiler de dâhil olmak üzere dünyadaki 
yaşam formlarının yaklaşık %20 ve %25'ini

00:03:34.594 --> 00:03:35.980
böcekler oluşturmaktadır.

00:03:35.980 --> 00:03:37.713
Yani, bir daha manava gittiğinizde

00:03:37.713 --> 00:03:39.795
önünüzdeki dört kişiye dikkatli bakın,

00:03:39.795 --> 00:03:43.142
istatistiksel olarak 
içinizden biri böcek olmalı.

00:03:43.392 --> 00:03:48.410
Eğer bu sizseniz, gerçekten etkileyici 
şekilde iyi adapte olmuşsunuz demektir.

00:03:48.410 --> 00:03:53.443
Dünyamızda, müzelerde kemiklerden 
deriyi yiyip temizleyen etobur böcekler,

00:03:53.443 --> 00:03:56.284
diğer böceklere saldırıp onları öldüren,

00:03:56.284 --> 00:03:58.567
yine de bize çok tatlı
görünen böcekler vardır.

00:03:58.567 --> 00:04:01.941
Yuvalarını beslemek için çöl boyunca
gübreden yaptıkları küçüp topları

00:04:01.941 --> 00:04:05.106
yuvarlayan böcekler, gibi farklı 
böcekler vardır.

00:04:05.106 --> 00:04:08.890
Bu, hergün güneşi yenileyen

00:04:08.890 --> 00:04:12.204
eski Mısır tanrısı Kepri'nin,

00:04:12.204 --> 00:04:14.617
nasıl gübre yuvarlayan bok böceğinden

00:04:14.617 --> 00:04:19.595
Firavun Tutankamon'un zırhındaki kutsal
bok böceğine dönüştüğünü hatırlattı.

00:04:19.595 --> 00:04:22.463
Böceklerin, bana hayvanlar krallığındaki

00:04:22.463 --> 00:04:25.463
en romantik kurlara
sahip olduğunu hatırlattı.

00:04:25.463 --> 00:04:28.106
Ateş böcekleri sinek değil, böcektirler.

00:04:28.106 --> 00:04:33.418
Ateş böcekleri kınkanatlı böceklerdir 
ve başka yöntemlerle de iletişim kurarlar.

00:04:33.418 --> 00:04:34.794
Sıradaki bağlantım gibi:

00:04:34.794 --> 00:04:37.733
Feromonların kimyasal dili.

00:04:37.733 --> 00:04:43.786
Feromon sayfası beni seks yapan bir 
deniz kestanesinin videosuna götürdü.

00:04:46.186 --> 00:04:47.466
Evet!

00:04:47.466 --> 00:04:50.554
(Gülüşmeler)

00:04:50.554 --> 00:04:52.626
Afrodizyak bağlantısı.

00:04:52.626 --> 00:04:54.590
Şimdi bu cinsel isteği arttıran bir şey,

00:04:54.590 --> 00:04:56.751
muhtemelen çikolata gibi.

00:04:56.981 --> 00:04:59.994
Çikolatanın içinde afrodizyak
sayılabilecek fenetilamin adında bir

00:04:59.994 --> 00:05:01.574
bileşik bulunmakta.

00:05:01.804 --> 00:05:04.149
Ama aslında makalede
fenetilaminin ağız yoluyla

00:05:04.149 --> 00:05:05.334
alınması durumunda,

00:05:05.334 --> 00:05:09.004
enzim kırılımdan dolayı beyninize 
ulaşmasının mümkün olmadığı belirtiliyor.

00:05:09.004 --> 00:05:12.414
Yani sadece çikolatayı yiyenlerinizin 
bunu test etmesi gerekiyor.

00:05:12.414 --> 00:05:17.574
Burada tıkladığım bağlantı 
"sempatik sihir"di;

00:05:17.704 --> 00:05:21.453
daha çok iki kelimeyi ayrı ayrı anladığım

00:05:21.453 --> 00:05:23.565
ama beraberlerken anlamadığım içindi.

00:05:23.565 --> 00:05:26.086
Sempatiyi seviyorum. Sihri seviyorum.

00:05:26.086 --> 00:05:28.321
Böylece, "sempatik sihir" 
terimine tıkladığımda

00:05:28.321 --> 00:05:32.416
sempatik sihir ve vudu
bebeklerine ulaştım.

00:05:32.416 --> 00:05:35.124
İçimdeki çocuğun şansı yaver gidiyor.

00:05:35.124 --> 00:05:37.083
Sempatik sihir bir uydurma.

00:05:37.083 --> 00:05:40.190
Bir şeyi uydurursanız, belki onun 
üstünde bir etkiniz olabiliyor.

00:05:40.190 --> 00:05:43.924
Vudu bebeklerinin ve muhtemelen 
mağara çizimlerinin arkasındaki fikir bu.

00:05:43.924 --> 00:05:46.614
Mağara resimleri bağlantısı 
beni insanlığın

00:05:46.614 --> 00:05:48.834
en eski sanat eserlerinden 
bazısına götürdü.

00:05:48.834 --> 00:05:52.371
Google Maps'i bu mağaralardan bazılarının 
içinde görebilmeyi çok isterdim.

00:05:52.371 --> 00:05:54.507
On binlerce yıllık sanat 
eserlerine sahibiz.

00:05:54.507 --> 00:05:59.506
Dünyadaki genel temalar, büyük vahşi
hayvanlar ve insan eli izleri içeriyor,

00:05:59.506 --> 00:06:02.027
genellikle sol eli.

00:06:02.307 --> 00:06:06.530
Binlerce yıllık dönemde
hep sağ elli bir kavim olduk.

00:06:06.790 --> 00:06:11.226
Her ne kadar yontmataş insanın
niçin elinin izini çıkardığını

00:06:11.226 --> 00:06:14.122
ya da üstüne bir tüpten pigment
üflediğini bilmesem de,

00:06:14.122 --> 00:06:16.204
nasıl çizdiğini kolaylıkla anlayabilirim.

00:06:16.204 --> 00:06:20.706
Aslında bunun, birazdan "el" terimine 
tıklamak için kullanacağım

00:06:20.706 --> 00:06:24.038
dominant sağ elimizden çok da 
farklı olmadığını düşünüyorum.

00:06:24.498 --> 00:06:30.330
Keyifli ve belki de utandırıcı ıvır zıvır
şeylerin olduğu "el" sayfasına gittiğimde

00:06:30.330 --> 00:06:32.584
uzun bir sürede basitçe şunu buldum:

00:06:32.584 --> 00:06:36.546
Elin arka tarafı opisthenar (el sırtı)
olarak adlandırılır.

00:06:36.836 --> 00:06:40.219
Şimdi bu utandırıcı, çünkü bu zamana

00:06:40.219 --> 00:06:43.419
"bunu elimin arkası gibi biliyorum"

00:06:43.419 --> 00:06:45.778
yani "buna çok aşinayım dediğim zaman"

00:06:45.778 --> 00:06:48.364
onun bu acayip ismini bilmiyordum.

00:06:50.474 --> 00:06:52.388
Şimdi burada tıkladığım bağlantı,

00:06:52.428 --> 00:06:56.170
küçük el sırtları olan lemurlar, 
maymunlar ve şempanzeler.

00:06:56.170 --> 00:07:00.750
Şempanzelere tıklıyorum ve genetik olarak
en yakın akrabamıza ulaşıyorum.

00:07:01.470 --> 00:07:04.871
Bayağı şempanzeler, ona verdiğimiz isim 
"mağara adamı" anlamına geliyor.

00:07:04.871 --> 00:07:06.045
Kendisi öyle değil.

00:07:06.045 --> 00:07:07.969
Yağmur ormanında ve savanada yaşıyor.

00:07:07.969 --> 00:07:10.716
Bu elemanın evrimsel 
olarak bizim arkamızdan

00:07:10.716 --> 00:07:14.010
geldiğini ya da gizemli bir şekilde 
bize yaklaştığını düşünüyoruz

00:07:14.010 --> 00:07:17.684
ve bazı durumlarda ise o 
bizden önce yeri kapıyor.

00:07:17.684 --> 00:07:23.086
Bir sonraki dayanılmaz bağlantım gibi,
Astro şempanze Ham.

00:07:23.426 --> 00:07:27.084
Tıklıyorum, aslında iki kez beni başlangıç
noktama getireceğini düşünmüştüm.

00:07:27.084 --> 00:07:28.284
Tropik haritamin

00:07:28.284 --> 00:07:32.044
tam ortasında olan Kamerun'da
doğmuş ve bundan daha özeli

00:07:32.044 --> 00:07:38.266
iskeleti Smithsonian müzesinde böcekler
tarafından temizlenmiş.

00:07:38.266 --> 00:07:41.359
Ham'ın hayatındaki bu iki olay arasında,

00:07:42.089 --> 00:07:43.835
kendisi uzaya gitti.

00:07:43.895 --> 00:07:49.582
Yerçekimsiz ortamı ilk insandan,
Sovyet kozmonot Yuri Gagarin,

00:07:49.622 --> 00:07:52.413
aylarca önce tecrübe etti ve geri geldi.

00:07:52.427 --> 00:07:54.579
Yuri Gagarin'in sayfasını tıkladığımda

00:07:54.579 --> 00:07:57.228
muhtemelen çocukken kötü 
beslenmesinden dolayı

00:07:57.228 --> 00:07:59.035
endam olarak şaşırtıcı derecede kısa,

00:07:59.035 --> 00:08:03.378
kahramanlıkta ise çok büyük 
bu adamı buluyorum.

00:08:03.378 --> 00:08:06.379
En iyi tahminler, bu adamın 1,65 metre,

00:08:06.379 --> 00:08:09.495
yani 1,68 cm'den daha kısa 
olduğunu söylüyor.

00:08:09.825 --> 00:08:12.120
Almanlar Rusya'yı işgal etmişti.

00:08:12.120 --> 00:08:14.827
Bir Nazi subayı Gagarinlerin
evini ele geçirmiş,

00:08:14.827 --> 00:08:17.631
o ve ailesi çamurdan bir baraka
yapıp içinde yaşamışlardı.

00:08:17.631 --> 00:08:21.178
Yıllar sonra, o çamur barakada
sıkışmış çocuk büyüyüp

00:08:21.178 --> 00:08:24.684
roketin ucundaki dar bir kapsülde

00:08:24.684 --> 00:08:26.298
dış uzaya fırlatılan,

00:08:26.298 --> 00:08:29.786
içimizden bu gezegeni fiziken terk eden

00:08:29.786 --> 00:08:34.018
ilk kişi olmak için gönüllü olacaktı.

00:08:34.018 --> 00:08:35.696
Sadece yeryüzünden ayrılmadı,

00:08:35.966 --> 00:08:38.010
onun etrafını birkez döndü.

00:08:38.220 --> 00:08:40.416
50 yıl sonra, onun anısına,

00:08:40.626 --> 00:08:44.404
uluslararası uzay istasyonu,
ki bu gece hâlâ orada durmakta,

00:08:44.754 --> 00:08:47.744
yörüngesini, tam olarak aynı gün ve saatte

00:08:47.744 --> 00:08:49.770
Gagarin'in yörüngesi ile eşitledi

00:08:49.810 --> 00:08:51.110
ve bunu filme çekti.

00:08:51.150 --> 00:08:52.204
İnternete girip

00:08:52.234 --> 00:08:54.653
bir insanın ilk kez gördüğü,

00:08:54.673 --> 00:08:58.304
kesinlikle büyüleyici
ve muhtemelen yalnız geziyi

00:08:58.304 --> 00:09:01.484
100 dakika boyunca izleyebilirsiniz.

00:09:01.484 --> 00:09:02.907
Bununla işiniz bitince

00:09:02.907 --> 00:09:05.524
bir bağlantıya daha tıklayabilirsiniz.

00:09:05.524 --> 00:09:07.216
Dünyaya geri gelebilirsiniz.

00:09:07.486 --> 00:09:09.307
Başladığınız yere geleceksiniz.

00:09:09.387 --> 00:09:11.554
Oyununuzu bitirebilirsiniz.

00:09:11.624 --> 00:09:15.204
Sadece daha önceden bilmediğiniz
bir şey daha bulmanız gerekiyor.

00:09:15.354 --> 00:09:17.884
Hızlıca şu konuya ulaştım:

00:09:18.044 --> 00:09:22.020
Dünya, temel küreden yaklaşık 
yüzde 0,17 derecelik bir sapmaya sahip ki

00:09:22.020 --> 00:09:26.149
bu bilardo toplarında izin verilen
yüzde 0,22'den biraz daha az.

00:09:26.149 --> 00:09:28.731
Bir çocuk olarak bayılabileceğim
tür bir bilgi bu.

00:09:28.731 --> 00:09:30.058
Bunu kendim buldum.

00:09:30.478 --> 00:09:32.623
İçinde yapabileceğim
biraz hesap da mevcut

00:09:32.623 --> 00:09:35.068
ve eminim ki babam bunu bilmiyordur.

00:09:35.148 --> 00:09:40.187
Dünyayı sadece bir bilardo topu 
boyutuna sıkıştırabilseydiniz,

00:09:40.837 --> 00:09:46.964
dünyayı, bütün dağ zirveleri
ve mağaraları, yağmur ormanları,

00:09:46.964 --> 00:09:50.820
astronotları ve erişilmemiş kabileleri
ve şempanzeleri, vudu bebekleri,

00:09:50.820 --> 00:09:54.444
ateş böcekleri, çikolataları, 
derin denizde

00:09:54.444 --> 00:09:56.285
aşk yapan deniz yaratıkları ile alıp

00:09:56.285 --> 00:09:59.465
sadece bir bilardo topu 
boyutuna sıkıştırabilseydiniz,

00:09:59.725 --> 00:10:03.178
muhtemelen ortasında hafif bir şişlik olan

00:10:03.178 --> 00:10:08.175
bir bilardo topu kadar düz olacaktı.

00:10:09.055 --> 00:10:10.806
Bu çok havalı.

00:10:11.266 --> 00:10:12.810
Ben bunu bilmiyordum.

00:10:13.540 --> 00:10:14.755
Chimborazo!

00:10:14.755 --> 00:10:15.644
Teşekkürler.

00:10:15.644 --> 00:10:16.983
(Alkışlar)