İntihara meyilli cırcır böcekleri, zombi hamamböcekleri ve diğer parazit öyküleri

Biz insanlar, özgür irademize ve bağımsızlığımıza bu kadar yüksek değer biçerken, belli belirsiz bir etkiyi gözden kaçırıyor olabiliriz. Bilim yazarlarından Ed Yong, bu muhteşem, olağanüstü ve bir o kadar da rahatsız edici konuşmada parazitlerin manipüle etme sanatını nasıl şaşılacak düzeyde mükemmelleştirdiklerini anlatıyor. Peki paraziter sizce bizi de etki altına alabiliyorlar mı? Çok büyük ihtimalle, evet.

Bir antilop sürüsü, bir balık sürüsü,

ya da bir kuş sürüsü...

Birçok hayvan büyük gruplar halinde yaşar.

Bu, doğadaki en güzel

manzaralardan biridir.

Peki neden gruplar halinde yaşarlar?

Genellikle sayıca üstün oldukları için

bunun güvenli olduğu, sürü halinde avlanmayı

ya da çiftleşmeyi sağladığı düşünülür.

Bu açıklamaların tamamı,

genelde doğru olsalar bile,

varsayımlardan ibarettir:

Hayvanların hareketlerini

tayin edebildiklerini ve bedenlerini

kontrol edebildiklerini farzederler.

Aslında gerçekler pek de böyle değildir.

Bu Artemia, yani tuzlu su karidesi.

Muhtemelen siz "su maymunu" olarak tanıyorsunuz.

Küçüktür ve genellikle yalnız yaşarlar.

Ama büyük, kırmızı bir sürü halinde

metrelerce yayılırlar.

İşte bu görünüm parazitten kaynaklanmaktadır.

Bu karidese ise bir tenya bulaştı.

Tenyalar şerit gibi uzundur ve

bir tarafta üreme organı, diğer tarafta kancalı ağzı vardır.

Serbest bir gazeteci olarak karidesin duygularını paylaşıyorum.

(Kahkahalar)

Tenya, Artemia'nın vücudundaki tüm besinleri emerken

başka şeyler de yapar:

Onun üreme kabiliyetini elinden alır.

Şeffaf olan rengini kıpkırmızı yapar.

Aynı zamanda ömrünü uzatır.

Biyolog Nicolas Rode'un keşfettiği gibi,

onları gruplar halinde yüzmeye zorlar.

Neden mi? Çünkü tenyalar da diğer parazitler gibi

farklı konaklarla dolu

karmaşık bir hayat döngüsüne sahiptir.

Karides, onun yolculuğunda sadece ilk adımdır.

Onun nihai hedefi budur:

Flamingo...

Tenya, sadece bir flamingonun içinde üreyebilir.

Bu yüzden ona ulaşmak için karidesleri konak olarak kullanır.

Onları dikkat çekici renkteki sürüler haline getirir.

Bu, flamingonun onları görebilmesini

ve bir çırpıda yutmasını kolaylaştırır.

Artemia sürüsünün sırrı işte budur.

Kendi iradeleriyle toplanmıyorlar.

Aksine hükmediliyorlar.

Burada kalabalık olmak fayda etmiyor.

Hatta zarar veriyor.

Tenya, onların beyinlerini ve vücutlarını gaspediyor

ve flamingoya ulaşabileceği

birer araç haline getiriyor.

Paraziter manipülasyona dair

bir başka örnek de bu.

Bu, intihara meyilli bir cırcır böceği.

Bu böcek, kılımsısolucanın ya da

at kılı solucanının larvasını yuttu.

Solucan, böceğin içinde yetişkin hale gelmiş durumda

ama üreyebilmek için suya girmesi gerekiyor.

Bunun için böceğin aklını karıştıran

proteinleri açığa çıkarıyor

ve böceğin düzensiz haraket etmesine neden oluyor.

Cırcır böceği, yüzme havuzu gibi

bir su kaynağına ulaştığında

suya atlıyor ve boğuluyor.

Solucan ise, çekirgenin ölü bedeninden

sıyrılıp dışarı çıkıyor.

Cırcır böcekleri belki de düşündüğümüzden daha büyükler.

Tenyalar ve kıl solucanları, beyne hükmeden

parazit ordusunun yalnızca bir bölümü.

Mantarlar, virüsler, solucanlar, böcekler ve çok daha fazlası

konaklarının iradesini yıkma ve

onlara hükmetme konusunda uzmanlaşmıştır.

Ben, hayatın bu yönünü ilk kez 20 yıl önce

David Attenborough'un "Trials of Life"

belgeselinde öğrendim.

Daha sonra arkadaşım Carl Zimmer imzalı

"Parasite Rex" adlı o mükemmel kitapta okudum.

O günden beri bu canlılar hakkında yazıyorum.

Biyolojideki bazı konular beni daha çok heyacanlandırıyor.

Parazitlerin beynimi ele geçirmesi gibi konular...

Çünkü her şeye rağmen bu canlılar

hem ilgi çekici hem de müthiş ürkütücüler.

Parazitler hakkında yazıyorsanız,

kelime hazneniz "diri diri yedi", "vücudundan fırlayarak çıktı"

gibi ifadelerle genişler.

(Kahkahalar)

Ama o kadar basit değil tabii.

Ben bir yazarım ve izleyicilerin arasında bulunan

benim gibi yazarlar hikayelere aşık olduğumuzu bilirler.

Parazitler bizi bayağı hikayelerin cazibesine

direnmeye davet eder.

Onların dünyası beklentilerimizle oynar

ve beklenmeyen açıklamalarla doludur.

Örneğin, bu tırtıl,

kendisine ve koruduğunu sandığımız

o beyaz kozalara yaklaşan

bir böcek gördüğünde

sizce neden

debelenip duruyor?

Belki de kardeşlerini koruyor.

Hayır.

Bu tırtıl, yumurtalarını içeri bırakan

paraziter bir yabanarısının saldırısına uğradı.

Genç arılar yumurtadan çıktı

ve bedeni terketmeden önce

tırtılı diri diri yediler.

İşte tam da bunu kastetmiştim.

Şimdi... Aslında tırtıl ölmedi.

Bazı arılar arkada bekledi

ve tırtılı, kardeşlerini korumak üzere zapttettiler.

Kardeşleri ise o sırada,

kozaların içinde büyüyordu.

İşte kafa sallayan bu tırtıl,

onu öldüren yaratığın yavrularını koruyan

bir zombi koruma haline geldi.

(Alkışlar)

Daha çok konu var ama benim sadece 13 dakikam var. (Kahkahalar)

Bazılarınız bu canlıların

doğadaki tuhaflıklardan biri olduğu

veya aykırı oldukları konusunda

ümitsizce teselli bulmaya çalışıyor olabilir.

Bunu anlayabilirim

çünkü parazitler çok küçüktürler

ve zamanlarının çoğunu başka canlıların

bedeninde geçiriyorlar.

Onları görmezden gelmek hiç de zor değil.

Ama bu, önemli olmadıkları anlamına gelmiyor.

Birkaç yıl önce Kevin Lafferty adında bir adam

bir grup bilim insanını Kaliforniya'daki 3 farklı nehir ağzına götürdü.

Buldukları her şeyi

ölçüp biçtiler ve kayıt altına aldılar.

Parazitlerin fazla olduğu yerlerde

en çok rastladıkları şey trematod'lardı;

yani konaklarının ürüme yeteneğini ortadan kaldırmada

uzmanlaşmış küçük solucanlar.

Tıpkı bu şanssız salyangoz gibi...

Tek bir trematod küçük, mikroskobik bir canlıdır.

Ama toplandıklarında nehirdeki

tüm balıklar kadar ağır olurlar.

Hatta kuşlardan 3-9 kat arası daha ağır hale gelirler.

Gösterdiğim at kılı solucanını hatırlayın.

Cırcır böcekli hikayeyi...

Takuya Sato adlı bir Japon bilim insanı

bu solucanı bir derede buldu.

Bu solucanlar o kadar çok cırcır böceğini

ve çekirgeyi suya sürükledi ki,

boğulan böcekler bölgedeki alabalıkların

besinlerinin %60'ını karşıladılar.

Manipülasyon bir tuhaflık değildir.

O, içinde yaşadığımız dünyanın önemli

ve olağan bir parçasıdır.

Bilim insanları, son yıllarda

buna benzer yüzlerce manipülatör keşfetti.

Daha heyecan verici olanı ise, artık konaklarını

nasıl kontrol ettiklerini tam olarak anlamaya başladılar.

Ve bu benim en sevdiğim örneklerden biri:

Bu bir Ampulex compressa;

yani zümrüt yabanarısı.

Ve bir zümrüt yabanarısının

döllenmiş yumurtaları için

bir hamamböceğine muhtaç olduğu

artık herkesçe bilinen bir gerçektir.

Hamamböceğini bulduğunda

aynı zamanda bir duyu organı

olan iğnesiyle onu sokar.

Bu ayrıntı 3 hafta önce keşfedildi.

Bir duyu organı olan ve

böcek beyninin karakteristik yapısını hissetmesini sağlayan

küçük sensörlerle donatılmış o iğnesini

hamamböceğinin beynine saplar.

Çantasının altını üstüne getiren bir âmâ gibi

böceğin beynini bulur ve çok özel

iki sinir hücresi kümesine zehirini enjekte eder.

İsrailli bilim insanları Frederic Libersat ve Ram Gai

zehrin özel bir kimyasal silah olduğunu keşfettiler.

Bu silah böceği ne öldürüyor, ne de uyuşturuyordu.

Hamam böceği, eğer isteseydi

uçabilir veya kaçabilir

ama istemiyor.

Çünkü zehir onun yürüme motivasyonunu

elinden alıyor; o kadar.

Yabanarısı, böceğin işletim sisteminden

tehlikeden uzaklaşma güdüsünü siliyor.

Böylece çaresiz kurbanını

bir köpek dolaştırır gibi

antenlerinden tutup inine sürüklüyor.

Vardıklarında üzerine yumurtalarını bırakıyor;

yumurtalar çatlıyor, onu diri diri yiyip vücudundan fışkırıyorlar.

Vs, vs... İşte hep bildiğiniz raconlar.

(Kahkahalar) (Alkışlar)

Arı tarafından sokulan bir hamamböceği

artık bir böcek değildir.

Daha çok yabanarısının bir uzantısıdır.

Tıpkı cırcır böceğinin at kılı solucanının uzantısı olduğu gibi.

Bu konaklar üreyemeyecek veya hayatta kalamayacaklar.

Kendi kaderlerine ancak benim arabam

kadar hükmedebilirler.

Parazit bir kere içlerine girdi mi

konakların hiçbir söz hakkı kalmaz.

İnsanlar için de

manipülasyon sıradışı değildir.

Beyinlerimizin kimyasını ve ruh halimizi

değiştirmek için uyuşturucu alabiliyoruz.

Peki ya argümanlar, reklamlar, büyük fikirler...

başkalarının düşüncelerini etkileme girişimleri değil midir?

Fakat bizim yöntemlerimiz

parazitlerin itinalı metotlarının yanında

üstünkörü ve yavan kalıyor.

Don Draper, bir zümrüt yabanarısı

kadar şık ve titiz olmayı ancak rüyasında görürdü.

Bence parazitleri bu kadar fesat yapan

ve cazip kılan şeyin bir parçası da şu:

Özgür irademize ve bağımsızlığımıza

o kadar fazla değer biçiyoruz ki,

bu özelliklerimizi göze görünmeyen güçlere

kaptırma duygusu

en derindeki sosyal korkularımızı harekete geçiriyor.

Orwell-vari distopyalar, karmakarışık entrikalar

ve zihnimize hükmeden kötü adamlar...

Bunlar en karanlık düşlerimizde yer eden kinayeler.

Fakat bunlar doğada her zaman oluyor.

Bu da beni bariz ve rahatsız edici

bir soruya yönlendiriyor:

Davranışlarımızı bizim bilgimiz dışında

kontrol eden, kötücül ve uğursuz

parazitler var mı?

Tabii NSA (ABD Ulusal Güvenlik Ajansı) dışında...

Ya gerçekten varsa?

(Kahkahalar) (Alkışlar)

Şu an alnımda kırmızı bir nokta var, değil mi ?

(Kahkahalar)

Eğer varsa, bu onlar için iyi bir aday:

Bu, Toksoplazma gondii ya da kısaca Toxo.

Çünkü korkutucu yaratıklar

her zaman sevimli bir isim alırlar.

Toxo memelileri enfekte eder;

çok farklı memeli türlerine geçer

ama sadece kedinin içinde üreyebilir.

Joanne Webster gibi bilim insanları

bir sıçanın ya da farenin içine girdiğinde

Toxo'nun bir kemirgeni nasıl kedi-bulucu füze haline getirdiğini göstermiştir.

Enfekte olmuş fare, kedi idrarının

tatlı kokusunu aldığında

ondan kaçmak yerine

kokunun kaynağına doğru ilerler.

Kedi fareyi yer. Toxo üreme şansı bulur.

Alın size tam bir "Ye, Avlan, Sev" hikayesi...

(Kahkahalar) (Alkışlar)

Siz çok cömert ve yardımsever insanlarsınız.

Merhaba Elizabeth, konuşmanı çok sevdim

Peki, parazitler konaklarını bu yönde

nasıl kontrol ediyorlar?

Gerçekten bilmiyoruz.

Toxo'nun dopamin yapan bir enzim

salgıladığını, bunun ödül ve motivasyonla ilgili

olduğunu biliyoruz.

Kemirgenin beynindeki belirli bölgeleri hedeflediğini,

cinsel uyarılmayla ilgili noktaları da dahil ettiğini biliyoruz.

Ama yap-bozun parçalarının nasıl bir araya geldiği

henüz çok net değil.

Net olan, bu şeyin

tek hücreli olduğu.

Sinir sistemi yoktur.

Bilinci yoktur.

Bir bedeni bile yoktur.

Ama buna rağmen bir memeliyi mi manipüle ediyor?

Biz memelileriz.

Bir fareden daha akıllı olduğumuzdan eminiz

ama beyinlerimiz aynı temel prensiple çalışıyor;

aynı tip hücreler,

aynı kimyasallar,

ve aynı parazitler.

Tahminler değişiklik gösterse de rakamlar,

dünyada her 3 insandan birinin beyninde

Toxo olduğunu öne sürüyor.

Genellikle bu, herhangi bir hastalığa doğrudan neden olmuyor.

Parazit uzun süre vücutta

pasif kalabiliyor.

Fakat bazı kanıtlar, taşıyıcı bireylerin

kişilik testlerinde diğer insanlardan

farklı skorlar elde etmelerine ve araba kazaları karşısında

daha fazla risk taşımalarına neden olduğunu gösteriyor.

Ve şizofrenlerin

daha fazla enfekte olma riski taşıdığını aktarıyor.

Bana göre bu kanıtlar hala yeterince ikna edici değil.

Hatta Toxo araştırmacılarının arasında bile

parazitin davranışlarımızı gerçekten etkileyip

etkilemediği konusunda fikir ayrılığı var.

Fakat benzer manipülasyonların doğası dikkate alındığında,

benzer şekilde etkilenmeyen tek türün

insan olduğunu düşünmek de tamamen

mantıksız geliyor.

Parazitlerin dünyayla ilgili görüşlerimizi

sürekli altüst etmesi

parazitleri muhteşem canlılar yapıyor.

Bizi, doğaya farklı açılardan bakmaya davet ediyorlar.

Ve ister basit ve bariz,

ister karmaşık ve kafa karıştırıcı olsun,

gördüğümüz davranışların bireylerin

kendi rızalarıyla mı ortaya çıktığını,

yoksa metazori yoluyla mı başka bir şeyin

kontrolüyle mi gerçekleştiğini

sormaya davet ediyorlar.

Bu fikir rahatsız edici olsa da,

parazitlerin alışkanlıkları tüyler ürpertse de,

bizi şaşırtma kabiliyetleri

onları yeryüzündeki bir panda, kelebek veya yunus

kadar büyüleyici ve karizmatik kılıyor.

"Türlerin Kökeni"nin sonunda

Charles Darwin, yaşamın ihtişamına

ve sonsuz sayıdaki en güzel

ve en harika yaşam formlarına değinir.

Onun, karidesi sosyalleştiren tenyalardan

ya da hamamböceğini gezmeye çıkaran arılardan

da bahsettiğini düşünmek istiyorum.

Ama bana şu anda bunları söyleten, belki de parazitin kendisidir.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)