Γιατί βρέθηκαν αυτά τα 32 σύμβολα σε αρχαίες σπηλιές στην Ευρώπη;

Η γραπτή γλώσσα, το σήμα κατατεθέν του ανθρώπινου πολιτισμού, δεν εμφανίστηκε ξαφνικά μέσα σε μια μέρα. Χιλιάδες χρόνια πριν την εμφάνιση των πρώτων ολοκληρωμένων γραπτών συστημάτων, οι πρόγονοί μας ζωγράφιζαν γεωμετρικά σύμβολα στους τοίχους των σπηλιών όπου έβρισκαν καταφύγιο. Η παλαιοανθρωπολόγος, ερευνήτρια της τέχνης των σπηλαίων και υπότροφος του TED, Ζενεβιέβ βον Πέτζιγκερ, μελέτησε και ταξινόμησε αυτά τα αρχαία σύμβολα που ανακάλυψε σε σπηλιές της Ευρώπης. Η ομοιομορφία των ευρημάτων της υποδηλώνει ότι η επικοινωνία μέσω παραστάσεων κι η ικανότητα της διατήρησης και μετάδοσης ενός μηνύματος πέραν ενός συγκεκριμένου σημείου στον χρόνο, μπορεί να είναι πολύ παλιότερη απ' όσο νομίζουμε.

Οι σπηλιές έχουν κάτι το ιδιαίτερο -

ένα σκιερό άνοιγμα σ' έναν
βραχώδη λόφο που σε τραβάει μέσα.

Καθώς περνάς το κατώφλι
από το φως στο σκοτάδι

εισέρχεσαι σ' έναν υπόγειο κόσμο,

ένα μέρος με αιώνιο σκοτάδι
οσμές από χώμα, νεκρική ησυχία.

Πολύ καιρό πριν στην Ευρώπη,

οι αρχαίοι άνθρωποι μπήκαν κι εκείνοι
σ' αυτούς τους υπόγειους κόσμους.

Ως απόδειξη της παρουσίας τους εκεί,

άφησαν πίσω τους μυστηριώδεις
ζωγραφιές και χαράξεις,

όπως αυτό το πάνελ με ανθρώπους,
τρίγωνα και ζιγκ-ζαγκ

από το Όχο Γουαρένια στην Ισπανία.

Τώρα περπατάτε στο ίδιο μονοπάτι
με αυτούς τους πρώιμους καλλιτέχνες.

Σε αυτό το εξωπραγματικό, απόκοσμο μέρος

είναι σχεδόν δυνατόν να φανταστείς

ότι ακούς τα σιγανά βήματα από τις
δερμάτινες μπότες πάνω στο μαλακό χώμα

ή ότι βλέπεις το τρεμούλιασμα της δάδας
στο βάθος της επόμενης στροφής.

Όταν είμαι μέσα σε μια σπηλιά

αναρωτιέμαι συχνά τι έκανε εκείνους
τους ανθρώπους να πάνε τόσο βαθιά,

να αψηφήσουν τα επικίνδυνα και στενά
περάσματα για να αφήσουν το στίγμα τους.

Σ' αυτό το βίντεοκλιπ,

που τραβήχτηκε μισό χιλιόμετρο
ή 1/3 του μιλίου, κάτω από το έδαφος,

στη σπηλιά Κουδόν στην Ισπανία,

βρήκαμε μια σειρά από κόκκινες
ζωγραφιές στην οροφή

ενός τμήματος της σπηλιάς
που ήταν ανεξερεύνητο.

Καθώς σερνόμασταν όπως οι καταδρομείς,
με την οροφή να χαμηλώνει συνεχώς,

φτάσαμε σ' ένα σημείο
όπου η οροφή ήταν τόσο χαμηλή

που ο άντρας μου και φωτογράφος
της αποστολής, ο Ντίλαν,

δεν μπορούσε πια να εστιάσει
στην οροφή με την DSLR κάμερα.

Έτσι καθώς με βιντεοσκοπούσε

συνέχισα να ακολουθώ τα ίχνη των κόκκινων
ζωγραφιών με ένα μοναδικό φως

και μια συμπαγή κάμερα την οποία
κρατήσαμε για τέτοιες περιστάσεις.

Μισό χιλιόμετρο κάτω από τη γη.

Σοβαρά.

Τι μπορεί να έκανε κάποιος εκεί κάτω με
μια δάδα ή με μια πέτρινη λάμπα; (Γέλια)

Εννοώ εμένα - λογικό, σωστά;

Αυτά είναι όμως τα ερωτήματα που
προσπαθώ να απαντήσω με την έρευνά μου.

Μελετώ ορισμένες από τις
παλαιότερες τέχνες στον κόσμο.

Φτιάχτηκαν από τους πρώιμους
καλλιτέχνες στην Ευρώπη

πριν από 10.000 με 40.000 χρόνια.

Το θέμα είναι πως

δεν τα μελετώ γιατί είναι όμορφα,

αν και κάποια πράγματι είναι.

Αυτό που με ενδιαφέρει είναι
η ανάπτυξη του σύγχρονου μυαλού,

η εξέλιξη της δημιουργικότητας,
της φαντασίας, της αφηρημένης σκέψης,

τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.

Ενώ όλα τα είδη επικοινωνούν
μεταξύ τους με διάφορους τρόπους,

μόνο εμείς οι άνθρωποι
φτάσαμε σε τέτοιο επίπεδο.

Η επιθυμία κι η ικανότητα
να μοιραζόμαστε και να συνεργαζόμαστε

έπαιξε τεράστιο ρόλο στην επιτυχία μας.

Ο σύγχρονος κόσμος μας βασίζεται σ' ένα
παγκόσμιο δίκτυο ανταλλαγής πληροφοριών

που κατέστη δυνατό, κατά μεγάλο μέρος,
χάρη στην ικανότητά μας να επικοινωνούμε -

συγκεκριμένα, χρησιμοποιώντας παραστάσεις
ή γραπτές μορφές επικοινωνίας.

Το θέμα είναι όμως

ότι χτίζουμε πάνω στα πνευματικά
κατορθώματα

αυτών που ήρθαν πριν από εμάς,
και μάλιστα για τόσο πολύ καιρό

ώστε ξεχνάμε εύκολα ότι ορισμένες
ικανότητες κάποτε δεν υπήρχαν.

Είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα πράγματα

που συναντώ στη μελέτη
της βαθιάς ιστορίας μας.

Εκείνοι οι άνθρωποι δεν βασίστηκαν
σε θεμέλια που τέθηκαν από προηγούμενους.

Αυτοί έθεσαν τα θεμέλια.

Κι ενώ υπάρχει ένας τεράστιος
αριθμός σημαντικών εφευρέσεων

που προέρχονται από τη μακρινή αυτή εποχή

σήμερα θέλω να σας μιλήσω για την εφεύρεση
της επικοινωνίας μέσω παραστάσεων.

Υπάρχουν τρεις τύποι επικοινωνίας,

η προφορική,

η επικοινωνία μέσω χειρονομιών
-όπως η νοηματική γλώσσα-

κι η επικοινωνία μέσω παραστάσεων.

Η προφορική κι οι χειρονομίες
είναι εκ φύσεως εφήμερες.

Απαιτούν πολύ στενή επαφή
ώστε ένα μήνυμα να σταλεί και παραδοθεί.

Κι ύστερα από τη στιγμή
της μεταβίβασης έχει χαθεί για πάντα.

Η επικοινωνία μέσω παραστάσεων
από την άλλη διασπά αυτήν τη σχέση.

Με την ανακάλυψή της
για πρώτη φορά κατέστη δυνατό

να μεταδοθεί και να διατηρηθεί ένα μήνυμα

πέρα από ένα συγκεκριμένο
σημείο στον χώρο και τον χρόνο.

Η Ευρώπη είναι από τα πρώτα μέρη

όπου συναντάμε τακτικά
γραφικές παραστάσεις

σε σπηλιές, σε πέτρινα καταφύγια ακόμη και
σε λίγους σωζόμενους ανοιχτούς χώρους.

Εκείνη όμως δεν ήταν η Ευρώπη του σήμερα.

Ήταν ένας κόσμος γεμάτος
με ψηλά επιστρώματα πάγου,

τρία με τέσσερα χιλιόμετρα ύψος,

με πράσινες ανεμοδαρμένες
πεδιάδες και παγωμένες τούνδρες.

Αυτή ήταν η Εποχή των Παγετώνων.

Κατά την τελευταία δεκαετία,

βρέθηκαν πάνω από 350 τοποθεσίες
με την τέχνη της Εποχής των Παγετώνων

σε όλη την ήπειρο,

διακοσμημένες με ζώα, αφηρημένα σχέδια
και, περιστασιακά, ακόμη και με ανθρώπους

όπως αυτές οι εγχάρακτες φιγούρες
από την Σπηλιά της Ανταούρα στη Σικελία.

Μας παρέχουν μια σπάνια εικόνα

του δημιουργικού κόσμου και της φαντασίας
των πρώιμων αυτών καλλιτεχνών.

Από την ανακάλυψή τους

έχουν μελετηθεί κυρίως τα ζώα

όπως το μαύρο αυτό άλογο
από την Κουγιαλβέρα της Ισπανίας,

ή αυτός ο σπάνιος μωβ βίσονας
από την Λα Πασιέγα.

Για μένα όμως ήταν τα αφηρημένα σχέδια,
τα επονομαζόμενα γεωμετρικά σύμβολα,

που με οδήγησαν στη μελέτη της τέχνης.

Το αστείο είναι
ότι στις περισσότερες τοποθεσίες

τα γεωμετρικά σύμβολα είναι πιο πολλά
από τις εικόνες ζώων και ανθρώπων.

Όταν όμως ξεκίνησα το 2007

δεν υπήρχε ούτε μια λίστα
με το πόσα σχέδια υπάρχουν,

ούτε είχαμε κάποια ιδέα

για το αν εμφανίζοταν τα ίδια σύμβολα
στους ίδιους τόπους ή χρονικές περιόδους.

Προτού ακόμη ξεκινήσω με τα ερωτήματά μου

το πρώτο μου βήμα ήταν
να φτιάξω μια βάση δεδομένων

με όλα τα γεωμετρικά σύμβολα
απ' όλη την τέχνη των σπηλαίων.

To πρόβλημα ήταν ότι ενώ είχε γίνει
καλή καταγραφή για μερικές τοποθεσίες,

συνήθως εκείνες με τα πολύ ωραία ζώα,

υπήρχε επίσης κι ένας μεγάλος αριθμός
τοποθεσιών με σχέδια πολύ ασαφή -

δεν υπήρχε καλή περιγραφή
ή πολλές λεπτομέρειες.

Κάποιες δεν είχαν επισκέπτες
για ίσως και πάνω από μισό αιώνα.

Αυτές ήταν που έγιναν
ο στόχος της έρευνάς μου.

Για δύο χρόνια

ο πιστός μου σύζυγος κι εγώ περάσαμε
ο καθένας πάνω από 300 ώρες,

όπου βασικά περπατούσαμε ή σερνόμαστε
σε 52 περίπου υπόγειες τοποθεσίες

στη Γαλλία, Ισπανία,
Πορτογαλία και Σικελία.

Άξιζε με το παραπάνω.

Ανακαλύψαμε καινούρια,
μη καταγεγραμμένα γεωμετρικά σημάδια

στο 75% των τοποθεσιών που επισκεφθήκαμε.

Αυτή ήταν η ακρίβεια
που ήξερα ότι θα χρειαζόμουν

αν ήθελα να απαντήσω
στα μεγαλύτερα ερωτήματα.

Ας δούμε λοιπόν αυτές τις απαντήσεις.

Εκτός από ορισμένα άσχετα σχήματα,
υπάρχουν μόνο 32 γεωμετρικά σύμβολα.

Μόνο 32 σημάδια

μέσα σε διάστημα 30.000 χρόνων
σε ολόκληρη την ήπειρο της Ευρώπης.

Πρόκειται για πολύ μικρό αριθμό.

Εάν επρόκειτο λοιπόν για απλές
ζωγραφιές ή διακοσμήσεις,

θα περιμέναμε να δούμε μεγαλύτερη ποικιλία

όμως αυτό που ανακαλύπτουμε
είναι τα ίδια σύμβολα

επαναλαμβανόμενα στον χώρο και τον χρόνο.

Ορισμένα ξεκινάνε δυνατά προτού χάσουν
τη δημοτικότητα τους κι εξαφανιστούν

ενώ άλλα είναι μεταγενέστερες εφευρέσεις.

Το 65% όμως των σχεδίων διατηρήθηκαν
καθ' όλη τη διάρκεια της περιόδου -

σχέδια όπως γραμμές, ορθογώνια,
τρίγωνα, ωοειδή και κύκλοι,

όπως αυτό από τα τέλη
της Εποχής των Παγετώνων

σε μια τοποθεσία ηλικίας 10.000
χρόνων ψηλά στα Πυρηναία.

Κι ενώ κάποια σχέδια είναι διαδεδομένα
σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων

άλλα καταλαμβάνουν
πολύ μικρότερες εκτάσεις,

με ορισμένα να είναι περιορισμένα
σε μια μόνο περιοχή,

όπως αυτά τα χωρισμένα ορθογώνια

που τα βρήκαμε μόνο στη Βόρεια Ισπανία

και που ορισμένοι ερευνητές πιθανολογούν

ότι πρόκειται για οικογενειακά
σύμβολα ή σύμβολα φατρίας.

Επίσης,

υπάρχει μεγάλος βαθμός ομοιότητας
στην πρώιμη τέχνη των σπηλαίων

από τη Γαλλία και την Ισπανία
μέχρι την Ινδονησία και την Αυστραλία.

Με τόσα πολλά όμοια σχέδια να εμφανίζονται
σε τόσο απομακρυσμένα μέρη,

ιδιαίτερα πριν 30.000 με 40.000 χρόνια,

αρχίζει να γίνεται όλο και πιο πιθανό

ότι οι εφευρέσεις αυτές γεννήθηκαν
σε κάποιο κοινό αρχικό σημείο στην Αφρική.

Όμως αυτό είναι θέμα
προς συζήτηση για το μέλλον.

Πίσω στο θέμα μας.

Χωρίς αμφιβολία αυτά τα σχέδια
είχαν σημασία για τους δημιουργούς τους,

όπως αυτά τα ανάγλυφα των 25.000 χρόνων

από την Λα Ροκ Ντε Βενάσκ στη Γαλλία.

Εμείς ίσως δεν ξέρουμε τι σημαίνουν, αλλά
οι άνθρωποι της εποχής σίγουρα ήξεραν.

Η επανάληψη των ίδιων συμβόλων,
για τόσο καιρό και σε τόσες τοποθεσίες

μας λέει ότι οι δημιουργοί τους
κάνανε σκόπιμες επιλογές.

Εάν μιλάμε για γεωμετρικά σύμβολα

με συγκεκριμένη, προκαθορισμένη
και πολιτιστικά αναγνωρισμένη ερμηνεία

τότε ίσως να έχουμε μπροστά μας

το πιο παλιό σύστημα επικοινωνίας
μέσω παραστάσεων στον κόσμο.

Δεν μιλάω για γραφή ακόμη.

Δεν υπάρχουν αρκετοί
χαρακτήρες σ' αυτήν τη φάση

που να αποδίδουν όλες τις λέξεις
της ομιλούμενης γλώσσας,

κάτι που είναι προϋπόθεση
ενός πλήρους συστήματος γραφής.

Ούτε τα σύμβολα επαναλαμβάνονται
αρκετά τακτικά

για να υποθέσουμε ότι ήταν
κάποιου είδους αλφάβητου.

Αυτό που έχουμε είναι
μερικά πρωτότυπα σχέδια

όπως αυτό το πάνελ από την Λα Πασιέγα
στην Ισπανία, γνωστό ως «Η Επιγραφή»

το οποίο αποτελείται από συμμετρικά
σύμβολα στα αριστερά,

σχηματοποιημένες ίσως
εικόνες χεριών στη μέση

και κάτι που μοιάζει με αγκύλη στα δεξιά.

Τα παλαιότερα συστήματα επικοινωνίας
μέσω γραφής στον κόσμο -

η Σουμερική σφηνοειδής, τα Αιγυπτιακά
ιερογλυφικά και τα πρώιμα Κινέζικα κείμενα

όλα εμφανίστηκαν
πριν 4.000 με 5.000 χρόνια,

με το καθένα να έχει δημιουργηθεί
από ένα παλαιότερο πρωτοσύστημα

αποτελούμενο από μετρημένα σύμβολα
και εικονογραφικές παραστάσεις

όπου ερμηνεία και εικόνα ήταν το ίδιο.

Έτσι η εικόνα ενός πουλιού
σήμαινε όντως αυτό το ζώο.

Αργότερα είναι που βλέπουμε αυτά
τα εικονογραφήματα να σχηματοποιούνται,

μέχρις ότου γίνονται σχεδόν αγνώριστα,

ενώ επίσης βλέπουμε να δημιουργούνται
περισσότερα σύμβολα

για να αποδώσουν όλες τις λέξεις
που λείπουν από τη γλώσσα -

όπως αντωνυμίες, επιρρήματα, επίθετα.

Γνωρίζοντας όλα αυτά

φαίνεται σχεδόν απίθανο ότι τα γεωμετρικά
σύμβολα της Εποχής των Παγετώνων

ήταν όντως αφηρημένοι γραφικοί χαρακτήρες.

Αντίθετα, αυτό που είναι πιο πιθανό

είναι ότι οι πρώιμοι αυτοί καλλιτέχνες
απεικόνιζαν σύμβολα μέτρησης,

ίσως όπως αυτή η σειρά με γραμμές
από το Ριπάρο ντι Τζα Μίνικα στη Σικελία,

όπως επίσης ότι δημιουργούσαν
σχηματοποιημένες παραστάσεις

των πραγμάτων του κόσμου γύρω τους.

Μπορεί κάποια απ' αυτά
να ήταν οπλισμός ή κατοικίες;

Ή μήπως ήταν αστρικά
αντικείμενα όπως αστερισμοί;

Ή ακόμη ίσως ήταν ποτάμια, βουνά,
δέντρα - χαρακτηριστικά τοπίων,

όπως ίσως αυτή η μαύρη μορφή φτερού
που περικλείεται

από περίεργα σύμβολα σε σχήμα καμπάνας
από το Ελ Καστίγιο στην Ισπανία.

Η λέξη για το φτερόσχημο σχέδιο
προέρχεται από τα Λατινικά,

όμως τι θα μπορούσε να απεικονίζει;
Κάποιο φυτό ή κάποιο δέντρο;

Κάποιοι ερευνητές άρχισαν να αναρωτιούνται

για συγκεκριμένα σύμβολα
σε συγκεκριμένες τοποθεσίες,

όμως ήρθε η ώρα πιστεύω να επανεξετάσουμε
την κατηγορία αυτή ως σύνολο.

Η ειρωνία της υπόθεσης είναι, φυσικά,

ότι ενώ έχω ταξινομήσει προσεκτικά
όλα τα σύμβολα σε μια μόνο κατηγορία,

έχω την εντύπωση ότι το επόμενο βήμα
θα περιλαμβάνει να τα διαχωρίσω και πάλι,

καθώς προσδιορίζονται και διαχωρίζονται
διαφορετικοί τύποι απεικονίσεων.

Μη με παρεξηγήσετε,

η μετέπειτα δημιουργία
ολοκληρωμένης γραφής

ήταν ένα εντυπωσιακό επίτευγμα.

Όμως είναι σημαντικό να θυμόμαστε

ότι τα πρώιμα αυτά συστήματα γραφής
δεν ήρθαν από το πουθενά.

Επίσης ότι ακόμη και 5.000 χρόνια πριν

οι άνθρωποι ήδη χτίζανε
πάνω σε κάτι πολύ παλιότερο,

με τις απαρχές του να φτάνουν
στα δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν -

στα γεωμετρικά σύμβολα της Εποχής
των Παγετώνων και πιο πίσω,

στο σημείο εκείνο,
στα βάθη της κοινής μας ιστορίας,

όπου κάποιος πρώτος είχε την ιδέα
να δημιουργήσει ένα γραφικό σύμβολο

και άλλαξε για πάντα τη φύση
του τρόπου επικοινωνίας μας.

Ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)