Quyền tự do báo chí: chúng ta thật sự có bao nhiêu?

Tại Mỹ, quyền đăng tải thông tin mật mà công chúng cần biết của giới báo chí được bảo vệ trong Tu Chính Án Thứ Nhất (First Amendment) thuộc Hiến pháp Hiệp chủng quốc Hoa Kỳ. Nhưng từ sau sự kiện 11/9, chế độ giám sát của chính phủ về việc chia sẻ thông tin trở thành mối đe doạ ngày càng lớn với nhóm người tiết lộ tin mật, vốn là nguồn cung cấp của hầu hết những thông tin quan trọng liên quan đến an ninh quốc gia. Trevor Timm, người đồng sáng lập của tổ chức Freedom of the Press Foundation và là hội viên của TED, sẽ dùng bài nói ngắn gọn nhưng đầy đủ thông tin của mình để chỉ ra những hành động gần đây của chính phủ nhằm chống lại những cá nhân phơi bày tội ác, bất công và ủng hộ ứng dụng công nghệ giúp họ tiết lộ thông tin một cách an toàn và không để lộ tung tích.

Đây là James Risen.

Có lẽ bạn biết ông là nhà báo
đoạt giải Pulitzer

làm việc cho The New York Times.

Một thời gian dài trước khi
ta biết đến Edward Snowden,

Risen đã viết một cuốn sách, tiết lộ rằng

Cơ quan An ninh Quốc gia
đang nghe lén điện thoại của dân chúng.

Nhưng đó là 1 chương khác
trong quyển sách

có sức ảnh hưởng về sau còn lớn hơn.

Trong đó, ông mô tả hành động
khủng khiếp của tình báo Mỹ

khi CIA thật sự trao lại cho Iran

bản thiết kế chế tạo bom nguyên tử.

Nếu thấy điều này thật điên rồ,
hãy đọc nó.

Đúng là không thể tin được.

Nhưng bạn có biết ai
không thích chương đó không?

Chính là chính phủ Hoa Kỳ.

Trong gần mười năm sau đó,

Risen trở thành đối tượng điều tra
của chính phủ

các công tố viên buộc
ông phải ra toà làm chứng

chống lại người cung cấp
thông tin cho mình.

Và suốt thời gian đó, ông trở thành
ví dụ điển hình mới nhất

cho hành động truy tố nguồn tin mật
và theo dõi nhà báo của chính phủ.

Căn cứ theo
Tu Chính Án Thứ Nhất:

báo chí có quyền đăng tải tin mật
vì lợi ích của công chúng.

Nhưng giới truyền thông không thể nào
thực hiện được quyền này

một khi họ không lấy được tin,
và cũng không bảo vệ được

danh tính của những người
đã dũng cảm cung cấp tin cho họ.

Cho nên, khi chính phủ đến gõ cửa,

Risen cũng làm như
những người dũng cảm đi trước:

từ chối tiết lộ
thân phận nguồn tin

và nói ông thà vào tù còn hơn.

Vậy nên từ 2007 đến 2015,

Risen phải sống dưới viễn cảnh
bị đưa vào nhà tù liên bang.

Vài ngày trước phiên toà xét xử,
một chuyện lạ đã xảy ra:

Sau nhiều năm cho rằng vụ này
phải có Risen ra làm chứng,

chính phủ đột ngột từ bỏ
mọi ép buộc của họ với Risen.

Thì ra họ phát hiện,
trong thời đại giám sát điện tử

nhà báo và nguồn tin
chẳng có mấy nơi để trốn.

Thay vì cố ép Risen
làm nhân chứng rồi thất bại,

họ có thể dùng quá trình
sử dụng công nghệ để buộc tội ông.

Vậy là bên công tố có được
nhật ký cuộc gọi của Risen,

hoàn toàn âm thầm,
không cần ông có đồng ý không.

Họ có được lịch sử email,
thông tin tài chính và ngân hàng,

báo cáo tín dụng,

cả danh sách chuyến bay của ông
cũng được ghi lại.

Một trong số chúng trở thành
bằng chứng buộc tội Jeffery Sterling,

người được cho là nguồn tin của Risen,
cũng là kẻ tiết lộ bí mật của CIA.

Thật đáng buồn khi đây chỉ là
một trong số nhiều trường hợp.

Tổng thống Obama luôn hứa
sẽ bảo vệ những nguồn tin mật,

rồi sau đó lại cho Bộ Tư pháp
đứng đằng sau truy tố họ

nhiều hơn tất cả các
chính quyền khác cộng lại.

Giờ ta đã biết để lộ thông tin
trở thành rắc rối như thế nào,

nhất là khi chính phủ xem gần hết
mọi chuyện họ làm là bí mật.

Từ sau vụ 11/9, hầu như mọi chuyện
hệ trọng liên quan tới an ninh quốc gia

đều nhờ người tố giác
với nhà báo mới có được.

Nên chúng ta đành nhìn báo chí
thất bại trong công việc của mình,

việc mà đáng lẽ Tu Chính Án Thứ Nhất
phải bảo vệ

vì chính phủ ngày càng có khả năng
theo dõi mọi người.

Nhưng nếu như chính phủ
có thể dùng công nghệ

để cánh nhà báo không
thực hiện được quyền của mình,

thì báo chí cũng có thể
sử dụng công nghệ

để bảo vệ nguồn tin của mình
hiệu quả hơn bao giờ hết.

Và họ có thể làm được điều này
ngay khi cuộc nói chuyện bắt đầu,

thay vì chờ đến lúc sự thật phơi bày
mới ra làm chứng.

Chưa có phần mềm truyền thông
vào lúc Risen viết ra quyển sách

nay đã ra đời và có khả năng
chống giám sát tốt hơn nhiều

so với dùng emails
hoặc điện thoại thông thường.

Một đơn cử cho loại phần mềm này
là SecureDrop,

một hệ thống miễn phí
dành cho người cung cấp tin mật

được nhà hoạt động Internet sáng giá
đã qua đời là Aaron Swartz tạo ra

và hiện đang được phát triển tại
tổ chức phi lợi nhuận mà tôi làm,

Quỹ ủng hộ quyền tự do báo chí.

Thay vì gửi email,

bạn sẽ vào trang web của
một cơ quan thông tin,

như trang của The Washington Post
ở trên đây.

Từ đó, bạn có thể tải lên
một văn kiện hay gửi thông tin đi

rất giống với thao tác
trên bất cứ hình thức liên lạc nào.

Sau đó, tài liệu này sẽ được
mã hoá và lưu vào máy chủ

chỉ có cơ quan thông tin
mới có quyền truy cập.

Chính phủ không thể đòi thông tin
một cách bí mật nữa,

và đa số những thông tin họ muốn có

sẽ không thể có được ngay.

Mà thật ra SecureDrop mới chỉ là
một phần nhỏ trong bài toán lớn

nhằm bảo vệ quyền tự do báo chí
trong thế kỷ 21.

Ngặt một nỗi, hiện giờ chính phủ
trên toàn thế giới

đang không ngừng phát triển
công nghệ gián điệp

nhằm đưa tất cả chúng ta
vào chỗ nguy hiểm.

Chỉ có phát triển, chúng ta
mới có thể đảm bảo

điều cần thiết không chỉ là tạo ra
những nguồn tin thành thạo công nghệ,

phơi bày chuyện sai trái
chuyên nghiệp như Edward Snowden.

Ta cũng cần bảo vệ nhân viên
chăm sóc cựu chiến binh tiếp theo,

người báo động cho chúng ta biết
các bệnh viện đã quá tải,

hay nhân viên môi trường tiếp theo,

người đánh hồi chuông cảnh tỉnh
về nguồn nước bẩn của nhà máy Flint,

hay một thành viên từ Wall Street

cảnh báo cho ta về
đợt khủng hoảng tài chính tiếp theo.

Tóm lại, những công cụ này được tạo ra
không chỉ để giúp đỡ cho ai

dám đứng ra phơi bày tội ác,

mà còn để bảo vệ
mọi quyền hiến định của chúng ta.

Xin cám ơn.

(Vỗ tay)