Kapitalisme verslindt democratie -- tenzij wij onze mond open doen

Heb je je ooit afgevraagd waarom politici niet meer zijn wat ze waren, waarom overheden niet in staat lijken echte problemen op te lossen? Econoom Yanis Varoufakis, voormalig Minister van Financiën van Griekenland, stelt dat dit komt omdat je als politicus niet per se machthebber bent -- omdat de werkelijke macht ligt bij degenen die de economie beheersen. Hij vindt dat de superrijken en bedrijven de politieke sfeer kannibaliseren en zo financiële crisis veroorzaken. Luister in deze talk naar zijn droom van een wereld waarin kapitaal en arbeid niet langer met elkaar in gevecht zijn. Een wereld die 'tegelijkertijd libertair, Marxistisch en Keynesiaans' is.

Democratie.

In het Westen maken we
de kolossale fout haar voor lief te nemen.

We zien democratie

niet als de fragiele bloem
die het in werkelijkheid is,

maar we zien haar als deel
van ons maatschappelijk interieur.

We beschouwen het meestal
als een onaantastbaar gegeven.

We geloven abusievelijk dat kapitalisme
onvermijdelijk leidt tot democratie.

Dat is niet zo.

Lee Kuan Yew in Singapore
en zijn grote imitatoren in Peking

hebben onomstotelijk aangetoond

dat het heel goed mogelijk is
om een bloeiend kapitalisme

en spectaculaire groei

te combineren met politiek
die vrij is van enige democratie.

Sterker nog: democratie is op haar retour

in onze eigen contreien, hier in Europa.

Eerder dit jaar, toen ik
Griekenland vertegenwoordigde --

de nieuw gekozen Griekse regering --

in de Eurogroep,
als Minister van Financiën,

werd mij onomwonden verteld
dat ons nationale democratische proces --

onze verkiezingen --

niet in de weg mocht staan
van het economische beleid

dat in Griekenland werd geïmplementeerd.

Op dat moment had ik het gevoel

dat Lee Kuan Yew
en de Chinese Communistische Partij

volledig in het gelijk werden gesteld,

evenals enkele recalcitrante vrienden
die mij voortdurend vertelden

dat democratie verboden zou worden
zodra ze iets zou dreigen te veranderen.

Ik wil hier vanavond een lans breken

voor de economische noodzaak
van authentieke democratie.

Ik wil jullie vragen om samen met mij
weer te gaan geloven

dat Lee Kuan Yew,

de Chinese Communistische Partij

en ook de Eurogroep

fout zitten in hun aanname
dat democratie overboord kan;

dat we een authentieke,
levendige democratie nodig hebben.

Zonder democratie

zijn onze samenlevingen onplezieriger,

ziet onze toekomst er grauw uit

en zijn al onze geweldige
nieuwe technologieën niet veel waard.

Dat is zonde.

Net als het volgende:

er is een interessante paradox
die momenteel onze economieën bedreigt.

Ik noem het de twin peaks paradox.

Een piek daarvan kent iedereen:

dat is de berg schulden
die zijn lange schaduw werpt

over de Verenigde Staten,
Europa, de hele wereld.

Die schuldenberg herkent iedereen.

Weinig mensen ontwaren echter
zijn tweelingbroertje.

Een berg sluimerend kapitaal

van rijke spaarders en van bedrijven,

die te bang zijn dit te investeren

in de productieve activiteiten
die de inkomens kunnen genereren

waarmee je de schuldenberg teniet kan doen

en die alle dingen produceren
die de mensheid hard nodig heeft,

zoals groene energie.

Ik geef je twee cijfers.

Gedurende de afgelopen 3 maanden

hebben we in de VS,
Groot Britannië en de Eurozone

gezamenlijk 3,1 biljoen euro geïnvesteerd

in alle welvaart brengende goederen --

dingen als fabrieken, machines,
kantoorgebouwen, scholen,

wegen, spoorlijnen, machines, enzovoort.

3,1 biljoen euro lijkt veel geld

tot je het vergelijkt
met de 4,7 biljoen euro

die in diezelfde landen lag te sluimeren
in onze financiële instellingen,

waar het gedurende die periode
geen enkele functie had

behalve hete lucht pompen
in de aandelenbeurzen en de huizenmarkt.

Je hebt dus een berg schulden
en een berg sluimerend geld,

twee pieken die verzuimen
elkaar op te heffen

door de normale werking van de markten.

Dit resulteert in stagnerende lonen,

ruim een kwart van de 25- tot 54-jarigen
in Amerika, Japan en Europa

zit zonder werk.

Als gevolg is er een geringe totale vraag,

wat in een vicieuze cirkel
het pessimisme voedt van investeerders,

die uit angst voor een geringe vraag
deze voeden door niet te investeren --

net als de vader van Oedipus,

die bang geworden
door de voorspelling van het orakel

dat zijn zoon hem later zal vermoorden,

ongewild de voorwaarden schept

waardoor zijn zoon Oedipus
hem later inderdaad vermoordt.

Dit is mijn probleem met kapitalisme.

Het is zo zonde

dat al dit sluimerende geld

niet benut wordt om levens te verbeteren,

menselijk talent te ontwikkelen

en alle technologie te financieren,

groene technologieën,

die absoluut noodzakelijk zijn
om onze planeet te redden.

Heb ik gelijk als ik denk
dat democratie de oplossing is?

Dat geloof ik,

maar voordat we verder gaan:

wat bedoelen we met democratie?

Aristoteles definieerde democratie
als een structuur

waarin de vrije en arme mensen --
die de meerderheid uitmaken --

bepalen wie er regeert.

Nu sloot de Atheense democratie
te veel mensen buiten.

Vrouwen, migranten en uiteraard de slaven.

Maar het zou fout zijn

om het belang te negeren
van de oude Atheense democratie,

op basis van wie zij uitsloot.

Wat relevanter was en is
aan de oude Atheense democratie,

is de inclusie van de werkende armen.

Zij wonnen niet alleen
het recht op vrije meningsuiting,

maar belangrijker, en cruciaal:

zij wonnen het recht op politieke meningen
die serieus werden genomen

in de besluitvorming
inzake staatskwesties.

Nu duurde de Atheense democratie
natuurlijk niet lang.

Als een fel brandende kaars
doofde zij spoedig uit.

Onze liberale democratieën
vandaag de dag

hebben hun wortels dan ook niet
in het oude Athene.

Zij wortelen in de Magna Carta,

in de Roemrijke Omwenteling van 1688

en ook in de Amerikaanse grondwet.

Waar de Atheense democratie
gericht was op de vrije burger

en het emanciperen van de werkende armen,

steunen onze liberale democratieën
op de traditie van de Magna Carta,

dat immers een handvest was voor heersers.

Liberale democratie
stak dan ook pas de kop op

toen het mogelijk was de politieke sfeer
volledig te scheiden van de economische,

opdat het democratische proces
geheel beperkt werd tot de politieke sfeer

en de economische sfeer --

de zakenwereld, zo je wil --

een democratie-vrije zone werd.

Toen in onze huidige democratieën

deze scheiding begon
van de economische en de politieke sfeer,

ontketende dit een onvermijdelijke,
epische strijd tussen deze twee,

waarin de economische sfeer
de politieke sfeer koloniseerde

en diens macht deels overnam.

Heb je je ooit afgevraagd waarom politici
niet meer zijn wat ze ooit waren?

Dat is niet omdat hun dna
gedegenereerd is.

(Gelach)

Dat is omdat men tegenwoordig
kan regeren zonder de macht te hebben:

de macht is verplaatst van de politieke
naar de economische sfeer,

die er los van staat.

Ik had het over mijn probleem
met het kapitalisme.

Dat kun je zo zien:

het is als een populatie roofdieren

die zo succesvol zijn in het decimeren
van de prooi die hun voedsel is,

dat ze uiteindelijk verhongeren.

Op vergelijkbare wijze
heeft de economische sfeer

de politieke sfeer
gekoloniseerd en gekannibaliseerd,

zozeer dat ze zichzelf ondermijnt

en economische crisis veroorzaakt.

De macht van bedrijven neemt toe,

politieke goederen dalen in waarde,

ongelijkheid neemt toe,

totale vraag neemt af

en CEO's van bedrijven durven het geld
van hun bedrijven niet te investeren.

Hoe meer dus het kapitalisme
de demos uit democratie weet te halen,

des te hoger de twee pieken

en des te groter de verspilling
van menselijke hulpbronnen

en menselijke welvaart.

Het is duidelijk: als dit klopt,

moeten we de politieke
en economische sferen herenigen

maar dan wel
met een demos aan de macht,

zoals in het oude Athene,
maar dan zonder de slaven

en de buitensluiting
van vrouwen en migranten.

Dit is geen origineel idee.

De Marxisten hadden
dit idee 100 jaar geleden

en dat verliep niet zo geweldig.

De les die wij kunnen trekken
uit het Sovjet-debacle,

is dat enkel door een wonder
de armen geëmancipeerd kunnen worden

zoals in het oude Athene,

zonder nieuwe vormen
van wreedheid en verspilling te scheppen.

Maar er is een oplossing:

elimineer de werkende armen.

Het kapitalisme doet het

door arbeiders te vervangen
door automaten, androids en robots.

Het probleem is

dat zolang de economische
en politieke sferen gescheiden zijn,

automatisering ervoor zorgt
dat de twee pieken groeien,

de verspilling toeneemt,

en de sociale conflicten verergert,

inclusief -- spoedig, denk ik --

in landen als China.

We moeten dus herconfigureren.

We moeten de economische
en politieke sferen weer bijeen brengen,

maar dan wel door de herenigde sfeer
te democratiseren,

anders hebben we straks
een hyper-autocratische surveillancestaat

die de film De Matrix
een documentaire doet lijken.

(Gelach)

De vraag is dus niet of het kapitalisme

de technologische innovaties
die het voortbrengt, zal overleven.

Interessanter is de vraag
wat er volgt op kapitalisme:

een Matrix-achtige dystopie,

óf iets dat lijkt
op een Star Trek-samenleving,

waarin machines mensen dienen

en de mensen hun energie stoppen
in het verkennen van het universum

en zich verliezen in lange debatten
over de zin van het leven,

in een soort oud-Atheense high tech-agora.

Ik denk dat we optimistisch mogen zijn.

Maar wat is ervoor nodig,

hoe zou dat eruit zien,

om zo'n Star Trek-achtige utopie te hebben
in plaats van de Matrix-dystopie?

Praktisch gezien --

laat ik even een paar voorbeelden geven.

Op het niveau van de onderneming --

stel je een kapitaalmarkt voor

waarin je door te werken kapitaal verdient

en waar je kapitaal je volgt
van de ene baan naar de volgende,

van bedrijf tot bedrijf,

en het bedrijf --

hetgeen waarbij je op dat moment werkt --

is volledig eigendom van hen
die daar op dat moment werken.

Alle inkomens vloeien dan voort
uit kapitaal, uit winst,

en het hele concept
van loondienst is dan achterhaald.

Geen scheiding meer

tussen wie het bedrijf bezit
maar er niet werkt,

en zij die er werken
maar het bedrijf niet bezitten.

Geen getouwtrek meer
tussen kapitaal en arbeid;

geen grote kloof
tussen investeren en sparen;

en géén twee torenhoge pieken.

Op het niveau van
de mondiale politieke economie --

stel je even voor

dat onze nationale munten
een vrij zwevende wisselkoers hebben

met een universele,
mondiale, digitale munt

die wordt uitgegeven
door het Internationale Monetaire Fonds,

de G-20,

ten behoeve van de gehele mensheid.

Stel je verder voor

dat alle internationale handel
plaatsvindt in deze munt --

laten we haar 'de cosmos' noemen --

in eenheden van cosmos.

Verder stort elke regering
in een gezamenlijk fonds

een aantal eenheden cosmos
ter hoogte van hun handelstekort

of juist hun nationale handelsoverschot.

Stel je voor dat dit fonds wordt benut
om te investeren in groene technologieën,

met name in delen van de wereld
waar men weinig te investeren heeft.

Dit is geen nieuw idee.

Het is feitelijk wat John Maynard Keynes

in 1944 voorstelde
op de Bretton Woods-conferentie.

Destijds was het probleem

dat ze de technologie niet hadden
om het te implementeren.

Nu hebben we die wel,
vooral in de context

van een herenigde
politiek-economische sfeer.

De wereld die ik je beschrijf,

is tegelijkertijd libertair,

want ze benadrukt
de macht van het individu,

Marxistisch, want ze verwijst
de scheiding van kapitaal en arbeid

naar de geschiedkundige prullenmand,

en tevens Keynesiaans ...

... mondiaal Keynesiaans.

Maar bovenal is het een wereld

waarin we ons een authentieke democratie
zullen kunnen voorstellen.

Komt zo'n wereld eraan?

Of dalen we af
in een Matrix-achtige dystopie?

Het antwoord ligt in de politieke keuze
die wij gezamenlijk gaan maken.

Het is onze keuze,

en die kunnen we
maar beter democratisch maken.

Dank je wel.

(Applaus)

Bruno Giussani: Yanis ...

Je beschreef jezelf in je bio
als een libertaire Marxist.

Welke relevantie hebben
de analyses van Marx tegenwoordig?

Yanis Varoufakis: Als wat ik zojuist zei
enige relevantie had,

dan is Marx relevant.

De hele gedachte achter hereniging
van het politieke en het economische is:

als we het niet doen,

zal technologische innovatie
de totale vraag zozeer doen afnemen --

wat Larry Summers noemt:
'seculaire stagnatie'.

Een crisis die over de wereld migreert,

zoals nu het geval is,

zal niet alleen
onze democratieën destabiliseren,

maar zelfs de opkomende landen,

die niet zo happig zijn
op liberale democratie.

Dus als deze analyse hout snijdt,
is Marx zeker relevant.

Maar Hayek ook,

daarom ben ik een liberaal Marxist.

En Keynes ook ...

... daarom ben ik totaal in de war.

(Gelach)

BG: Juist ... en wij mogelijk nu ook.

(Gelach)

(Applaus)

YV: Als je niet verward bent,
denk je niet na, oké?

BG: Dat klinkt precies
als een oude Griekse filosoof --

YV: Dat was Einstein, trouwens --

BG: Gedurende je talk
noemde je Singapore en China,

en gisteravond tijdens het sprekersdiner

had je een heel sterke mening
over hoe het Westen naar China kijkt.

Wil je die eens herhalen?

YV: Nou, er heerst veel hypocrisie.

In onze liberale democratieën
hebben we iets dat op democratie lijkt.

We hebben de democratie volledig
begrensd tot de politieke sfeer,

terwijl we de sfeer waarin
alle bedrijvigheid plaatsvindt,

de economische sfeer,

volledig democratie-loos houden.

In zekere zin --

als ik even mag provoceren --

lijkt China tegenwoordig meer
op Groot Brittannië in de 19e eeuw.

Bedenk immers ...

dat we liberalisme meestal
met democratie associëren,

klopt historisch gezien niet.

Liberalisme --
dat is als John Stuart Mill.

Die was bijzonder sceptisch
over het democratische proces.

Wat je nu in China ziet,
is een proces dat erg lijkt

op wat we hadden in Engeland
gedurende de Industriële Revolutie,

met name de transitie
van de eerste naar de tweede.

En om China te verwijten

dat het doet wat het Westen
deed in de 19e eeuw,

riekt naar hypocrisie.

BG: Veel mensen zullen hier
benieuwd zijn naar je ervaringen

als Minister van Financiën
van Griekenland, eerder dit jaar.

YV: Ik wist dat dit ging komen.

BG: Hoe kijk je zes maanden later
terug op de eerste helft van het jaar?

YV: Buitengewoon spannend,
vanuit een persoonlijk perspectief,

en zeer teleurstellend,

want we hadden de gelegenheid
tot een herstart van de Eurozone.

Niet alleen Griekenland, de Eurozone.

Om afstand te nemen
van de zelfgenoegzaamheid

en de voortdurende ontkenning

dat er een enorme breuklijn zat, en zit,

in de architectuur van de Eurozone,

die een groot gevaar vormt
voor het hele proces van de Europese Unie.

We hadden een kans
op basis van het Griekse programma --

dat overigens het eerste programma was

waarin deze ontkenning
zich manifesteerde --

om dit te verhelpen.

Helaas koos de gevestigde macht
van de Eurogroep ervoor

om deze ontkenning te laten voortbestaan.

Maar je weet hoe het gaat.

Dit is de ervaring van de Sovjet Unie.

Als je tracht om een economisch systeem
in leven te houden,

dat qua architectuur niet kan overleven,

door politieke wil en door autoritarisme,

verleng je misschien de levensduur ervan,

maar de verandering die komt

zal dan abrupt en catastrofaal zijn.

BG: Wat voor soort verandering voorzie je?

YV: Het staat buiten kijf

dat als we de architectuur
van de Eurozone niet veranderen,

de Eurozone geen toekomst heeft.

BG: Maakte je wel eens fouten
als Minister van Financiën?

YV: Elke dag.

BG: Bijvoorbeeld?
YV: Iedereen die terugblikt --

(Applaus)

Nee, maar serieus.

Elke Minister van Financiën,
of van eender wat trouwens,

die je na zes maanden in dat ambt,

vooral in zo'n stressvolle situatie,

vertelt dat hij geen fouten maakte,
is een gevaarlijk iemand.

Natuurlijk maakte ik fouten.

De grootste fout was
om de aanvraag te tekenen

voor de verlenging
van een leenovereenkomst,

eind februari.

Ik vooronderstelde dat de creditoren
oprecht geïnteresseerd waren

in het vinden van
een gemeenschappelijke basis.

Dat waren ze niet.

Zij wilden onze overheid vermorzelen,

enkel omdat ze niet bereid waren

iets te doen aan de breuklijnen
in de architectuur van de Eurozone

en omdat ze niet wilden toegeven
dat ze al vijf jaar

een catastrofaal programma
uitvoerden in Griekenland.

We verloren eenderde van ons nominale BBP.

Dat is erger dan de Grote Depressie.

En niemand van de troika van geldschieters

die dit beleid opgedrongen heeft,

heeft nog toegegeven
dat dit een kolossale fout was.

BG: Ondanks dat alles,

en ondanks de agressie van de discussie,

lijk je nog steeds erg pro-Europees.

YV: Absoluut.

Kijk, mijn kritiek op de EU en de Eurozone

komt van iemand die Europa
in zijn bloed heeft zitten.

Mijn grootste angst is
dat de Eurozone niet zal overleven.

Want als het misgaat,

zullen de centrifugale krachten
die dan vrijkomen, demonisch zijn,

en ze zullen de Europese Unie vernietigen.

Dat zal niet alleen
voor Europa catastrofaal zijn,

maar voor de hele mondiale economie.

Wij zijn waarschijnlijk
's werelds grootste economie.

Als we toestaan dat we afglijden

naar een postmoderne versie
van de dertiger jaren,

en daar lijkt het op,

dan zal dat schadelijk zijn

voor de toekomst van zowel
Europeanen als non-Europeanen.

BG: Wij hopen vurig
dat je het op dat punt mis hebt.

Yanis, dank je wel voor je komst.

YV: Dank je wel.

(Applaus)