Czym wytłumaczyć zaskakujący rozwój ludzkości?

Siedemdziesiąt tysięcy lat temu nasi ludzcy przodkowie byli nic nie znaczącym gatunkiem zwierząt. Zajmowali się swoimi sprawami gdzieś w Afryce, żyjąc jak inne zwierzęta. Teraz jednak mało kto by nie przyznał, że ludzie zdominowali Ziemię. Rozprzestrzeniliśmy się na każdy kontynent, a nasze działania decydują o losie innych zwierząt (a może nawet całej planety). Jaka była nasza droga od prehistorii do chwili obecnej? Historyk Yuval Noah Harari sugeruje zaskakujący powód dla niezwykłego rozwoju ludzkości.

70 000 lat temu nasi przodkowie
byli nic nie znaczącymi zwierzętami.

Najważniejsza informacja
o prehistorycznych ludziach

to fakt, że byli nieistotni.

Wpływali na świat nie więcej niż meduzy,

świetliki czy dzięcioły.

Z kolei teraz kontrolujemy całą planetę.

Powstaje pytanie:

jak przeszliśmy stamtąd do teraz?

Jak zmieniliśmy się z nieważnych małp,

które zajmowały się swoimi
sprawami gdzieś w Afryce,

we władców Ziemi?

Najczęściej patrzy się na różnice
między nami a zwierzętami

na poziomie jednostki.

Chcemy wierzyć, ja chcę wierzyć,

że jest coś wyjątkowego we mnie,

w moim ciele, w moim mózgu,

przez co jestem lepszy
od psa, świni czy szympansa.

Prawda wygląda jednak tak,
że na poziomie jednostki

jestem żenująco podobny do szympansa.

Gdyby wziąć mnie i szympansa
na jakąś bezludną wyspę,

gdzie musielibyśmy walczyć o przetrwanie,
żeby zobaczyć, kto sobie lepiej radzi,

założyłbym się,
że wygrałby szympans, nie ja.

Nie dlatego, że jest ze mną coś nie tak.

Gdyby kogokolwiek z was zostawić samego

na wyspie z szympansem,

szympans radziłby sobie znacznie lepiej.

Prawdziwa różnica między ludźmi
a wszystkimi innymi zwierzętami

nie leży na poziomie jednostki,

a na poziomie zbiorowości.

Ludzie kontrolują planetę,
ponieważ są jedynym gatunkiem

który potrafi współpracować zarówno
elastycznie, jak i w znacznych liczbach.

Są oczywiście inne zwierzęta,

takie jak owady społeczne,
pszczoły, mrówki,

które potrafią zbiorowo współpracować,
ale nie robią tego elastycznie.

Ich współpraca jest ściśle ustalona.

Ul pszczół może funkcjonować
tylko w jeden sposób.

Jeśli pojawi się nowa okazja
albo nowe zagrożenie,

pszczoły nie są w stanie
wymyślić nowego systemu.

Nie mogą, na przykład, obalić królowej

i ustanowić republiki pszczół

albo komunistycznej dyktatury robotnic.

Inne zwierzęta, takie jak społeczne ssaki,

wilki, słonie, delfiny, szympansy,

mogą współpracować znacznie elastyczniej,

ale tylko w małych liczbach,

ponieważ współpraca między szympansami

bazuje na osobistej znajomości.

Ja jestem szympansem
i ty jesteś szympansem,

chcę z tobą współpracować.

Muszę cię znać osobiście.

Jakim jesteś szympansem?

Czy jesteś miłym szympansem?

Czy jesteś złym szympansem?

Czy jesteś godny zaufania?

Jeśli nie wiem, jak mogę
z tobą współpracować?

Jedyny gatunek, który potrafi
połączyć te dwie zdolności

i współpracować elastycznie
w znacznych liczbach

to my, Homo sapiens.

Jeden na jednego,
nawet dziesięć na dziesięć,

szympansy mogą być od nas lepsze.

Ale w walce tysiąca ludzi
z tysiącem szympansów

ludzie z łatwością wygrają,
z tego prostego powodu,

że tysiąc szympansów
w ogóle nie potrafi współpracować.

Jeśli wepchnie się 100 000 szympansów

na Oxford Street, Stadion Wembley,

plac Tienanmen czy do Watykanu,

powstanie kompletny chaos.

Wystarczy pomyśleć o Stadionie
Wembley z 100 000 szympansów.

Kompletne szaleństwo.

Ludzie z kolei bezproblemowo
zbierają się tam w dziesiątkach tysięcy

i zwykle nie ma chaosu.

Powstaje za to niezwykle skomplikowana
i efektywna sieć współpracy.

Wszystkie wielkie osiągnięcia
ludzkości w historii,

takie jak budowa piramid
czy loty na Księżyc,

dokonały się nie dzięki
indywidualnym zdolnościom,

ale dzięki zdolności
do elastycznej współpracy mas.

Pomyślcie o tej prelekcji.

Stoję przed publicznością
liczącą około 300 lub 400 osób,

większości z was w ogóle nie znam.

Nie znam też wszystkich ludzi,
którzy organizowali

i pracowali przy tej konferencji.

Nie znam pilota i załogi samoloty,

który mnie wczoraj
przywiózł tutaj, do Londynu.

Nie znam ludzi,
którzy wynaleźli i wyprodukowali

ten mikrofon i te kamery,
które nagrywają moje słowa.

Nie znam ludzi, którzy napisali
wszystkie książki i artykuły,

które przeczytałem,
przygotowując prelekcję.

Z całą pewnością nie znam
też wszystkich ludzi,

którzy będą oglądać
tę prelekcję przez internet,

gdzieś w Buenos Aires czy Nowym Delhi.

Mimo tego, że nie znamy się nawzajem,

możemy wspólnie dokonać
tej globalnej wymiany myśli.

Tego nie potrafią robić szympansy.

Mogą się komunikować, oczywiście,

ale nigdy nie zobaczymy szympansa
podróżującego do odległych szympansów,

żeby dać im wykład na temat bananów, słoni

czy czegoś innego, co mogłoby
zainteresować szympansy.

Współpraca oczywiście
nie zawsze jest fajna.

Wszystkie straszliwe rzeczy,
które ludzie zrobili w swojej historii,

a zrobiliśmy parę strasznych rzeczy,

wszystko to bazowało
na współpracy na wielką skalę.

Więzienie to system współpracy,

rzeźnia to system współpracy,

obóz koncentracyjny to system współpracy.

Szympansy nie mają rzeźni, więzień
czy obozów koncentracyjnych.

Myślę, że zdołałem was już przekonać,
że faktycznie kontrolujemy ten świat,

ponieważ potrafimy elastycznie
współpracować w dużych liczbach.

Natychmiast powstaje następne pytanie

w umyśle ciekawskiego słuchacza:

Jak właściwie ludzie to robią?

Dzięki czemu my, jako jedyny gatunek,
współpracujemy w ten sposób?

Odpowiedzią jest nasza wyobraźnia.

Potrafimy elastycznie współpracować
z niezliczoną liczbą nieznajomych,

bo tylko my pośród wszystkich
gatunków na planecie

potrafimy tworzyć
i wierzyć w fikcyjne historie.

Jeśli tylko wszyscy wierzą
w tę samą fikcję,

wszyscy będą żyli
według takich samych zasad,

norm i wartości.

Wszystkie zwierzęta używają
swoich systemów komunikacji

tylko do opisywania rzeczywistości.

Szympans może powiedzieć:
"Spójrz, tam jest lew, uciekajmy!".

Albo " Spójrz, tam jest bananowiec,
chodźmy zjeść banany!".

Ludzie z kolei używają mowy
nie tylko do opisywania rzeczywistości,

ale także do tworzenia nowych,
fikcyjnych rzeczywistości.

Człowiek może powiedzieć:
"Spójrz, w chmurach jest Bóg!

Jeśli nie zrobisz tego, co ci każę,

to kiedy umrzesz,
Bóg wyśle cię za karę do piekła".

Jeśli wszyscy uwierzycie
w tę historię, którą wymyśliłem,

będziecie uznawać te same
normy, zasady i wartości,

co umożliwi współpracę.

Tylko ludzie potrafią to robić.

Nigdy nie przekona się szympansa
do oddania banana

przez obietnicę, że po śmierci
pójdzie do szympansiego nieba,

(Śmiech)

gdzie dostanie mnóstwo bananów
za swoje dobre uczynki,

więc niech da banana".

Żaden szympans nigdy
nie uwierzy w tę historię.

Tylko ludzie wierzą w takie historie,

dzięki czemu kontrolujemy świat,

podczas gdy szympansy są
zamykane w zoo i w laboratoriach.

Wielu z was pewnie łatwo akceptuje to,

że na polu religii ludzie współpracują
dzięki wierze w te same fikcje.

Miliony ludzie razem
budują katedrę czy meczet,

walczą w krucjacie czy jihadzie,
ponieważ wierzą w te same historie

o Bogu, niebie i piekle.

Chce jednak podkreślić,
że dokładnie taki sam mechanizm

odpowiada za wszystkie formy
współpracy ludzkiej na masową skalę,

nie tylko w przypadku religii.

Weźmy, na przykład, prawo.

Większość systemów prawnych w dzisiejszych
czasach bazuje na prawach człowieka.

Ale czym są prawa człowieka?

Prawa człowieka, podobnie jak Bóg i niebo,
to tylko historie, które wymyśliliśmy.

Nie są obiektywną rzeczywistością.

Nie są jakimś efektem
biologii Homo sapiens.

Weźmy człowieka, rozetnijmy go,
zajrzyjmy do środka.

Znajdziemy serce, nerki,
neurony, hormony, DNA,

ale nie znajdziemy żadnych praw.

Można je znaleźć tylko w historiach,

które wymyślono i rozprzestrzeniono
przez ostatnie kilka stuleci.

Może i są to bardzo dobre,
pozytywne historie,

ale to nadal tylko fikcja,
którą wymyśliliśmy.

Tak samo jest w polityce.

Najważniejszymi czynnikami
w polityce są państwa i narody.

Czym jednak są państwa i narody?

Nie są obiektywną rzeczywistością.

Góra jest obiektywną rzeczywistością.

Można ją zobaczyć,
dotknąć, nawet powąchać.

Ale naród czy państwo,

jak Izrael, Iran, Francja czy Niemcy,

to tylko historie, które wymyśliliśmy

i do których się bardzo przywiązaliśmy.

Tak samo w ekonomii.

Najważniejszymi aktorami
na scenie ekonomii

są firmy i korporacje.

Wielu z was zapewne
pracuje dla korporacji,

takiej jak Google, Toyota czy McDonald's.

Czym one właściwie są?

Prawnicy nazywają je prawną fikcją.

Są to historie wymyślone i utrzymywane

przez potężnych szamanów
zwanych prawnikami.

(Śmiech)

A co robią korporacje przez cały dzień?

Głównie próbują zarobić pieniądze.

Właśnie, czym są pieniądze?

Pieniądze też nie są
obiektywną rzeczywistością.

Spójrzcie na zielony
kawałek papieru, dolara.

Nie ma żadnej wartości.

Nie da się go zjeść, wypić,

nie da się w niego ubrać.

Ale przyszli mistrzowie opowieści,

wielcy bankierzy,

ministrowie finansów,

premierzy,

wszyscy opowiadają nam
bardzo wiarygodną historię.

"Spójrz, widzisz ten zielony papierek?

Jest wart dziesięć bananów".

Jeśli ja w to uwierzę, wy w to uwierzycie

i każdy w to uwierzy,

to będzie to działać.

Mogę wziąć ten bezużyteczny papierek,

pójść do supermarketu,

dać go kompletnie nieznanej osobie,
której nigdy nie spotkałem,

i w zamian dostać prawdziwe
banany, które mogę zjeść.

To coś niesamowitego.

Nigdy by się to nie udało z szympansami.

Szympansy handlują, oczywiście.

"Dasz mi kokosa, ja ci dam banana".

To by się udało.

Ale dawać bezużyteczny papierek

i oczekiwać, że dam ci banana?

Nie ma mowy!

Za kogo mnie masz, za człowieka?

(Śmiech)

Pieniądze to najbardziej udana historia,

jaką ludzie kiedykolwiek wymyślili,

ponieważ to jedyna historia,
w którą każdy wierzy.

Nie wszyscy wierzą w Boga,

nie wszyscy wierzą w prawa człowieka,

nie wszyscy wierzą w państwa,

ale wszyscy wierzą w pieniądze i w dolara.

Na przykład Osama Bin Laden.

Nienawidził amerykańskiej polityki,
amerykańskiej religii,

amerykańskiej kultury,

ale nie miał problemów
z amerykańskimi dolarami.

Nawet je całkiem lubił.

(Śmiech)

Podsumowując:

ludzie kontrolują świat,
bo żyją w podwójnej rzeczywistości.

Wszystkie zwierzęta żyją
w obiektywnej rzeczywistości.

Ich rzeczywistość składa się
z obiektywnych składników,

takich jak rzeki, drzewa, lwy czy słonie.

Ludzie także żyją
w obiektywnej rzeczywistości.

W naszym świecie też są
rzeki, drzewa, lwy i słonie.

Ale przez stulecia

skonstruowaliśmy
na obiektywnej rzeczywistości

drugą warstwę fikcyjnej rzeczywistości,

składającą się z fikcyjnych składników,

takich jak państwa, bogowie,
pieniądze czy korporacje.

Niezwykłe jest to,
że wraz z postępem historii

ta fikcyjna rzeczywistość
stawała się coraz potężniejsza,

więc dziś najpotężniejsze siły na świecie

są fikcyjne.

Dzisiaj przetrwanie rzek,
drzew, lwów i słoni

zależy od decyzji i zachcianek
fikcyjnych bytów,

takich jak USA, Google, Bank Światowy,

które istnieją tylko w naszej wyobraźni.

Dziękuję.

(Brawa)

Bruno Giussani: Yuval,
napisałeś nową książkę.

Po "Sapiens" napisałeś kolejną,

jest już wydana po hebrajsku,
ale jeszcze nie po...

Yuval Noah Harari: Właśnie
pracuję nad tłumaczeniem.

BG: W tej książce, jeśli dobrze rozumiem,

twierdzisz, że niesamowite przełomy,
które się teraz odbywają,

nie tylko polepszą nam życie,

ale też stworzą, i tu cytuję:

"... nowe klasy i nowe walki klas,
tak jak rewolucja przemysłowa".

Mógłbyś wyjaśnić?

YNH: Tak.

W czasie rewolucji przemysłowej

powstała nowa klasa
społeczna, proletariat.

Większa część historii ostatnich
200 lat była związana z tym,

co zrobić z tą klasą, z nowymi
problemami i możliwościami.

Teraz można zaobserwować tworzenie się
wielkiej klasy ludzi bezużytecznych.

(Śmiech)

Komputery stają się coraz lepsze
w coraz większej ilości dziedzin,

więc bardzo możliwe,

że komputery prześcigną nas
w większości zadań,

przez co ludzie staną się zbędni.

Wielkim politycznym
i ekonomicznym pytaniem

XXI wieku będzie:

"Po co nam są ludzie?",

albo "Po co nam aż tylu ludzi?".

BG: Czy w swojej książce
podałeś odpowiedź?

YNH: W tej chwili najlepszym pomysłem
jest uszczęśliwianie ich

narkotykami i grami komputerowymi...

(Śmiech)

Ale nie brzmi to zbyt zachęcająco.

BG: Mówisz więc w swojej książce i teraz,

że mimo całej tej dyskusji
na temat nowych dowodów

na rosnące nierówności ekonomiczne,
jesteśmy dopiero na początku

całego procesu?

YNH: Nie jest to przepowiednia.

Książka wymienia cały szereg
możliwych przyszłości.

Jedną możliwością jest powstanie nowej,
potężnej klasy bezużytecznych ludzi.

Inną możliwością jest podział ludzkości

na różne biologiczne kasty,

bogatych, którzy zmienią się
w wirtualnych bogów,

i biednych, zdegradowanych
do poziomu bezużytecznych ludzi.

BG: Czuję, że zbliża się następna
prelekcja TED za rok czy dwa.

Dzięki za przyjazd do nas, Yuval.

YNH: Dziękuję!

(Brawa)