Hayvanlar ne düşünüyor ve hissediyor?

Hayvanların beyinlerinde neler oluyor? Ne düşündüklerini ve hissettiklerini veya bunu yapıp yapmadıklarını bilebilir miyiz? Carl Safina bunu yapabileceğimizi düşünüyor. Ekoloji, biyoloji ve davranış bilimlerini içeren keşifler ve hikâyeler ile, balinaların, kurtların, fillerin ve albatrosların hikâyelerini bir araya getiriyor; tıpkı bizim düşündüğümüz, hissettiğimiz, alet kullandığımız ve duygularımızı ifade ettiğimiz gibi bizimle dünyayı paylaşan diğer canlıların – ve zihinlerin – de öyle olduklarını öne sürüyor.

Hayvanların ne düşündüklerini ve
hissettiklerini hiç merak ettiniz mi?

Bir soru ile başlayalım:

Köpeğim gerçekten beni seviyor mu,
yoksa sadece bir ödül maması mı istiyor?

Köpeğimizin gerçekten bizi
sevdiğini görmek kolay,

o tüylü küçük kafasında neler olduğunu

görmek kolay, değil mi?

Neler oluyor?

Bir şeyler oluyor.

Peki neden soru hep
onların bizi sevip sevmediği.

Neden hep bizimle ilgili?

Niye böyle narsistiz?

Hayvanlara soracak
başka bir soru buldum.

Siz kimsiniz?

İnsan zihninin, sadece insan zihninin

yeteneği olduğunu
düşündüğümüz yetenekler var.

Ama bu doğru mu?

Diğer canlılar o beyinleriyle
ne yapıyorlar?

Ne düşünüyorlar ve hissediyorlar?

Bilmenin bir yolu var mı?

Bence bir yolu var.

Bence birkaç yolu var.

Evrime bakabiliriz,
beyinlerine bakabiliriz

ve neler yaptıklarını izleyebiliriz.

Aklımızda tutmamız gereken ilk şey:
Bizim beynimiz kalıtımsal.

İlk nöronlar denizanalarından gelmiş.

Denizanaları ilk kordatları
meydana getirmiş.

İlk kordatlar ilk omurgalıları
meydana getirmiş.

Omurgalılar denizden gelmişler

ve işte biz buradayız.

Ancak bir nöronun, bir sinir hücresinin
bir kerevitte, bir kuşta ve sizde

hâlâ aynı göründüğü doğru.

Bu kerevitin zihniyle ilgili
ne anlama geliyor?

Bununla ilgili bir şey
söyleyebilir miyiz?

Eğer bir kerevite bir sürü küçük

elektroşok verirseniz,

yuvasından her dışarı çıkmak istediğinde,

endişesinin arttığı ortaya çıkmıştır.

Eğer kerevite insanlardaki
kaygı bozukluğunu

tedavi eden ilaçların aynısı verilirse,

rahatlayıp dışarı çıkıyor
ve etrafı keşfediyor.

Kerevitin kaygılarını ne kadar
umursadığımızı nasıl gösterebiliriz?

Çoğunlukla onları haşlıyoruz.

(Gülüşmeler)

Ahtapotlar alet kullanır,
çoğu maymun da öyle

ve insan yüzünü tanırlar.

Bu omurgasızın maymuna benzer
zekâsını nasıl methedersiniz?

Çoğunlukla haşlayarak.

Bir orfoz balığı, bir balığı bir mercan
kayalığı içindeki yarığa kovaladığında,

bazen müren balığının
uyuduğunu bildiği yere gider,

müren balığına
"Beni takip et" sinyali verir

ve müren balığı da bu sinyali anlar.

Müren balığı yarığa girip balığı alabilir,

ama balık kaçabilir ve
orfoz balığı da onu kapabilir.

Bu yeni keşfettiğimiz eski bir ortaklık.

Bu eski ortaklığı nasıl kutlayabiliriz?

Çoğunlukla kızartarak.

Onlardan çok, bizim hakkımızda bir şeyler

söyleyen bir düzen ortaya çıkıyor.

Deniz samurları alet kullanır

ve bebeklerine yaptıkları
şeyi göstermek için

zaman harcarlar, buna öğretme denir.

Şempanzeler öğretmezler.

Orkalar öğretirler ve
yiyeceklerini paylaşırlar.

Evrim yeni bir şeyler yaptığında,

yeni bir dönemece girmeden önce

stoktaki, hazırdaki parçalardan kullanır.

Beynimiz bize çok uzun bir zaman

geçtikten sonra geldi.

Şempanze beynine kıyaslayarak
insan beynine bakarsanız,

gördüğünüz şey esasen çok büyük
bir şempanze beynimiz olduğu.

Bizimkinin büyük olması iyi bir şey,
çünkü biz gerçekten güvensiziz.

(Gülüşmeler)

Ama işte bir yunus,

daha fazla kıvrımı olan,
daha büyük bir beyin.

Tamam, belki şöyle diyorsunuz,
beyinler görüyoruz,

ama bu zihinler hakkında neler söylüyor?

Zihnin çalışmasını, davranışların

mantığında görebiliyoruz.

Şöyle ki bu filler gördüğünüz gibi,

belli ki dinleniyorlar.

Bebeklerinin uyuması için
palmiye ağaçlarının altında

bir parça gölge buldular,

kendileriyse tetikte kalarak uyukladılar.

Bu görüntü tamamen mantıklı geliyor,

aynen kendi yaptıklarının da
onlara mantıklı geldiği gibi,

çünkü aynı güneşin yörüngesi
altında, aynı arazide,

aynı tehlikelerin uğultusunu dinlerken,

onlar kendileri hâline geldiler ve
biz de kendimiz hâline geldik.

Çok uzun zamandır komşuyuz.

Kimse bu filleri rahatlamış sanamaz.

Belli ki bir şeyler konusunda endişeliler.

Ne hakkında endişeliler?

Turistlerin seslerini kaydedip

çalılara gizli bir hoparlörden
bu kaydı çaldığınızda,

filler aldırmazlar, çünkü turistler
hiçbir zaman filleri rahatsız etmez.

Ama mızrak taşıyarak,
su çukurlarında karşılaştıklarında

çoğu zaman filleri yaralayan
çobanların seslerini kaydederseniz,

filler toparlanıp saklı
hoparlörden kaçacaklardır.

Filler sadece insanların olduğunu değil,

farklı çeşitte insanlar olduğunu,

bazılarının zararsız, bazılarınınsa
zararlı olduğunu biliyorlar.

Bizim onları seyrettiğimizden daha
uzun süredir bizi seyrediyorlar.

Bizi, bizim onları bildiğimizden
daha iyi biliyorlar.

Aynı zorunluluklarımız var:

Bebeklerimize bakıyoruz, yiyecek
buluyoruz, hayatta kalmaya çalışıyoruz.

İster Afrika'nın tepelerinde yürümek
için donanımlı olalım,

isterse deniz altına dalmak için
donanımlı olalım, esasen aynıyız.

Aslında akrabayız.

Fil aynı iskelete sahip,

orka aynı iskelete sahip,

biz de öyle.

Yardıma ihtiyaç olduğunda yardım görürüz.

Gençlerde merak görürüz.

Aile bağlarını görürüz.

Şefkati tanırız.

Kur yapma, kur yapmadır.

Sonra şöyle sorarız, "Bilinçliler mi?"

Genel anestezi aldığınızda,
bilinçsiz hâle gelirsiniz,

bu da sizin hiçbir şeyi
hissetmediğiniz anlamına gelir.

Bilinç, kısaca bir şeyler
hissettiren şeydir.

Eğer görüyor, işitiyor, hissediyorsanız,
bir şeylerin farkındaysanız,

bilinçlisiniz ve onlar da bilinçli.

Bazı insanlar,

insanları insan yapan belli
şeylerin olduğunu söyler

ve bu şeylerden biri empatidir.

Empati, aklınızın yanınızdakilerle
ruh hâlinizi eşleştirme kabiliyetidir.

Çok yararlı bir şeydir.

Yanınızdakiler hızlı
hareket etmeye başlarsa,

acele etmeniz gerektiğini
hissetmeniz lazım.

Şimdi hepimizin acelesi var.

Empatinin en eski türü bulaşıcı korkudur.

Eğer yanınızdakiler
birden ürküp kaçarlarsa,

sizin için şunu söylemek iyi olmaz,

"Tanrım, herkesin niye
kaçtığını merak ediyorum."

(Gülüşmeler)

Empati eskidir, ama empati
hayattaki her şey gibi

değişken ölçeklidir ve
kendine has detayları vardır.

Şöyle ki basit empati vardır:
Kötü hissederseniz, beni kötü hissettirir.

Sizi mutlu görürüm, beni mutlu eder.

Sonra sempati dediğimiz şey vardır,

biraz daha mesafeli:

"Büyükannenizin vefatını
duyduğuma çok üzüldüm.

Aynı acıyı hissetmiyorum, ama anlıyorum;
ne hissettiğinizi biliyorum

ve bu beni endişelendiriyor."

Eğer sempati ile harekete
geçmeye istekliysek,

ona şefkat deriz.

Bizi insan yapan şeyden
çok uzak olmakla birlikte,

insan empatisi mükemmel
olmaktan uzaktır.

Empati gösteren canlıları yakalıyoruz,
öldürüyoruz ve onları yiyoruz.

Belki de tamam diyorsunuz,
ama onlar farklı türler.

Bu bir yırtıcılık
ve insanlar yırtıcıdır.

Ama kendi türümüze
de çok iyi davranmıyoruz.

Hayvan davranışları hakkında
sadece bir tek şey biliyor gibi

gözüken insanlar, insan düşüncelerini
ve davranışlarını diğer türlere

atfetmemek gerektiğini bilir.

Bence bu aptalca,

çünkü insan düşünce ve davranışlarını
diğer türlere atfetmek,

neler yaptıkları ve nasıl düşündükleri
hakkında akla ilk gelen en iyi tahmin,

çünkü beyinleri esasında bizimkiyle aynı.

Aynı yapıya sahipler.

Bizde mizacı ve motivasyonu
yaratan aynı hormonlar

onların beyinlerinde de var.

Avlandıkları zaman aç olduklarını,
dilleri dışardayken yorgun olduklarını

ve yavrularıyla oynadıklarında

neşeli ve mutlu davrandıklarını

söylemek bilimsel değil;

bir şeyler deneyimleyebilme
ihtimalleri hakkında bir fikrimiz yok.

Bu bilimsel değil.

Bir muhabir bana şöyle demişti,

"Belki, ama diğer hayvanların
düşünebildiklerini

ve hissedebildiklerini gerçekten
nasıl biliyorsunuz?"

Kitabıma koyduğum yüzlerce

bilimsel referansı taramaya başladım

ve cevabın odanın içinde, yanımda
olduğunu fark ettim.

Köpeğim halıdan kalkıp
bana doğru geldiğinde --

kanepeye değil, bana doğru --

ve sırtüstü yatıp karnını açtığında,

şöyle düşünüyordu,
"Karnımın okşanmasını istiyorum.

Carl'a gidebileceğimi biliyorum,

o ne istediğimi anlayacaktır.

Ona güvenebileceğimi biliyorum,
çünkü aileyiz.

Bu işi yapacaktır ve
kendimi iyi hissedeceğim."

(Gülüşmeler)

Düşündü ve hissetti,

gerçekten bundan daha karmaşık değil.

Ancak diğer hayvanları görürüz
ve şöyle deriz, "Bak orkalar,

kurtlar, filler:

Onlar öyle görmüyor."

Bu uzun yüzgeçli erkek, L41.

38 yaşında.

Tam sağındaki dişi ise L22.

44 yaşında.

Birbirlerini onlarca yıldır tanıyorlar.

Birbirlerinin kim olduğunu biliyorlar.

Arkadaşlarını biliyorlar.

Rakiplerini biliyorlar.

Hayatları uğraşılarının
seyrini takip eder.

Nerede olduklarını her zaman bilirler.

Bu Philo adında bir fil.

Genç bir erkekti.

Bu dört gün sonraki hâli.

İnsanlar sadece acı hissetmiyor,
çok fazla da yaratıyorlar.

Dişlerini çıkarmak istiyoruz.

Neden ölmelerini bekleyemiyoruz?

Filler bir zamanlar Akdeniz kıyılarından

ta Ümit Burnu'na kadar
olan alana dağılmışlardı.

1980'de Orta ve Doğu Afrika'da
fil sürüleri için

geniş alanlar vardı.

Şimdiyse alanları küçük
parçalara ayrılmış durumda.

Yok olmaya götürdüğümüz
hayvanların coğrafyası işte bu;

kardeş bir cins, yeryüzündeki
en muhteşem yaratık.

Elbette Amerika Birleşik Devletleri'nde
yaban hayatına daha çok dikkat ediyoruz.

Yellowstone Millî Parkı'ndaki
bütün kurtları öldürdük.

Aslında Kanada sınırının güneyinde de
bütün kurtları öldürdük.

Ancak park içinde, park bekçileri
bunu 1920'lerde yaptı

ve 60 sene sonra
geri getirmek zorunda kaldılar,

çünkü geyik sayısı
kontrol edilemez hale geldi.

Sonra insanlar geldi.

Binlerce insan kurtları görmeye geldi,

dünyadaki en kolayca görülebilir kurtları.

Oraya gittim ve bu inanılmaz
kurt ailesini seyrettim.

Bir sürü, bir ailedir.

Üreyen yetişkinleri ve
birkaç neslin gençleri var.

En ünlü, en sağlam sürüyü
Yellowstone Millî Parkı'nda seyrettim.

Sonra sınırın biraz
dışında gezindiklerinde,

içlerinden iki yetişkin öldürüldü,

anne dâhil,

ki bazen ona alfa dişi deriz.

Geri kalan aile hemen
kardeş rekabetine girdi.

Kız kardeşler diğer kız kardeşleri attı.

Soldaki günlerce ailesine
geri katılmaya çalıştı.

İzin vermediler, çünkü kıskanıyorlardı.

İki yeni erkekten çok
fazla ilgi görüyordu

ve daha gelişmiş olandı.

Bu onlar için çok fazlaydı.

Sonuçta parkın dışında
dolaştı ve vuruldu.

Alfa erkeği kendi ailesinden
çıkmaya mahkûm oldu.

Kış yaklaşırken

bölgesini, avlanma desteğini,

aile üyelerini ve arkadaşlarını kaybetti.

Onlara çok fazla acı veriyoruz.

Neden bize zarar verdiklerinden daha
fazla zarar vermedikleri bir sır.

Bu balina, arkadaşlarıyla
öldürdükleri gri balinanın

parçalarını yemeyi yeni bitirmişti.

Teknedeki bu insanların
korkmaları için bir neden yoktu.

Bu balina T20.

İki arkadaşıyla beraber bir foku daha
yeni üç parçaya ayırmıştı.

Fokun ağırlığı teknedeki
insanlar kadar vardı.

Korkacak bir şeyleri yoktu.

Onlar fokları yiyorlar.

Peki neden bizi yemiyorlar?

Küçük çocuklarımız yanlarındayken
onlara nasıl güvenebiliyoruz?

Neden orkalar yoğun siste
kaybolan araştırmacılara gelip,

sis dağılıncaya dek onlara millerce
yol gösterdiler

ve araştırmacıların evi işte
orada, kıyıdaydı?

Bu bir kereden fazla oldu.

Bahamalar'da Denise Herzing
adında bir kadın var,

benekli yunusları araştırıyor
ve onu tanıyorlar.

O onları çok iyi biliyor.
Hepsini tanıyor.

Yunuslar onu biliyor.
Araştırma teknesini tanıyor.

Çıkıp geldiğinde büyük,
mutlu bir kavuşma anı.

Yalnız bir kere ortaya çıktığında
teknenin yanına gelmek istemediler

ve bu gerçekten garipti.

Ne olduğunu anlayamadılar,

ta ki biri güverteye çıkıp

teknedeki birinin yatağında
uyurken öldüğünü

anons edinceye dek.

Yunuslar insanlardan birinin kalbinin

durduğunu nasıl biliyorlardı?

Neden önemsiyorlar?

Bu neden onları korkuttu?

Bu gizemli canlılar,
bizimle birlikte dünyada bulunan,

neredeyse kendilerini
hiç düşünmediğimiz bütün canlıların

zihinlerinde neler olduğuna
işaret ediyorlar.

Güney Afrika'da bir akvaryumda

Dolly adında şişe burunlu
yavru bir yunus vardı.

Süt emiyordu ve bir gün bir bakıcı
sigara molası verdi,

pencereden havuzlarına doğru
bakıyordu, sigara içerek.

Dolly geldi ve ona baktı,

annesine geri gitti,
bir, iki dakika süt emdi,

pencereye geri geldi

ve başını duman gibi
sarmalayan bir süt bulutu bıraktı.

Bir şekilde, bu bebek şişe burunlu yunus

dumanı temsil etmesi için
sütü kullanma fikrini bulmuştu.

İnsanlar bir şeyi temsil etmesi
için bir diğerini kullanınca,

ona sanat denir.

(Gülüşmeler)

Bizi insan yapan şeyler,

bizi insan yaptığını
düşündüğümüz şeyler değil.

Bizi insan yapan şey,

bizim zihinlerimizle onların zihinlerinin
sahip olduğu bütün şeyler içinde,

en uçta olan olmamız.

Biz bu dünyada var olmuş olan

en merhametli, en vahşi,

en yaratıcı ve en yıkıcı hayvanız

ve biz bütün bunların birbirine
geçmiş hepsiyiz.

Ancak bizi insan yapan şey sevgi değil.

Bize özel bir şey değil.

Eşlerini umursayanlar bir tek biz değiliz.

Çocuklarını umursayanlar
bir tek biz değiliz.

Albatroslar birkaç hafta boyunca sık sık
altı, bazen de on bin mil

onları bekleyen yavrularına bir besin,

büyük bir yemek ulaştırmak için uçar.

Dünyadaki okyanusların
en uzak adalarında yaşarlar

ve işte böyle görünür.

Yaşamı bir nesilden diğerine
geçirmek, var oluş zinciridir.

Eğer bu durursa, hepsi biter.

Eğer kutsal bir şey varsa, bu odur
ve bu kutsal ilişkiye

plastik çöplerimiz girer.

Bütün bu kuşların içinde
artık plastik var.

Bu altı aylık bir albatros,
tüylenmeye hazır,

kırmızı sigara
çakmaklarıyla dolarak öldü.

Dünyayla olması gereken

ilişkimiz bu değil.

Ancak kendimizi beyinlerimizle
ifade eden bizler,

hiçbir zaman sonuçları düşünmüyoruz.

Dünyaya yeni bir insan getirdiğimizde,

bebeklerimizi diğer canlıların
yanında karşılıyoruz.

Duvarlara hayvan resimleri çiziyoruz.

Cep telefonu çizmiyoruz.

İşteki odalarımızı çizmiyoruz.

Tek başımıza olmadığımızı onlara
göstermek için hayvanları çiziyoruz.

Bize eşlik edenler var.

Her Nuh'un gemisi resmindeki
kurtuluşa layık görülen

her bir hayvan, şimdi
ölüm tehlikesi altında

ve onların tufanları ise biziz.

Bir soru ile başlamıştık:

Bizi seviyorlar mı?

Başka bir soru soracağız:

Yalnızca devam etmelerini umursamak adına

sahip olduğumuz şeyi
kullanmaya muktedir miyiz?

Çok teşekkürler.

(Alkış)