Çfarë mendojnë dhe ndiejnë kafshët?

Çfarë ndodh brenda trurit të kafshëve? A mund ta dimë çfarë, ose nëse, po mendojnë dhe ndiejnë? Carl Safina mendon që mundemi. Duke përdorur zbulime dhe anekdota nga ekologjia, biologjia dhe shkenca e sjelljes, ai thur bashkë histori balenash, ujqërish, elefantësh dhe albatrosësh për të argumentuar që krijesat - dhe mendjet - e tjera me të cilat e ndajmë Tokën, mendojnë, ndiejnë, përdorin mjete dhe shprehin emocione, ashtu si ne.

E keni menduar ndonjëherë
çfarë mendojnë dhe ndiejnë kafshët?

Le të fillojmë me një pyetje:

Më do vërtetë qeni im,
apo do thjesht ushqim?

Është e lehtë të shohim
që qeni ynë na do vërtet,

e lehtë ta shohësh, apo jo?,

ç’po ndodh në atë kokën e vogël.

Çfarë po ndodh?

Diçka po ndodh.

Por pse është pyetja “A na duan?”

Pse është gjithmonë për ne?

Pse jemi kaq narcisistë?

Unë gjeta një pyetje tjetër
për t’i pyetur kafshët.

Kush jeni ju?

Mendja e njeriut ka kapacitete
që ne priremi të mendojmë

që janë kapacitete ekskluzive
të trurit të njeriut.

Por a është kjo e vërtetë?

Ç’bëjnë qëniet e tjera me trurin e tyre?

Çfarë mendojnë dhe ndiejnë?

A ka një mënyrë për t’a marrë vesh?

Unë mendoj që ka një mënyrë.

Mendoj që ka disa mënyra.

Mund të studiojmë evolucionin,
mund të studiojmë trurin e tyre

dhe të shikojmë çfarë bëjnë.

Gjëja e parë për t’u mbajtur mend është:
truri ynë është i trashëguar.

Neuronet e para erdhën
nga kandilat e detit.

Kandilat sollën ekzistencën e kordatëve.

Kordatët e parë sollen kurrizorët e parë.

Kurrizorët e parë dolën nga deti,

dhe ja ku jemi ne.

E vërteta është që një neuron,
një qelizë nervore, duket njësoj

si te aragosta, si te një zog,
ashtu edhe te ti.

Çfarë na thotë kjo për
trurin e aragostave?

Çfarë mund të themi për këtë?

Epo, siç duket, nëse i shkarkojmë
shumë impulse

të vogla elektrike një aragoste

sa herë që përpiqet të dalë nga strofulla,

ajo do të zhvillojë ankth.

Nëse i japim aragostës të njëjtin ilaç

që përdoret për kurimin
e ankthit te njerëzit,

ajo qetësohet, del nga
strofulla dhe eksploron.

Si e tregojmë ne sa shumë na
intereson ankthi i aragostave?

Kryesisht, i ziejmë.

(Të qeshura)

Oktapodët përdorin mjete,
si shumica e majmunëve,

dhe njohin fytyrat e njerëzve.

Si e vlerësojmë ne inteligjencën
e këtij jovertebrori?

Kryesisht, të zier.

Nëse një peshk kern (cernie) ndjek
një peshk në një të çarë në korale,

ai ndonjëherë shkon aty ku e di
që po fle ndonjë ngjalë

dhe i bën sinjal ngjalës “Më ndiq,”

dhe ngjala e kupton këtë sinjal.

Ngjala mund të shkojë në të çarën
e koraleve dhe të kapi peshkun,

por peshku mundet edhe të largohet
befas dhe të bjerë pre e peshkut kern.

Ky është një partneritet i lashtë,
të cilin e kemi zbuluar vetëm së fundmi.

Si e vlerësojmë këtë
partneritet të lashtë?

Kryesisht të skuqur.

Po shfaqet një model i rregullt,
dhe tregon më shumë për ne

se ç’tregon për ata.

Vidrat e detit përdorin mjete

dhe marrin kohë nga çfarë po bëjnë

për t’u treguar të vegjëlve të tyre
çfarë të bëjnë, pra japin mësim.

Shimpazetë nuk japin mësim.

Balenat vrasëse (orkat) japin mësim
dhe ndajnë ushqimin me të tjerët.

Kur evolucioni bën diçka të re,

ai përdor fillimisht pjesët që ka në stok,

përpara se të krijojë një gërshetim të ri.

Dhe truri ynë ka ardhur në këtë formë

pas një lëvizjeje madhështore të kohës.

Nëse krahason trurin e njeriut
me trurin e një shimpazeje,

do të shohësh që ne kemi thjesht
një tru shumë të madh shimpazeje.

Për fat, i joni është më i madh, sepse
ne jemi edhe shume të pasigurtë.

(Të qeshura)

Por, uh-oh, ja ku është një delfin.

Një tru më i madh me më shumë përdredhje.

Ndoshta po thoni "Ok,
në rregull, shohim trurin,

por çfarë na thotë kjo për mendjet?"

Epo, mund t’a shohim punën e mendjes

në logjikën e veprimeve.

Pra, këta elefantët, mund ta shihni,

qartësisht po pushojnë.

Kanë gjetur një copë hije nën palma,

ku i lejnë të vegjlit të flenë, ndërkohë

që vetë bëjnë një sy gjumë
por mbeten vigjilentë.

Per ne ka kuptim te plotë kjo foto

ashtu siç ka kuptim per ta
ajo çfarë po bëjnë,

sepse nën të njëjtin diell,
në të njëjtat fusha,

duke dëgjuar të njëjtat ulërima
të të njëjtat rreziqeve,

ata u bënë ata që janë,
dhe ne u bëmë këta që jemi.

Ne kemi qenë fqinj për shumë gjatë.

Asnjë nuk do të mendonte se
këta elefantë janë të relaksuar.

Ata janë qartësisht
të shqetësuar për dicka.

Për çfarë janë të shqetësuar?

Me sa duket, nëse regjistroni
dhe luani zërat e turistëve

nga një altoparlant i fshehur në shkurre,

elefantët do e injorojnë, sepse
turistët nuk i ngacmojnë kurrë elefantët.

Por nëse regjistroni zërat
e barinjve që mbajnë shtiza

dhe lëndojnë shpesh elefantët në
konfrontime te vrimat e ujit,

elefantët do të grumbullohen dhe largohen
me vrap nga altoparlanti i fshehur.

Elefantët jo vetëm që e dinë që ka njerëz,

por dallojnë edhe llojet e tyre,

dhe dinë që disa janë OK,
e disa janë të rrezikshëm.

Ata na kanë vëzhguar më gjatë
se ç’i kemi vëzhguar ne.

Ata na njohin më mirë se ç’i njohim ne.

Ne kemi të njëjtat nevoja thelbësore:

të kujdesemi për të vegjlit, të gjejmë
ushqim, të përpiqemi të mbahemi gjallë.

Qofshim të pajisur për ecje
në kodrat e Afrikës,

ose për zhytje nën det,
në thelb, jemi të njëjtë.

Nën lëkurë, jemi të afërm.

Elefanti ka të njëjtin skelet,

orka ka të njëjtin skelet,

sikurse edhe ne.

Ne kuptojmë kur nevojitet ndihma.

Shohim kuriozitet tek të vegjlit.

Shohim lidhjet e forta
në marrëdhëniet familjare.

Njohim afeksionin.

Dashuria është dashuri.

Pastaj pyesim: "A janë të ndërgjegjshëm?"

Kur bëni anestezi,
ju bëheni të pavetëdijshëm,

që do të thotë që ju
nuk keni asnjë ndjesi.

Ndërgjegja është thjesht
ajo që ndihet si diçka.

Nëse shihni, nëse dëgjoni,
nëse ndjeni, nëse jeni të vetëdijshëm,

ju jeni koshientë,
dhe ata janë koshientë.

Disa thonë “Epo, ka disa gjëra

që i bëjnë njerëzit njerëz,

dhe një nga këto është empatia.”

Empatia është aftësia e mendjes që të
përputhë emocionet me ato të shokëve.

Është diçka shumë e dobishme.

Nëse shokët tuaj fillojnë
të lëvizin shpejt,

ju mendoni që duhet të nguteni.

Tani jemi të gjithë me nxitim.

Forma më e vjetër e empatisë
është frika ngjitëse.

Nëse shokët tuaj papritur
tremben e fluturojnë,

nuk do funksiononte shumë mirë për ju

që të pyesnit veten “pse ikën të gjithë.”

(Të qeshura)

Empatia është e vjetër, por empatia,
si cdo gjë tjetër në jetë,

ka disa shkallë dhe zhvillime.

Ekziston empatia bazë:
ju jeni të trishtuar, unë mërzitem.

Unë ju shoh të lumtur, lumturohem me ju.

Pastaj është ajo që e quaj 'keqardhje,'

pak më e largët:

"Më vjen keq për humbjen e gjyshes.

Nuk ndiej të njëjtën dhimbje,
por e kuptoj;

E di ç’po kalon dhe shqetësohem."

Dhe nëse motivohemi
të veprojmë mbi keqardhjen,

këtë e quaj ‘dhembshuri.’

Shumë larg nga të qënurit gjëja
që na bën njerëzorë,

empatia njerëzore është edhe
shumë larg përsosmërisë.

Ne grumbullojmë krijesa të
ndjeshme, i vrasim dhe i hamë.

Tani, ndoshta thoni “OK,
por ato janë specie të tjera.

Kjo është thjesht gjueti,
dhe njerëzit janë grabitqarë.”

Por ne as llojin tonë
nuk e trajtojmë mirë.

Personat që duket se dinë vetëm një gjë
në lidhje me sjelljen e kafshëve, dinë që

mendimet dhe emocionet njerëzore nuk duhet

t’i atribuohen specieve të tjera.

Epo, unë mendoj se kjo është qesharake,

sepse atribuimi i mendimeve dhe
emocioneve tona specieve të tjera,

është hamendësimi më i mirë që kemi
për çfarë ata bëjnë dhe si ndihen,

sepse truri i tyre është në thelb
i njëjtë me tonin.

Ato kanë të njëjtat struktura.

Të njëjtat hormone që krijojnë
humorin dhe motivimin te ne,

janë edhe në trurin e tyre.

Nuk është shkencore të themi që
janë të uritur kur po gjuajnë

apo që janë të lodhur kur u varen gjuhët,

dhe pastaj, kur luajnë me të vegjlit

dhe sillen të gëzuar e të lumtur,
të themi që nuk kemi asnjë ide

nëse mund të përjetojnë vërtetë dicka.

Kjo nuk është shkencore.

Pra Ok, një gazetar më tha,
“Ndoshta, por si e di ti vërtet

që kafshët e tjera mund
të mendojnë dhe ndiejnë?”

Dhe fillova të kërkoja nëpër qindra

referencat shkencore që kisha
në librin tim dhe kuptova që

përgjigjja ishte në dhomë me mua.

Kur qeni im lëviz nga qilimi
dhe afrohet drejt meje

- jo drejt kolltukut, drejt meje-

dhe rrotullohet me kurriz
dhe ekspozon barkun, ajo ka menduar,

"Do të më pëlqente të ma fërkonin barkun.

E di që mund të shkoj tek Karli,

ai do t’a kuptojë çfarë po i kërkoj.

E di që mund t'i besoj,
sepse jemi familje.

Ai do t’a kryeje punën,
dhe mua do të më pëlqejë."

(Të qeshura)

Ajo ka menduar, dhe ka ndjerë,

dhe vërtetë që nuk është
më e komplikuar se kaq.

Por ne shohim kafshët dhe themi,

"Oh shiko, balena vrasëse,
ujqër, elefantë:

ata nuk e shohin kështu.”

Ai mashkulli i gjatë është L41.

Ai është 38 vjeç.

Femra në krahun e tij të majtë është L22.

Ajo është 44 vjeç.

Ata njihen prej dekadash.

E dinë ekzaktësisht kush janë.

E dinë kë kanë shokë.

E dinë kush janë armiqtë.

Jeta e tyre ndjek harkun e një karriere.

E dinë ku janë gjatë gjithë kohës.

Ky është një elefant i quajtur Fajlo.

Ai ishte një mashkull i ri.

Këtu është ai katër ditë më vonë.

Njerëzit jo vetëm që ndiejnë dhimbje,
por edhe e shkaktojnë shumë.

Ne duam të gdhendim dhëmbët e tyre.

Pse s’mund të presim që të vdesin?

Elefantët dikur shtriheshin
nga brigjet e Mesdheut

deri në Kepin e Shpresës së Mirë.

Në 1980, kishte shtrirje
të gjerë të elefantëve

në Afrikën Qendrore dhe Lindore.

Tani shtrirja e tyre është
zvogëluar në copëza të vogla.

Kjo është gjeografia e një kafshe

që po e cojmë drejt zhdukjes,
një krijese si ne,

krijesës më të madhërishme të tokës.

Sigurisht ne përkujdesemi më shumë për
gjallesat e egra në Shtetet e Bashkuara.

Në Parkun Kombëtar Yellowstone,
ne vramë çdo ujk.

Në fakt, vramë të gjithë ujqit
në jug të kufirit Kanadez.

Rojet e parkut e bënë këtë në vitet 1920

dhe 60 vite më vonë,
iu desh t’i sillnin prapë,

sepse popullsia e drerëve
doli jashtë kontrollit.

Pas kësaj, erdhën njerëzit.

Njerëzit erdhën me mijëra që të shihnin

ujqërit më lehtësisht të dukshëm në botë.
Edhe unë shkova dhe pashë

një familje fantastike ujqërish.
Një turmë është një familje.

Kishte disa të rritur dhe
disa gjenerata të vegjlish.

Pashë turmën më të famshme,
më të qëndrueshme

në Parkun Kombëtar Yellowstone.

Dhe pastaj, teksa bridhnin pak
jashtë kufirit,

dy nga të rriturit u vranë,
duke përfshirë mamanë,

të cilën shpesh e quajmë femra alfa.

Pjesa tjetër e familjes
u përfshi menjëherë nga rivaliteti.

Motrat përzunë motrat e tjera.

Ajo majtas u përpoq për ditë me rradhë
t’i ribashkohej familjes.

Ato nuk e lejuan sepse ishin xheloze.

Ajo po merrte shumë vëmendje
nga dy meshkuj të rinj,

dhe ishte më e zhvilluara.

Kaq ishte mjaftueshëm për to.

Ajo përfundoi duke bredhur
jashtë parkut dhe u qëllua me armë.

Mashkullin alfa gjithashtu
e përzuri familja e vetë.

Ndërsa dimri afronte,

ai humbi territorin, suportin në gjueti,

pjesëtarët e familjes dhe partneren e tij.

Ne u shkaktojmë kaq shumë dhimbje.

Misteri është pse nuk na lëndojnë
më shumë se c’bëjnë aktualisht?

Kjo balenë sapo kishte mbaruar së ngrëni

pjesë të një balene gri me
partnerin e saj që e vrau balenën.

Këta njerëz në varkë nuk kishin
asnjë arsye për t’u frikësuar.

Kjo balenë është T20.

Ai sapo kishte shqyer një fokë
në tre copa me dy partnerët e tij.

Foka peshonte pak a shumë
sa të gjithë njerëzit në varkë.

Ata nuk kishin asgjë për t’u frikësuar.

Ato hanë foka.
Pse nuk na hanë ne?

Pse mund t’i besojmë atyre
rreth të vegjëlve tanë?

Pse janë kthyer balenat vrasëse
te hulumtuesit e humbur

në mjegullën e trashë
dhe i kanë udhëhequr për milje

derisa mjegulla është larguar

dhe shtëpia e hulumtuesve ka qënë në breg?

Dhe kjo ka ndodhur më shumë se një herë.

Në Bahamas, është një grua
e quajtur Denise Herzing.

Ajo studion delfinët,
dhe ata e njohin atë.

Ajo i njeh shumë mirë.
I njeh kush janë të gjithë. Ata e njohin.

Njohin varkën e hulumtimeve.

Kur vjen ajo, është një ribashkim
shumë i lumtur.

Vetëm se, një herë, ata nuk donin
t’i afroheshin varkës.

Ishte e çuditshme.

Asnjë nuk po kuptonte ç’po ndodhte

derisa dikush erdhi në bord dhe lajmëroi
që një nga pjesëtarët e ekuipazhit

kishte vdekur në gjumë në dhomën e tij.

Si mund ta dinin delfinët

që një nga zemrat njerëzore

sapo kishte ndaluar?

Pse do i interesonte?

Dhe pse do i frikësonte?

Këto situata misterioze janë dëshmi

e gjërave që u kalojnë ndër mend
mendjeve që janë në Tokë me ne,

që ne nuk i konsiderojmë
pothuajse asnjëherë.

Në një akuarium në Afrikën e Jugut
ishte një delfin i vogël hundë-shishe

e quajtur Dolly.
Ajo ishte me qumësht gjiri.

Një ditë një kujdestar po bënte
një pushim cigareje,

dhe duke tymosur, po shikonte
drejt dritares së pishinës.

Dolly erdhi dhe e pa, u kthye te e ëma,

piu qumësht për pak minuta,
u kthye te dritarja

dhe lëshoi një re qumështi
që e rrethoi kokën e saj si tym.

Në një farë mënyre,
ky delfin hundë-shishe

mori idenë të përdorte qumështin

për të përfaqësuar tymin.

Kur njerëzit përdorin dicka

për të përfaqësuar dicka tjetër,
ne e quajmë art.

(Të qeshura)

Gjërat që na bëjnë njerëz nuk janë gjërat

që ne mendojmë se na bëjnë njerëz.

Çfarë na bën njerëz është që,

nga gjithë këto gjëra që mendjet tona
e mendjet e tyre mbajnë,

ne jemi më ekstremët.

Ne jemi kafsha më e dhembsur,

më e dhunshme, më kreative
dhe më shkatërrimtare

që ka qenë ndonjëherë në këtë planet,

dhe ne jemi të gjitha këto gjëra
të përziera bashkë.

Por dashuria nuk është
ajo që na bën njerëzorë.

Ajo nuk është e veçanta jonë.

Ne nuk jemi të vetmit
që kujdesemi për shokët tanë.

Nuk jemi as të vetmit
që kujdesemi për të vegjlit tanë.

Albatrosët fluturojnë periodikisht 10,
ndonjëherë 15 mijë kilometra

përgjatë disa javëve
që t’i japin një vakt, një vakt të madh,

zogut të tyre që i pret. Ato strehohen
në ishujt më të veçuar në oqeanet e botës,

dhe ja si duket.

Kalimi i jetës nga
një gjeneratë në tjetrën

është zixhiri i të qenurit.

Nëse kjo ndalon, çdo gjë zhduket.

Nëse ka ndonjë gjë të shenjtë, është kjo.
Dhe në këtë marrëdhënie të shenjtë

futen mbetjet tona plastike.

Tani të gjithë këta zogj
kanë plastikë brenda.

Ky është një albatros 6 muajsh

gati për të fluturuar --
vdiq, i mbushur me çakmakë të kuq.

Kjo nuk është marrëdhënia
që supozohet të kemi

me pjesën tjetër të botës.

Por ne, që jemi vetëemëruar
si funksion i trurit tonë,

nuk mendojmë kurrë për pasojat.

Kur ne mirëpresim jetë të re
njerëzore në botë,

i mirëpresim bebet
në shoqërinë e krijesave të tjera.

Ne i pikturojmë muret me kafshë.

Nuk pikturojmë celulare.

Nuk pikturojmë zyra. Ne pikturojmë kafshë,

që t’i tregojmë që nuk jemi vetëm.
Që kemi shoqëri.

Të gjitha kafshët në pikturat
e varkës së Noas,

të konsideruara të denja për t’u shpëtuar,
janë në rrezik për jetën tani,

dhe përmbytja e tyre jemi ne.

Pra ne e nisëm me një pyetje: A na duan?
Do të bëjmë një pyetje tjetër.

A jemi të aftë të përdorim çfarë kemi,
që të na interesojë mjaftueshëm

thjesht sa për t’i lënë

të vazhdojnë të na duan?

Ju falemnderit shumë.

(Duartrokitje)