Biliminsanlarına neden güvenmeliyiz?

Dünyanın en büyük sorunlarını biliminsanlarınca sorgulanmayı gerektirir - ama onların söylediklerine neden inanalım? Bilim tarihçisi Naomi Oreskes inançla olan ilişkimiz üzerine derinlemesine düşünüyor ve bilim jürisi etrafında genel yaklaşımlarla ilgili ortaya üç problem koyarak bilime neden güvenmemiz gerektiğini kendine göre sebeplendiriyor.

Her gün, cevapları
fazlasıyla bilimsel verilere dayanan,

iklim değişikliği,

ya da aşıların güvenilirliği gibi

konularla karşılaşıyoruz.

Biliminsanları dünyamızın ısındığını söylüyorlar,

aşıların güvenli olduğunu bildiriyorlar.

Ama bunların doğru olup olmadığını biliyor muyuz?

Neden bilime inanalım?

Doğrusu çoğumuz,
aslında bilime inanmayız.

Kamuoyu araştırmaları,
Amerikan halkının önemli bir bölümünün

insan faaliyetlerinin
iklim değişikliği yarattığına inanmadıklarını,

doğal seçilimle evrimleştiğimizi düşünmediklerini,

ya da aşıların güvenliği konusunda
ikna olmadıklarını gösteriyor.

Peki bilime neden inanmalıyız?

Evet, biliminsanları, bilimi
bir inanç meselesi olarak konuşmaktan hoşlanmazlar.

Aslında, bilim dinle çatışır ve

inanç da dinden doğar.

Ve din, bilimden farklı ve uzak
apayrı bir şeydir.

Doğrusu, din kaderciliğe dayanır derler...

ya da Pascal'ın Tanrı kumarına.

Blaise Pascal 17. yy.da yaşamış bir matematikçiydi.

"Tanrı'ya inanmak gerekli midir, değil midir?"
sorusuna

bilimsel bir yanıt bulmaya çalışmıştır.

Onun "Tanrı Kumarı" şöyledir:

Pekala, eğer Tanrı yoksa...

ancak ben O'na inanmaya karar verirsem

çok bir şey kaybetmem.

Belki Pazar günleri bir kaç saat.

Ama var da ben inanmazsam,

başım büyük belada demektir.

Bu yüzden Pascal, Tanrı'ya inansak iyi ederiz, der.

Ya da benim üniversitedeki bir hocamın dediği gibi,

"Kader merdiveninin trabzanlarına yapıştı."

Bilimi ve rasyonalizmi terk ederek...

kaderciliğe geçiş yaptı.

Aslında günümüzde de bilimsel iddiaların pek çoğu

bizim için kaderimize razı olmaktan farklı değildir.

Bilimsel iddiaları çoğu kez
tam olarak irdeleyemeyiz.

Ve bundan öte,
bu durum pek çok biliminsanı için de

-kendi alanları dışında- böyledir.

Yani düşünecek olursanız, bir jeolog

bir aşı hakkında bir şey söyleyemez.

Çoğu kimyager evrim teorisi üzerine uzman değildir.

Bir fizikçi, size

sigaranın kansere neden olup olmadığını

bir iddianın ötesinde söyleyemez.

Öyleyse, biliminsanları kendileri dahi

kendi alanları olmadığında

inanmak durumunda kalıyorlarsa

neden diğer biliminsanlarının tezlerini
kabul ediyorlar?

Diğerlerinin tezlerine neden inanıyorlar?

Peki biz de inanmalı mıyız?

Bence evet inanmalıyız,

ama pek çoğumuzun düşündüğü sebepten değil.

Pek çoğumuza okulda,
bilime inanma sebebimizin

"bilimsel metod" olduğu öğretildi.

Biliminsanlarının bir metod izlediği

ve bize bu metodun,
iddialarının doğru olduğunu

garanti ettiği öğretildi.

Pek çoğumuza okulda öğretilen,

-buna ders kitabı metodu diyebiliriz-

kuramsal tümdengelim yöntemidir.

Standart modele göre,
-ders kitabı modeli-

biliminsanları hipotezler geliştirirler,

bu hipotezlerin sonuçlarını indirgerler

ve sonra dünyaya dönüp sorarlar:

"Tamam pekala bu hipotezler doğru mu?

bunları gerçek dünyada gözlemleyebilir miyiz?"

Doğruysa, biliminsanları,

"Harika, biliyoruz ki hipotez doğru" derler.

Ve bilim tarihinde tam olarak bunu yapan

biliminsanlarının bir sürü ünlü örneği vardır.

En ünlü örneklerden birisi

Albert Einstein'dan geliyor.

Einstein izafiyet teoremini geliştirdiğinde,

teoreminin sonuçlarından birisi,

"uzay-zaman"ın yalnızca bir boşluktan ibaret olmadığı

gerçekte bir dokusu olduğuydu.

Ve bu doku, güneş gibi

büyük kütleli nesnelerin varlığından dolayı
eğilip bükülmüştü.

Öyleyse bu teorem doğruysa,

demek ki uzayda ışık

güneşin yanından geçerken bükülmüş olabilirdi.

Bu oldukça ürkütücü bir tahmindi

ve biliminsanlarının bunu test etmeleri

birkaç yılı buldu

ama 1919'da test ettiler

ve doğru olduğunu müşahade ettiler.

Yıldızların ışığı güneşin etrafında bükülür.

Bu da, teoremin çok önemli bir ispatı oldu.

Bu, yepyeni radikal bir fikrin

gerçekliğinin ispatı kabul edildi

ve dünya çapında bir çok gazetede yayınlandı.

Şimdi bazen bu teorem yada model,

tümdengelim-nomolojik model olarak adlandırılıyor,

çünkü akademisyenler
işleri karmaşıklaştırmayı severler.

Ama aynı zamanda ideal şartlarda
kurallarla ilgili olduğu için de.

Yani "nomolojik", kural mantığına dayalı anlamına gelir.

Ve ideal şartlarda hipotez yalnızca bir fikir değildir:

bir doğa kanunudur.

Peki doğa kanunu olması neden önemli?

Çünkü kanunsa, çiğnenemez.

Kanunsa, daima her zaman her yerde

şartlar ne olursa olsun

doğru olacaktır.

Ve hepiniz en azından
şu ünlü kanunu bilirsiniz:

Kütle ve enerji arasındaki ilişkiyi anlatan

Eistein'ın ünlü denklemi:

Ve bu eşitlik her durumda doğrudur.

Ama yine de bu modelde bir kaç sorun çıkartıyor.

En önemli problem yanlış olması.

Yani sadece doğru değil.

Neden yanlış olduğuna dair
üç sebepten bahsedeceğim.

İlki bir mantık hatası.

Öngörülen sonuç hatalı.

Bu, "yanlış teoremler doğru öngörülerde bulunabilir"
demenin

daha başka fantastik ve akademik bir yolu.

Yani sadece sonucun doğru çıkması

mantıksal olarak
teoremin gerçekten doğru olduğunu kanıtlamaz.

Ve bununla ilgili de iyi bir örneğim var,
yine bilim tarihinden.

Bu, Batlamyus'un evreni

Dünya evrenin merkezinde,

güneş ve gezegenler etrafında dönüyor.

Batlamyus modeline yüzyıllar boyunca

birçok, çok zeki insan inandılar.

Peki neden?

Cevabı, çünkü pek çok öngörünün
doğru çıkmasını sağladı.

Batlamyus sistemi, gökbilimcilerin
gezegenlerin hareketlerini

çok hassas biçimde tahmin etmelerine
imkan sağladı,

hatta ilk başta,
şu anda doğru diyebildiğimiz

Kopernik teoreminden bile daha hassas.

Yani bu okul kitabı modelinin ilk sorunu.

İkincisi uygulamadaki sorun

ve bu yan hipotezlerle ilgili bir sorun.

Yan hipotezler, biliminsanlarının

farkında olarak ya da olmayarak

yaptıkları varsayımlardır.

Bunun önemli bir örneği,

Batlamyus sisteminin yerini alan

Kopernik modelinden.

Nicolaus Kopernik,

Dünya evrenin merkezi değil,

güneş, güneş sisteminin merkezi,

Dünya, güneşin etrafında dönüyor,

deyince, biliminsanları,
peki tamam Nicolaus, bu doğruysa

Dünya'nın güneş etrafındaki hareketini

tetkik edebilmemiz gerekir, dediler.

Şimdi bu slayt, "yıldız paralaksı" olarak bilinen

bir konsepti gösteriyor.

Ve gökbilimciler dediler ki, eğer Dünya hareket ediyorsa

ve biz belirli bir yıldıza baktığımızda, diyelim ki Sirius,

-- evet biliyoruz ki Manhattan'dayız
ve burada yıldızları göremezsiniz,

ama farz edin ki kırsal alandasınız,
köy hayatını seçtiniz --

ve Aralık ayında bir yıldıza bakıyoruz,

arkaplanda başka uzak yıldızları görürüz.

Eğer aynı gözlemi altı ay sonra yinelersek,

Dünya Haziran'daki yerine gittiğinde,

aynı yıldıza bakınca
farklı bir arkaplan görürüz.

Bu açısal fark,
"yıldız paralaksı"dır.

Evet bu Kopernik modelinin bir öngörüsüdür.

Gökbilimciler, yıldız paralaksını aradılar

ve hiç ama hiç bir şey bulamadılar.

Ve pek çok kimse bunun Kopernik modelinin
yanlış olduğunu ispatladığını savundu.

Sonra ne oldu?

Pekala, günümüzde diyebiliyoruz ki,

gökbilimciler artık yanlış olduğunu bildiğimiz

iki yan hipotez kuruyorlardı.

Birincisi, Dünya'nın yörüngesi
hakkındaki varsayımları.

Gökbilimciler, Dünya yörüngesinin
Dünya'nın yıldızlara uzaklığıyla orantılı

bir büyüklükte olduğunu varsaymışlardı.

Günümüzde resmi daha çok bu şekilde çizmeliyiz,

bu NASA'dan

ve görüyorsunuz ki Dünya'nın yörüngesi oldukça küçük.

Aslında, burada gösterilenden bile
çok daha küçük.

Bu yüzden yıldız paralaksı

çok küçük ve incelenmesi çok zordur.

Ve bu da, öngörünün işlememesinin

ikinci nedenine yol açıyor,

çünkü biliminsanları, teleskoplarının

paralaksı görmeye yetecek kadar

hassas olduğunu varsayıyorlardı.

Ve bunun da öyle olmadığı ortaya çıktı.

19. yy.'a kadar biliminsanlarının

yıldız paralaksını incelemeleri

mümkün olmadı.

Ve üçüncü bir sorun daha var.

Bu olgusal bir sorun, şöyle ki,

bilimin büyük bir kısmı okul kitabı modeline uymaz.

Bilimin büyük bir kısmı tümdengelimsel bile değildir,

tümevarımsaldır.

Ve bununla, biliminsanları teoremlerle ve

hipotezlerle başlamaz,

sıklıkla dünyada devam eden şeyleri gözlemlemekle

başlarlar demek istiyorum.

Ve bunun en önemli örneği,
yaşamış en ünlü biliminsanlarından

Charles Darwin'dir.

Darwin, genç bir adam olarak
Beagle seyahatine çıktığında,

bir hipotezi yada teoremi yoktu.

Yalnızca bir biliminsanı olarak
kariyer yapmak istiyordu

ve veri toplamaya başladı.

Çünkü tıptan nefret ediyordu

onu kan tutuyordu,

bu yüzden başka bir kariyer yolu çizmeliydi.

Bu yüzden veri toplamaya başladı.

Ve onun o ünlü ispinoz kuşları da dahil olmak üzere
pek çok şey topladı.

Kuşları toplayıp çantasına attı

bunların ne anlama geldiği konusunda
hiçbir fikri yoktu.

Yıllar sonra Londra'ya döndüğünde,

verilerine yeniden baktı ve

bir açıklama geliştirmeye başladı,

ve o açıklama,
doğal seçilim teoremi idi.

Tümevarımsal bilimin yanısıra,

biliminsanları modellemeyi de sık sık kullanırlar.

Biliminsanlarının hayatta yapmayı istedikleri
şeylerden birisi de

bir şeylerin sebeplerini açıklamaktır.

Peki bunu nasıl yaparız?

Pekala, bunun bir yolu, bir fikri test etmek için

model oluşturmaktır.

Şimdi, bu Henry Cadell'ın bir resmi,

19.yy.'da yaşamış, İskoçyalı bir jeolog.

İskoçyalı olduğunu giydiği geyik avı şapkasından

ve Wellington botlarından anlayabilirsiniz.

Cadell, "dağlar nasıl oluştu?"

sorusunu cevaplamak istedi.

Ve gözlemlediği şeylerden bir tanesi,

Appalach Dağları gibi dağlara bakarsanız,

genellikle içlerindeki kayaların

kıvrılmış olduğunu görürsünüz

ve öyle kıvrılmışlardı ki,

bu ona (Cadell'e)

yanlardan sıkıştırılmış oldukları fikrini verdi.

Ve bu fikir daha sonra,
kıtaların sürüklenmesi tartışmalarında

büyük rol oynayacaktı.

Sonra bu modeli kurdu, kaldıraçlarla ve ahşapla

bu çılgın mekanizmayı... Burada da

el arabası, kovası ve balyozu.

Neden Wellington botları giydiğini bilmiyorum.

Belki yağmur yağacaktır.

Bu modeli, yanlardan sıkıştırdığınız zaman

kayalarda -burada çamurda-,

dağlara benzeyen dokular oluşturabileceğinizi

göstermek için oluşturdu.

Yani bu dağların oluşumuyla ilgili bir kanıttı.

Günümüzde, biliminsanları
içeride çalışmayı tercih ediyorlar,

bu yüzden bilgisayar simülasyonları yapıyorlar

ve fiziksel modeller yapmıyorlar pek.

Ama bilgisayar simülasyonu da bir tür modeldir.

Matematikle yapılmış bir model,

19. yy.'daki fiziksel modeller gibi.

Nedenler hakkında düşünmek çok önemlidir.

Ve şimdi, iklim değişikliği üzerine
önemli sorulardan bir tanesi,

Dünya'nın ısındığına dair

inanılmaz miktarda belirtiler var.

Bu slaytta, siyah çizgi 150 yıl boyunca

biliminsanları tarafından ölçülen

Dünya'nın sıcaklığının

sürekli olarak arttığını

gösteriyor ve

özellikle son 50 yılda

bir santigrat dereceye yakın yada

hemen hemen iki Fahrenheit gibi

dramatik bir artış olduğunu görebilirsiniz.

Peki bu değişikliğe neden olan nedir?

Gözlemlediğimiz ısınmanın sebebini

nasıl öğrenebiliriz?

Pekala, biliminsanları bunu

bilgisayar simülasyonu ile modelleyebilirler.

İşte bu grafik, iklim değişikliğni etkilediğini bildiğimiz

tüm farklı faktörleri gösteren

bir bilgisayar simülasyonu çıktısı,

hava kirliliğinden kaynaklanan sülfat partikülleri,

volkan patlamalarından kaynaklanan volkanik tozlar,

güneşten gelen radyasyondaki değişimler

ve tabii ki, sera gazları.

Ve şunu sordular:

Modele eklenen hangi değişkenler

gerçek hayattaki durumu önümüze koyacak?

İşte burada siyah renkte gerçek hayat.

Modelimiz de gri

ve cevap şıkkı E,

yani hepsi, hepsini içeren model.

Ölçülen sıcaklık ölçümlerini

yeniden üretmenin tek yolu

bunların hepsini biraraya getirmek,

sera gazları dahil

ve son 50 yılda sıcaklıktaki dramatik artışın

özellikle sera gazlarındaki

artıştan kaynaklandığını

görebilirsiniz.

Bu yüzden biliminsanları,

yalnızca iklimin değiştiğini
bilmekle kalmayıp,

sera gazlarının bunun en büyük nedeni olduğunu da

biliyoruz diyorlar.

Ve biliminsanlarının yaptıkları

onca farklı şeylerden dolayı,

filozof Paul Feyerabend şu ünlü sözü söylemiştir:

"Bilimde süreci engellemeyen

tek ilke: Herşey uyar."

Bu alıntı sık sık eksik yapılır,

çünkü Feyerabend'in gerçekte söylediği

"bilime herşey uyar" değil.

Söylediğini tam olarak

alıntılarsak,

"Beni bilimin yönteminin ne olduğunu

söylemek zorunda bırakırsanız,

her şey uyar derdim"

Söylemeye çalıştığı

biliminsanlarının pek çok farklı şey yaptıklarıdır.

Biliminsanları yaratıcıdır.

Ancak bu da şu soruyu geri getiriyor:

Biliminsanları tek bir yöntem kullanmazlarsa,

neyin doğru, neyin yanlış olduğuna

nasıl karar verecekler?

Ve bunu kim değerlendirecek?

Cevap, biliminsanları,

bunu kanıtları değerlendirerek yaparlar.

Biliminsanları pek çok farklı yollarla kanıt toplarlar,

ancak nasıl toplamış olurlarsa olsunlar,

bunu ince eleyip sık dokumak zorundadırlar.

İşte bu sosyolog Robert Merton'ı

biliminsanlarının veri ve kanıtları
nasıl ince eleyip sık dokudukları

sorusuna odaklanmaya yöneltti

ve bunu "organize şüphecilik" dediği bir yolla

yaptıklarını söyledi.

"Organize" çünkü

bunu kollektif olarak,

grup halinde yaparlar

ve "şüpheci" çünkü
güvensizlikten yola çıkarlar

demek istedi.

Bu, yeni bir iddiası olan

bunu kanıtlamak zorundadır, anlamına gelir.

Ve bu bağlamda, bilim
doğal olarak muhafazakardır.

Bilim camiasından birisini "Evet, bir şey biliyoruz, bu doğru"

demeye ikna etmek oldukça zordur.

Yani "paradigma kaymaları" kavramının

popülaritesine karşın,

gerçekte gördüğümüz,

bilimsel düşüncede gerçek büyük değişimlerin

bilim tarihinde görece olarak nadir olduğudur.

Nihai olarak bu bizi bir fikre daha ulaştırır:

Biliminsanları, kanıtları kollektif olarak değerlendiriyorsa,

bu, tarihçileri, bilimin ne olduğu,

bilimsel bilginin

ne olduğu üzerine bir konsensus sorusuna

odaklanmaya yöneltir:

organize şüphecilik ve

kollektif şüphecilik sürecinde

bilimsel uzmanlar kanıtları inceleyip,

bununla ilgili

bir hükme vardılar mı?

evet mi hayır mı?

Öyleyse bilimsel bilgiyi, uzmanların konsensusu,

uzlaşısı olarak düşünebiliriz.

Bilimi de bir tür jüri

olarak düşünebiliriz,

ama çok özel bir tür jüri.

Perilerinizden oluşan bir jüri değil,

ucubelerden oluşan bir jüri.

Doktoralı adamlar ve kadınlardan oluşan bir jüri,

"suçlu" ya da "suçsuz" gibi

sadece iki seçeneği olan

geleneksel bir jüriye benzemez,

bilim jürisinin bir kaç seçeneği vardır:

Biliminsanları "Evet, bu doğrudur." diyebilirler,

"Hayır, bu yanlış." diyebilirler

ya da "Pekala, bu doğru olabilir,

ancak daha fazla çalışmamız ve
daha çok kanıt toplamamız gerekli." diyebilirler,

ya da "Doğru olabilir, ancak

bu sorunun cevabını bilmiyoruz

ve bunu bir kenara koyalım

ve belki ileride tekrar döneriz" diyebilirler.

Bu, biliminsanlarının "kolayca kontrol edilemeyen"
dedikleri şeydir.

Ama bu da bizi nihai bir probleme götürür:

Eğer bilim, biliminsanlarının anlattığı şeyse,

bu da sadece otoriteye başvurmak değil midir?

Ve bize okulda otoriteye başvurmanın

mantık hatası olduğu öğretilmedi mi?

Evet, işte modern bilimin paradoksu,

sanırım tarihçilerin, filozofların ve

sosyologların vardığı sonucun paradoksu:

aslında bilim otoriteye başvurmaktır,

ama bir bireyin otoritesine değil,

ne kadar zeki olursa olsun,

Platon yada Sokrates yada Einstein gibi.

Kollektif grubun otoritesidir.

Bir topluluğun bir çeşit ortak aklı olarak düşünebilirsiniz,

ama çok özel bir tür topluluk.

Bilim -tabii ki- otoriteye başvurur,

ama herhangi bir bireye dayalı değildir,

o birey olabileceği kadar zeki olsa da.

Bu, belirli bir problem üzerinde çalışan

biliminsanlarının kollektif bilgeliğine,

kollektif bilgisine,

kollektif çalışmasına dayanır.

Biliminsanlarında bir tür "kollektif güvensizlik" vardır,

şu "göster bana" kültürü,

bu şirin bayanın arkadaşlarına

kanıtlarını gösterdiği gibi.

Tabii ki, bu insanlar biliminsanlarına
gerçekten benzemiyorlar

çünkü fazlasıyla mutlu görünüyorlar.

Tamam, bu beni varış noktama taşıyor.

Çoğumuz sabah uyanırız.

Çoğumuz arabalarımıza güveniriz.

Pekala, bakın, şimdi düşünüyorum da,

ben Manhattan'dayım, bu kötü bir benzetme oldu,

ama Manhattan'da yaşamayan pek çok Amerikalı

sabah uyanır ve arabalarına biner

kontağı çevirirler ve arabaları çalışır

ve muazzam çalışır.

Modern ortomobil kolay kolay arıza yapmaz.

Peki nasıl oluyor? Arabalar nasıl bu kadar iyi çalışıyor?

Bu, Henry Ford'un dehası değil,

ya da Karl Benz yada Elon Musk'ın da değil.

Çünkü modern otomobil

yüzlerce, binlerce hatta onbinlerce insanın

yüzyılı aşkın çalışmasının

bir ürünüdür.

Modern otomobil,

bir araba üzerinde çalışmış olan her adam ve kadının

toplu emeğinin ve bilgeliğinin ve deneyiminin

bir ürünüdür

ve teknolojinin güvenilirliği, bu toplu çabanın

bir sonucudur.

Sadece Benz'in, Ford'un ve Musk'ın

dehalarından değil,

modern araba üzerinde çalışmış olan tüm insanların

ortak akıl ve emeğinden

istifade ettik.

Ve bilimin doğrusu hep aynıdır,

sadece bilim biraz daha yaşlanmıştır.

temelde bilime güvenmek,

teknolojiye güvenmekle

ve deneyim dediğimiz bir şeye güvenmekle,

esasen aynı şeydir.

Ama bu herhangi bir şeye körü körüne inanmaktan

daha fazla körü körüne olmamalıdır.

Bilime güvenimiz de, bilimin kendisi gibi,

kanıta dayanmalıdır

ve bu da biliminsanlarının,
daha iyi iletişimciler

haline gelmeleri gerektiği anlamına gelir.

Bize sadece bildiklerini değil,
nasıl bildiklerini de

açıklamak zorundadırlar

ve bu da daha iyi dinleyiciler
olmaları gerektiği anlamına gelir.

Çok çok teşekkürler.