Το τρομακτικό χτύπημα μετά από μια συνάντηση με τον θάνατο

Τον Απρίλη του 2003, όταν ξεκινάει η επιχείρηση των αμερικανικών στρατευμάτων στη Βαγδάτη, ένα βλήμα συνετρίβη στο κτίριο όπου βρισκόταν ο συγγραφέας και πολεμικός ανταποκριτής Ζαν-Πολ Μαρί. Εκείνη τη στιγμή, βρίσκεται μπροστά στον θάνατο, γνωρίζοντας ένα φάντασμα που στοιχειώνει αυτούς που ρίσκαραν τη ζωή τους στα πεδία της μάχης, από τα αρχαία χρόνια. «Τι είναι αυτό που μας σκοτώνει χωρίς να αφήνει ορατή ουλή;» αναρωτιέται ο Μαρί. Το γνωρίζουμε ως «μετατραυματική αγχώδη διαταραχή», ή όπως το περιγράφει ο Μαρί, ως τη συνάντηση με την ανυπαρξία του θανάτου. Σε αυτή την ομιλία, θα ψάξει απαντήσεις για την ανθρώπινη κατάσταση, τη θνησιμότητα και την ψύχωση στα έγκατα του τραυματισμού που άφησε ο τρόμος.

Αυτή η ημέρα ήταν η 8η Απριλίου 2003,

ήμουν στη Βαγδάτη ως ανταποκριτής
στον πόλεμο του Ιράκ.

Ήταν η στιγμή που οι Αμερικάνοι
έμπαιναν με τα τανκς τους στη Βαγδάτη,

μερικοί δημοσιογράφοι βρισκόμασταν
μέσα στο ξενοδοχείο Παλαιστίνη,

και ο κίνδυνος του πολέμου,
ο πόλεμος ερχόταν κατά πάνω μας,

από κάτω μας, κάτω από τα παράθυρά μας.

Η Βαγδάτη ήταν γεμάτη
από μαύρο καπνό, από πετρέλαιο.

Βρομούσε, δεν βλέπαμε τίποτα,
βλέπαμε όμως αυτό που συνέβαινε.

Κι εγώ, φυσικά, έπρεπε να γράψω ένα άρθρο,

πάντα κάτι γίνεται
όταν πρέπει να γράψετε ένα άρθρο.

Ήμουν λοιπόν στο δωμάτιό μου,
στον 16ο όροφο,

γράφοντας, και πότε πότε
πήγαινα στο παράθυρο

να δω τι συνέβαινε.

Κι έπειτα, σε μια στιγμή,
έγινε μια πιο βίαιη δόνηση.

Για τρεις εβδομάδες μας βομβάρδιζαν

με πυραύλους και βόμβες μισού τόνου,

αλλά τότε, τη δόνηση, την ένιωσα μέσα μου.

Είπα λοιπόν στον εαυτό μου,
«Είναι κοντά, πολύ πολύ κοντά!»

Κι έτσι κατέβηκα να δω τι συνέβαινε,

κατέβηκα στον 15ο όροφο,

και είδα τον κόσμο να ουρλιάζει
στους διαδρόμους, τους δημοσιογράφους,

και μπήκα σε ένα δωμάτιο

και κατάλαβα ότι αυτό το δωμάτιο
είχε χτυπηθεί από ένα βλήμα.

Υπήρχε κάποιος τραυματισμένος,

και κοντά στο παράθυρο, ήταν ένας άνδρας

που ήταν καμεραμάν,
τον έλεγαν Τάρας Προτσούκ,

ήταν πεσμένος μπρούμυτα.

Κάποια στιγμή δούλευα σε ένα νοσοκομείο,
ήξερα λοιπόν πρώτες βοήθειες.

Όταν τον γύρισα ανάποδα,

ήταν ανοιχτός από το στέρνο μέχρι
την ηβική χώρα, όμως δεν έβλεπα τίποτα.

Έβλεπα μια άσπρη κηλίδα, αστραφτερή,
λαμπερή, που με τύφλωνε

και δεν καταλάβαινα.

Μετά η κηλίδα διαλύθηκε και
είδα την πληγή, που ήταν πολύ σοβαρή,

τον βάλαμε σε ένα σεντόνι
μαζί με τους συναδέλφους,

τον κατεβάσαμε μέσα σε ένα ασανσέρ
που σταματούσε σε κάθε όροφο, 15 όροφοι,

τον βάλαμε σε ένα αυτοκίνητο
που τον πήγε στο νοσοκομείο.

Πέθανε στον δρόμο για το νοσοκομείο,
και ο Ισπανός καμεραμάν, Χοσέ Κουσό,

που ήταν στον 14ο όροφο
ο οποίος επίσης πλήχθηκε

-γιατί το βλήμα έπεσε
μεταξύ των δύο ορόφων-

πέθανε επάνω στο χειρουργικό τραπέζι.

Μόλις έφυγε το αυτοκίνητο, επέστρεψα.
Είχα ένα άρθρο να γράψω.

Επέστρεψα στο λόμπι του ξενοδοχείου
με τα χέρια μου γεμάτα αίμα,

κι εκεί με σταμάτησε
ένας Ιρακινός, τσιράκι του ξενοδοχείου,

για να μου ζητήσει να πληρώσω
τις 10 μέρες φόρων που είχα καθυστερήσει.

Του είπα να εξαφανιστεί.

Και είπα στον εαυτό μου,
«Παράτα το. Παράτα το!

Εάν θέλεις να γράψεις,
πρέπει να το αφήσεις».

Και αυτό έκανα, ανέβηκα,
έγραψα το άρθρο μου,

το οποίο έστειλα.

Αλλά μετά εκτός από το συναίσθημα
ότι είχα χάσει τους συναδέλφους μου,

υπήρχε κάτι που με ενοχλούσε:

Ξαναέβλεπα αυτή την κηλίδα,
αστραφτερή, λαμπερή,

και δεν καταλάβαινα
αυτό που ήθελε να πει.

Κι έπειτα, ο πόλεμος τελείωσε,

Αργότερα, είπα, «Δεν είναι δυνατόν.
Δεν γίνεται να μην ξέρω τι συνέβη».

Διότι δεν ήταν η πρώτη φορά,
και δεν συνέβη μόνο σε μένα.

Είχα δει τέτοια πράγματα
να συμβαίνουν σε άλλους

στα 20 ή 35 χρόνια που κάνω ρεπορτάζ.

Είχα δει πράγματα που επίσης
με είχαν επηρεάσει.

Αλλά για παράδειγμα,
στον Λίβανο, είχα γνωρίσει έναν άνδρα,

έναν βετεράνο, 25 χρονών,
πολεμούσε για πέντε χρόνια,

ένας πραγματικός βετεράνος,
τον ακολουθούσαμε παντού.

Σερνόταν στο έδαφος
τη νύχτα με τέτοια σιγουριά,

ήταν εξαιρετικός στρατιωτικός,
αληθινός στρατιώτης.

Τον ακολουθούσαμε γιατί ξέραμε
ότι μαζί του ήμασταν ασφαλείς.

Μια μέρα μου είπαν, και τον ξαναείδα,

ότι έπαιζε χαρτιά μέσα στο στρατόπεδο,

και κάποιος μπήκε, από δίπλα,
του πήρε το όπλο,

πυροβόλησε και η ανάφλεξη,
ο απλός πυροβολισμός,

τον έκανε να ξαπλώσει
κάτω από το τραπέζι σαν παιδάκι.

Έτρεμε, είχε πανικοβληθεί.

Και μετά, δεν μπόρεσε ξανά
να επιστρέψει στη μάχη.

Κατέληξε κρουπιέρης
στο καζίνο της Βηρυττού

όπου τον ξαναβρήκα,

γιατί δεν κοιμόταν πια, οπότε
ήταν η κατάλληλη δουλειά γι' αυτόν.

Αναρωτήθηκα λοιπόν,
«Τι είναι αυτό το πράγμα

που μπορεί να σας σκοτώσει
χωρίς εμφανές τραύμα;

Τι συμβαίνει;
Τι είναι αυτό το άγνωστο πράγμα;

Ήταν πολύ συχνό για να είναι κάτι τυχαίο.

Άρχισα λοιπόν να ερευνώ,
αυτό ξέρω να κάνω.

Άρχισα να ερευνώ,

να ψάχνω βιβλία, ψυχιάτρους,
μουσεία, βιβλιοθήκες κλπ.

Κι έτσι ανακάλυψα ότι
υπήρχε κόσμος που το γνώριζε,

συχνά στρατιωτικοί ψυχίατροι,

και ότι βρισκόμασταν απέναντι
σε κάτι που ονομάζουμε τραύμα.

Οι Αμερικανοί το ονομάζουν «PTSD»,
τραύμα, μετατραυματικό στρες,

κι ότι ήταν κάτι υπαρκτό,
για το οποίο δεν μιλούσαμε ποτέ.

Και τι είναι αυτό το τραύμα;

Είναι μια συνάντηση με τον θάνατο.

Δεν ξέρω αν έχετε δει τον θάνατο κατάματα,
δε μιλώ για πτώματα,

δε μιλώ για το σώμα του παππού
σε ένα κρεβάτι νοσοκομείου, όχι.

Ή για κάποιον πεσμένο στο οδόστρωμα.

Μιλάω για τη συνάντηση
με το κενό του θανάτου.

Κι αυτό είναι κάτι που κανείς
δεν πρέπει να δει.

Οι αρχαίοι έλεγαν, ούτε τον ήλιο ούτε
τον θάνατο μπορείς να τον δεις κατάματα.

Ο άνθρωπος δεν θα έπρεπε να δει
το κενό του θανάτου κατάματα.

Κι όταν αυτό συμβεί, μπορεί να παραμείνει
αόρατο για κάποιο διάστημα,

για μέρες, εβδομάδες,
μήνες, για χρόνια μερικές φορές.

Και μετά, κάποια στιγμή, αυτό εκρήγνυται,

γιατί είναι κάτι
που εισέρχεται στον εγκέφαλο.

Ένα είδος παράθυρου σαν αυτό,

μεταξύ μιας εικόνας και εγκεφάλου,
που έχει εγκατασταθεί μέσα στον εγκέφαλο,

έχει απομείνει και θα καταλάβει
όλο τον χώρο του εγκεφάλου μας.

Κι έτσι υπάρχουν άνθρωποι,
άντρες και γυναίκες,

που ξαφνικά δεν κοιμούνται πια.

Παθαίνουν τρομακτικές κρίσεις άγχους --

κρίσεις πανικού, όχι απλοί φόβοι.

Οι οποίοι ξαφνικά δεν θέλουν να κοιμηθούν,
γιατί όταν κοιμούνται,

έχουν κάθε νύχτα, κάθε νύχτα,
τον ίδιο εφιάλτη,

κάθε νύχτα την ίδια εικόνα.

Ποια είναι αυτή η εικόνα?

Είναι για παράδειγμα, ένας στρατιώτης
ο οποίος μπαίνει σ' ένα κτίριο

και βρίσκεται πρόσωπο με πρόσωπο
με έναν άλλον στρατιώτη που τον σημαδεύει,

και βλέπει το όπλο, μέσα στην κάννη.

Και το όπλο ξαφνικά
γίνεται τεράστιο, αποσυντίθεται,

γίνεται αφρώδες, καταπίνει τα πάντα.

Κι εκεί, λέει, μετά θα πει «Είδα
τον θάνατο, με είδα νεκρό, είμαι νεκρός».

Και από εκείνη τη στιγμή,
ξέρει ότι είναι νεκρός.

Δεν είναι μια αντίληψη,
είναι πεπεισμένος ότι είναι νεκρός.

Στην πραγματικότητα, κάποιος ήρθε,
έφυγε ή δεν πυροβόλησε,

δεν τον πυροβόλησαν πραγματικά --
αλλά γι' αυτόν, πέθανε εκείνη τη στιγμή.

Μπορεί να είναι επίσης
μυρωδιά ενός μαζικού τάφου.

Έχω δει πολλά στη Ρουάντα.

Μπορεί να είναι
η φωνή ενός φίλου που καλεί,

που τον σκοτώνουν, για τον οποίο
δεν μπορείς να κάνεις τίποτα.

Ακούμε αυτή τη φωνή,

και θα ξυπνά κάθε βράδυ --
για εβδομάδες, για μήνες --

σε μια κατάσταση ύπνωσης,
πανικόβλητος, τρομαγμένος σαν παιδί.

Έχω δει άντρες να κλαίνε σαν παιδιά,

βλέποντας την ίδια εικόνα,
μέσα στον εγκέφαλό τους,

αυτή την εικόνα φρίκης,

Το κενό του θανάτου,

που είναι το ανάλογο του τρόμου
που κρύβει κάτι

θα καταλάβει τα πάντα.

Δεν μπορεί πια να κάνει
τίποτα απολύτως.

Δεν μπορεί να δουλέψει,
δεν μπορεί να αγαπήσει.

Γυρνάει σπίτι του, δεν αναγνωρίζει πια
κανέναν. Δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του.

Κρύβεται, κλείνεται μέσα στο σπίτι.

Ξέρω κάποιους που έβαζαν κονσερβοκούτια
με νομίσματα έξω από το σπίτι τους

για την περίπτωση που
κάποιος προσπαθούσε να μπει μέσα.

Και ξαφνικά, θέλει να πεθάνει,
θέλει να σκοτώσει,

θέλει να κρυφτεί,
θέλει να τραπεί σε φυγή,

θέλει να τον αγαπούν,
αλλά απεχθάνεται τους ανθρώπους,

και κάτι τον κυριεύει
από το πρωί ως το βράδυ,

και υποφέρει απίστευτα.

Και κανείς δεν καταλαβαίνει.

Του λένε, «Δεν έχεις κάτι,
Φαίνεσαι καλά, δεν έχεις τραυματιστεί.

Πήγες στον πόλεμο, επέστρεψες,
είσαι καλά».

Αυτά τα άτομα υποφέρουν αφάνταστα
και κάποιοι αυτοκτονούν.

Άλλωστε, η αυτοκτονία
είναι σαν την ενημέρωση της ατζέντας του,

αφού ήδη είμαι νεκρός, ας αυτοκτονήσω.

Επιπλέον, δεν υπάρχει πια πόνος.

Κάποιοι αυτοκτονούν, άλλοι
καταλήγουν κάτω από γέφυρες, πίνουν.

Όλοι θυμάστε την ιστορία εκείνου
του παππού, εκείνου του θείου,

εκείνου του γείτονα που έπινε,
που δεν έλεγε τίποτα,

που ήταν δύστροπος, έδερνε τη γυναίκα του

και που κατέληξε να βυθιστεί
στο ποτό ή να πεθάνει.

Δε μιλάμε γι' αυτό, γιατί;
Γιατί είναι ταμπού.

Ο άνθρωπος δεν έχει λόγια
για το κενό του θανάτου.

Οι άλλοι όμως δεν μπορούν
να το καταλάβουν.

Όταν γύρισα από το ρεπορτάζ πρώτη φορά,
μου είπαν: «Α, επέστρεψε».

Επίσημο δείπνο, λευκό τραπεζομάντηλο
κεριά, καλεσμένοι,

«Πες τα μας όλα!» Και το έκανα.

Μετά από 20 λεπτά, όλοι με στραβοκοίταζαν,

η οικοδέσποινα κοίταζε το τασάκι.

Ήταν μια φρίκη και κατάλαβα
ότι κατέστρεψα τη βραδιά.

Τώρα πια δεν διηγούμαι.
Δεν είμαστε έτοιμοι για να ακούσουμε.

Ο κόσμος λέει «Σταμάτα».

Είναι μόνο κάποιες περιπτώσεις;
Όχι. Είναι εξαιρετικά συχνό.

Το ένα τρίτο των στρατιωτών
που πέθαναν στο Ιράκ,

όχι «πέθαναν», ας το πω αλλιώς --

το ένα τρίτο των Αμερικανών στρατιωτών
που πήγαν στο Ιράκ

υποφέρουν από μετατραυματικές διαταραχές.

Το 1939, ήταν ακόμη 200.000 στρατιώτες
από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο

στα Βρετανικά ψυχιατρικά νοσοκομεία.

Στο Βιετνάμ, υπήρξαν 54.000 θάνατοι --
Αμερικανών.

Το 1987, η αμερικανική κυβέρνηση
προσδιόρισε 102.000, --το διπλάσιο--

102.000 αυτοκτονίες βετεράνων.

Αριθμός διπλάσιος
από τους θανάτους στη μάχη.

Καταλαβαίνετε ότι είναι
κάτι που τα καλύπτει όλα.

Όχι μόνο στους μοντέρνους πολέμους,
τους αρχαίους πολέμους,

το βρίσκουμε σε αρχαία κείμενα,
τα στοιχεία είναι εκεί.

Γιατί δε μιλάμε γι' αυτό?

Διότι το πρόβλημα είναι ότι,

εάν ο άνθρωπος δε μιλάει,
οδεύει προς την καταστροφή.

Η μόνη θεραπεία,

διότι τα καλά νέα εδώ
είναι ότι αυτό θεραπεύεται,

η κραυγή του Μουνκ, του Γκόγια κλπ,
ναι, θεραπεύεται.

Η μόνη θεραπεία αυτού του τραύματος,

αυτής της συνάντησης με τον θάνατο, που
σας κατακλύζει, σας παγώνει, σας σκοτώνει,

είναι να καταφέρεις να μιλήσεις γι' αυτό.

Κάποτε έλεγαν:

«Η γλώσσα είναι το μόνο πράγμα
που μας κρατά ενωμένους».

Αν δεν υπάρχει γλώσσα, δεν είμαστε τίποτα.

Είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους.

Κι απένταντι σε αυτή την εικόνα φρίκης,

που δεν έχει λέξεις,

γιατί δεν έιναι παρά μια εικόνα ανυπαρξίας
που μας βασανίζει,

ο μόνος τρόπος να βγούμε από αυτό,

είναι μέσω του ανθρώπινου λόγου.

Διότι αυτοί οι άνθρωποι νιώθουν
αποκλεισμένοι από την ανθρωπότητα.

Δεν θέλουμε να τους βλέπουμε
και δεν θέλουν να βλέπουν κανέναν.

Νιώθουν βρόμικοι,
μολυσμένοι, ντροπιασμένοι.

Κάποιος είπε: «Γιατρέ,
δεν χρησιμοποιώ πια το μετρό

γιατί φοβάμαι ότι ο κόσμος θα δει
τη φρίκη στα μάτια μου».

Ένας άλλος πίστευε ότι είχε
μια τρομακτική δερματική ασθένεια,

πέρασε έξι μήνες σε δερματολόγους,
από τον ένα γιατρό στον άλλον.

Και μια μέρα τον έστειλαν στον ψυχίατρο.

Και είπε στη δεύτερη συνεδρία

ότι είχε μια φρικτή δερματολογική ασθένεια
σε όλο του το σώμα.

Τον ρώτησε, «Γιατί είστε
σε αυτή την κατάσταση;»

Και ο άνδρας είπε «Είμαι νεκρός,
άρα πρέπει να αποσυντίθεμαι».

Βλέπετε ότι είναι κάτι που αγγίζει
το πιο βαθύ σημείο των ανθρώπων.

Για να θεραπευτεί πρέπει
να μιλήσουμε γι' αυτό.

Πρέπει ο τρόμος να ειπωθεί --

με ανθρώπινο λόγο, ώστε να το
οργανώσουμε, να ξαναμιλήσουμε γι' αυτό.

Πρέπει να κοιτάξουμε τον θάνατο κατάματα.

Κι αν το καταφέρουμε
και μιλήσουμε γι' αυτά,

εκείνη τη στιγμή, σιγά σιγά,
δουλεύοντας το με τον λόγο,

καταφέρνουμε να επανακτήσουμε
το ανθρώπινο κομμάτι μας.

Είναι σημαντικό. Η σιωπή μας σκοτώνει.

Τι σημαίνει αυτό;

Σημαίνει ότι μετά από ένα τραύμα,

προφανώς, χάνουμε την αβάσταχτη
ελαφρότητα του είναι μας,

αυτό το αίσθημα αιωνιότητας
που μας κρατά εδώ --

δηλαδή αν είστε εκεί, είναι επειδή
αισθανόμαστε αθάνατοι, που δεν είμαστε.

αλλά αν δεν το πιστεύαμε,
θα λέγαμε, «Ποιος ο λόγος για όλα αυτά;»

Αυτοί έχουν χάσει το αίσθημα
αυτό της αθανασίας.

Έχουν χάσει την ελαφρότητά τους.
Έχουν ξαναβρεί όμως κάτι άλλο!

Αν καταφέρουμε να κοιτάξουμε
τον θάνατο στα μάτια,

και να τον αντιμετωπίσουμε αντί
να κλειστούμε και να κρυφτούμε,

είναι άνδρες ή γυναίκες που γνωρίζω,
ο Mικαέλ από τη Ρουάντα,

η Κάρολ από το Ιράκ, ο Φιλίπ από το Κονγκό
και άλλα άτομα που γνωρίζω,

ο Σορζ Σαλεντόν, που σήμερα
είναι μεγάλος συγγραφέας

εγκατέλειψε το ρεπορτάζ
μετά από ένα τραύμα.

Έχω 4-5 φίλους που αυτοκτόνησαν,

που δεν επιβίωσαν μετά τα τραύματα.

Αν καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε
κατά μέτωπο τον θάνατο,

εάν εμείς οι θνητοί, οι ανθρώπινοι θνητοί,

καταλάβουμε ότι είμαστε άνθρωποι
και θνητοί, θνητοί και άνθρωποι,

αν καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε
και να επιβληθούμε σε αυτό

που είναι η πιο άγνωστη γη
από τα πιο μυστήρια μέρη,

καθώς κανείς δεν την έχει δει.

Αν μπορέσουμε
να της ξαναδώσουμε αυτό το νόημα

μπορούμε να πεθάνουμε,
να επιζήσουμε και να ξαναζήσουμε,

αλλά πιο δυνατά απ' ό,τι πριν.

Πολύ πιο δυνατά.

Ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)