Maurizio Seracini: Het geheime leven van het schilderij

Kunstgeschiedenis is niet in steen gebeiteld. Ingenieur Maurizio Seracini zocht 30 jaar lang naar het verloren fresco van Leonardo da Vinci, de 'Slag om Anghiari'. Onderweg ontdekte hij dat vele schilderijen verborgen lagen van onderliggende geschiedenis hebben. Moeten die ook deel uitmaken van de kijkervaring?

In 1975 ontmoette ik in Florence
professor Carlo Pedretti,

mijn vroegere professor kunstgeschiedenis,

vandaag een wereldautoriteit
inzake Leonardo da Vinci.

Hij vroeg me of ik een technologische manier kende

om een vijf eeuwen oud mysterie te ontraadselen

over een verloren meesterwerk
van Leonardo da Vinci,

de 'Slag om Anghiari',
die zich zou moeten bevinden

in de Hal van de 500
in Palazzo Vecchio, in Florence.

In het midden van de jaren 70
waren er niet veel kansen

voor een bioingenieur als ik,
vooral niet in Italië,

Samen met onderzoekers uit de US

en met de Universiteit van Florence
begon ik de muurschilderingen te testen

die door Vasari waren aangebracht
op de muur van de Zaal van de 500,

op zoek naar de verloren Leonardo.

Helaas wisten we toen niet

dat dit niet echt de plek was
waar we moesten zoeken.

We moesten er veel dieper induiken.

Het onderzoek stopte
en werd pas in 2000 opnieuw opgenomen,

dankzij de interesse en het enthousiasme
van de familie Guinness.

Deze keer focusten we op de reconstructie

van de Zaal van de 500
voor de herinrichting,

en op de zogenaamde Grote Zaal,
gebouwd in 1494.

We zochten de oorspronkelijke deuren en ramen.

We creëerden eerst een 3D-model.

Met thermografie ontdekten we

de verborgen ramen.
Dit zijn de oorspronkelijke ramen van de zaal

van de Grote Zaal.
We stelden ook de hoogte vast

van de zoldering, en reconstrueerden zo

de layout van deze oorspronkelijke zaal,

hoe ze was voor de komst van Vasari.

We reconstrueerden het geheel,

ook de trap die heel belangrijk was

om de 'Slag om Anghiari' precies te plaatsen

op een specifieke plek in één van de tools.

Vasari kreeg de opdracht

om de Zaal van de 500 opnieuw in te richten
tussen 1560 en 1574

van Groothertog Cosimo I de' Medici.

We hebben minstens twee gevallen
waar hij meesterwerken bewaarde

door er een bakstenen muur voor te zetten

en een klein luchtgat te laten.

Masaccio heeft dat hier gedaan
in de kerk van Santa Maria Novella in Florance.

Misschien heeft Vasari iets dergelijks gedaan

voor dit meesterwerk van Leonardo,

want hij was een groot bewonderaar van Leonardo.

We bouwden erg verfijnde radio-antennes

om de twee muren te testen
en een luchtgat te zoeken.

We vonden er vele in het rechterpaneel
van de oostelijke muur.

Een luchtgat.

Daar is volgens ons de 'Slag om Anghiari',

of tenminste het deel dat zeker geschilderd is,

het 'Gevecht om de standaard'.

Op dat punt, helaas,

stopte het project in 2004.

Er waren vele politieke redenen.

Dus keerde ik terug naar mijn alma mater

aan de Universiteit van Californië, San Diego.

Ik stelde de opening voor van een onderzoekscentrum

van ingenieursstudies voor cultuurerfgoed.

In 2007 startte CISA3 als een onderzoekscentrum

voor cultureel erfgoed, met name kunst, architectuur

en archeologie. Studenten stroomden toe.

We begonnen technologie op te zetten,

want dat hadden we nodig

om vooruitgang te boeken in het veldwerk.

In 2011 keerden we terug naar de Zaal van de 500,

deze keer met een grote groep studenten

en mijn collega, Professor Falko Kuester,

nu directeur van CISA3.

We wisten al waar we moesten zoeken

en kwamen kijken of er nog iets over was.

We werden beperkt,

om verschillende redenen
die het verspreiden niet waard zijn,

tot enkel endoscopie,
één van de vele opties die we hadden.

Met een 4mm-camera

konden we documentatie aanleggen

en enkele stalen nemen van wat blijkt

een rode kleur, zwarte kleur,

en wat beige fragmenten te zijn.

Die onderwierpen we
aan veel verfijndere onderzoeken,

XRF, röntgenfluorescentie-spectrometrie,
tot hiertoe met zeer goed resultaat.

Er zijn aanwijzingen

van pigment, en vermits we zeker weten

dat niemand anders op die muur had geschilderd

voor Vasari er 60 jaar later langskwam,

houden die pigmenten zeker verband
met muurschilderingen

en waarschijnlijk met Leonardo.

We zijn op zoek naar het hoogst geprezen

kunstwerk dat ooit door de mens is gemaakt.

Dit was inderdaad verreweg
de belangrijkste opdracht

die Leonardo ooit kreeg.

Omdat hij dit meesterwerk maakte,

werd hij destijds de meest
invloedrijke kunstenaar genoemd.

Ik had de jongste 37 jaar ook het voorrecht

om aan een aantal meesterwerken te werken,
die je hierachter ziet.

Wat deed ik? Ik evalueerde bijvoorbeeld

de staat van bewaring.
Dit is het gelaat

van de Madonna van de Stoel.
Als je er een UV-licht op laat schijnen,

zie je plots een heel andere dame,

een oudere dame.

Er zit nog een hoop vernis op,
verschillende retouches,

en wat overijverig oppoetsen.
Het is duidelijk te zien.

Maar technologie laat ons ook
nieuwe bladzijden schrijven

van onze geschiedenis,
of tenminste een update.

Bijvoorbeeld de 'Dame met de eenhoorn',

nog een schilderij van Rafaël.
Je ziet de eenhoorn.

Er is veel gezegd en geschreven
over de eenhoorn,

maar als je er een röntgenfoto van neemt,
wordt het een puppy.

(Gelach) -- Geen probleem, maar helaas,

als je dit verder wetenschappelijk onderzoekt,

dan blijkt dat Rafaël de eenhoorn
niet heeft geschilderd,

de puppy evenmin. Hij liet het schilderij

onafgewerkt. Dus al die teksten
over het exotische symbool

van de eenhoorn -- (Gelach) -- is helaas

niet heel betrouwbaar. (Gelach)

Authenticiteit. Bedenk even,

wat als de wetenschap
echt het domein kon betreden van de authenticiteit

van kunstwerken. Dat zou een culturele revolutie zijn,

minstens, maar ook een marktrevolutie.

Neem dit voorbeeld.

Otto Marseus, leuk schilderij,
'Stilleven',

in de Pitti-galerij.
Ik kijk er met een infraroodcamera door.

Gelukkig voor de kunsthistorici
werd er bevestigd

dat er een handtekening van Otto Marseus opstaat.

Zelfs de tijd en plaats van vervaardiging staan erop.

Dat was een goed resultaat.
Soms is het minder goed.

Authenticiteit en wetenschap kunnen samengaan

en veranderen hoe werken worden toegeschreven,

de basis leggen voor een meer objectieve manier,

of een minder subjectieve manier

dan de huidige.

Maar de ontdekking die mijn verbeelding

echt prikkelde, is de ongelooflijk levendige

tekening onder deze bruine laag

van de 'Aanbidding der Wijzen'.
Hier zie je

een zelfgemaakte XYZ-scanner
met een infraroodcamera er bovenop

die door de bruine laag kijkt

van dit meesterwerk, om te onthullen

wat er misschien onder zit.

Dit is toevallig het belangrijkste schilderij

dat we in Italië hebben van Leonardo da Vinci.

Kijk naar de wondermooie beelden van gezichten
die niemand had gezien,

vijf eeuwen lang.
Kijk naar deze portretten.

Ze zijn briljant.
Je ziet Leonardo aan het werk.

Je ziet de genialiteit van zijn schepping,

onmiddellijk op de grondlaag van het paneel,

en deze coole ontdekking:

een olifant. (Gelach)
Omwille van deze olifant

kwamen meer dan 70 nieuwe beelden boven,
eeuwenlang verborgen.

Dit was een openbaring.
We begrepen eindelijk,

en we konden bewijzen
dat de bruine laag die we vandaag zien,

niet van Leonardo da Vinci is,
wat ons enkel

de andere tekening liet
die vijf eeuwen lang

niet zichtbaar was, tenzij via technologie,

de tablet.
We dachten: als wij dit genoegen hebben,

dit voorrecht om dit alles te zien,

om deze ontdekkingen te doen,
hoe zit het dan met alle anderen?

We dachten dus aan
een 'augmented reality'-toepassing,

met een tablet.
Ik toon jullie een simulatie

van wat we zouden kunnen doen, elk van ons,

in een museum.

We gaan naar een museum met een tablet.

We richten de camera van de tablet

naar het schilderij dat we willen bekijken.

Ik klik erop, we pauzeren,

en ik toon jullie nu het beeld.

De camera heeft het schilderij vastgeklikt.

Vervolgens worden de beelden
die je in de tekening zag,

opgeladen. Kijk zo.

We kunnen inzoomen.
We kunnen scrollen.

We gaan op zoek naar de olifant.

We hebben alleen maar een vinger nodig.
Veeg het eraf,

en we zien de olifant. (Applaus)

(Applaus)

Als we willen,

kunnen we verderrollen
om bijvoorbeeld

de trap te vinden. De hele iconografie

zal veranderen.
Vele leken bouwen

uit de ruïne van een oude tempel
een nieuwe tempel.

Er duiken een heleboel figuren op. Zie je?

Dit is niet zomaar nieuwsgierigheid.
Het wijzigt

niet alleen de iconografie die je ziet,
maar ook de iconologie,

de betekenis van het schilderij.

We vinden dit een coole, gemakkelijke manier

die voor iedereen toegankelijk zou zijn,

waarmee je de hoofdrol kan spelen
in je eigen ontdekking,

en minder passief moet zijn,
als je rondloopt

in de eindeloze zalen van een museum.

(Applaus)

Verder is er de digitale klinische grafiek.

Dat kennen we van echte patiënten,

maar als het over kunstwerken gaat,

is dit idee helaas nooit uitgewerkt.

Wij denken dat dit de start moet zijn,

de allereerste stap naar echte bewaring,

waardoor we echt kunnen verkennen en begrijpen

wat de toestand van de bewaring is,

de techniek, het materiaal,
of, wanneer en hoe

we moeten restaureren of tussenkomen

in de omgeving rond het schilderij.

Onze visie is de herontdekking

van de geest van de Renaissance:
creëer een nieuw vakgebied

waar ingenieursstudies voor cultureel erfgoed

een symbool is van het samengaan
van kunst en wetenschap.

We hebben een nieuwe generatie ingenieurs nodig

die dit werk gaan doen

en deze culturele waarden herontdekken voor ons.

We hebben er vandaag grote nood aan.

Om het in één enkele [zin] samen te vatten,

dit is wat we proberen te doen.

We proberen ons verleden een toekomst te geven

om een toekomst te hebben.

Zolang we een leven leiden
van nieuwsgierigheid en passie

zit er een stuk Leonardo in elk van ons.
Dankuwel. (Applaus)

(Applaus)