Return to Video

Jean-Baptiste Michel: Matematika e historise

  • 0:00 - 0:04
    Pra del se matematika eshte nje gjuhe shume e fuqishme.
  • 0:04 - 0:06
    Ajo ka gjeneruar njohuri te konsiderueshme ne fizike,
  • 0:06 - 0:08
    ne biologji dhe ekonomi,
  • 0:08 - 0:11
    por jo edhe aq shume ne shkencat humane dhe ne histori.
  • 0:11 - 0:13
    Une mendoj qe njerezit besojne qe eshte e pamundur,
  • 0:13 - 0:16
    qe nuk mund te masesh veprat e njerezimit,
  • 0:16 - 0:18
    qe nuk mundemi te matim historine.
  • 0:18 - 0:20
    Por une nuk mendoj qe kjo eshte e drejte.
  • 0:20 - 0:22
    Dua t`ju paraqes ca shembuj pse.
  • 0:22 - 0:25
    Bashkepuntori im Erez dhe une ishim duke e konsideruar faktin:
  • 0:25 - 0:28
    qe 2 mbreter te ndare ne shekuj
  • 0:28 - 0:29
    do te flasin nje gjuhe shume te ndryshme.
  • 0:29 - 0:32
    Kjo eshte forca e fuqishme historike.
  • 0:32 - 0:33
    Pra mbreti i Anglise,Alfredi i madh
  • 0:33 - 0:35
    do te perdore nje gramatike dhe fjalor
  • 0:35 - 0:39
    qe eshte shume ndryshe nga ai i mbretit te hip hopit Jay-Z.
  • 0:39 - 0:40
    Qeshje
  • 0:40 - 0:43
    Tash eshte kjo menyre qe eshte.
  • 0:43 - 0:45
    Gjuha ndryshon me kohen, dhe eshte force e fuqishme.
  • 0:45 - 0:47
    Pra Erez dhe un donim te dinim me shume per kete.
  • 0:47 - 0:51
    Keshtu ne kushtuam vemendje te vecante rregullave te gramatikes, zgjedhimit te foljeve ne te shkuaren.
  • 0:51 - 0:54
    Pra vetem i shton nje mbarese foljes per te krijuar kohen e shkuar.
  • 0:54 - 0:56
    "Sot une eci. Dje une eca."
  • 0:56 - 0:57
    Por disa folje jane te parregullta.
  • 0:57 - 0:59
    "Dje une i 'dhashe' mendjes para mbrapa."
  • 0:59 - 1:00
    Tash ajo qe eshte interesante ketu
  • 1:00 - 1:04
    eshte qe foljet e parregullta qe ndermjet Alfredit dhe Jay-Z jane bere te rregullta.
  • 1:04 - 1:07
    Sikur folja "te martohet" qe e shifni eshte bere e rregullt.
  • 1:07 - 1:11
    Pra une dhe Erez ndoqem rrugen e me shume 100 foljeve te parregullta
  • 1:11 - 1:13
    gjate 12 shekujve te gjuhes angleze,
  • 1:13 - 1:16
    dhe e kemi pare qe faktikisht eshte nje model shume i thjeshte matematikor
  • 1:16 - 1:18
    qe shpjegon kete kompleks te ndryshimeve historike,
  • 1:18 - 1:22
    domethene, nese nje folje eshte 100 here me e shpeshte se tjetra,
  • 1:22 - 1:25
    ajo behet e rregullt 10 here me ngadale.
  • 1:25 - 1:29
    Kjo eshte nje pjese e historise, por ajo vjen nen nje mbulese matematikore.
  • 1:29 - 1:32
    Tash ne disa raste matematika mund te ndihmoje edhe te shpjegoje,
  • 1:32 - 1:35
    ose te propozoje shpjegime per forcat historike.
  • 1:35 - 1:37
    Pra ketu Steve Pinker dhe une
  • 1:37 - 1:41
    i dhame rendesi madhesise se lufterave gjate 2 shekujve te fundit.
  • 1:41 - 1:43
    Faktikisht eshte nje rregull i mirenjohur
  • 1:43 - 1:47
    qe numri i lufterave qe jane 100 here me vdekjeprurese
  • 1:47 - 1:49
    eshte 10 here me i vogel.
  • 1:49 - 1:52
    Pra jane 30 luftera qe jane po aq vdekjeprurese si Lufta e 6 diteve
  • 1:52 - 1:55
    por jane vetem 4 luftera qe jane 100 here me vdekjeprurese
  • 1:55 - 1:57
    se Lufta e Pare Boterore.
  • 1:57 - 2:00
    Pra cfare mekanizmi i historise mund te prodhoje ate?
  • 2:00 - 2:02
    Cila eshte origjina e saj?
  • 2:02 - 2:04
    Pra Steve dhe une, permes analizave matematikore,
  • 2:04 - 2:08
    propozuam qe rrenjet e kesaj jane ne nje fenomen te thjeshte,
  • 2:08 - 2:10
    qe gjendet ne trute tona.
  • 2:10 - 2:12
    Eshte nje tipar i mirenjohur
  • 2:12 - 2:15
    ne te cilin ne perceptojme sasite ne menyra relative
  • 2:15 - 2:19
    sasite si intensiteti i drites ose lartesia e tingullit.
  • 2:19 - 2:24
    Per shembull te vendosesh 10.000 ushtare per betejen e ardhshme, tingellon si shume.
  • 2:24 - 2:27
    Eshte relativisht numer i madh nese ju keni vendosur 1000 ushtare ne betejat e shkuara
  • 2:27 - 2:29
    Por nuk tingellon shume,
  • 2:29 - 2:32
    nuk eshte relativisht mjaftueshem, nuk do te beje ndryshim
  • 2:32 - 2:35
    nqs me perpara ke vendosur 100,000.
  • 2:35 - 2:39
    Pra e shikoni se per shkak te menyres si perceptojme sasite,
  • 2:39 - 2:41
    si lufterat vazhdojne,
  • 2:41 - 2:44
    numri i ushtareve te angazhuar ne te dhe viktimat
  • 2:44 - 2:45
    nuk rriten ne menyre lineare --
  • 2:45 - 2:47
    si 10,000 , 11,000 , 12,000
  • 2:47 - 2:52
    por ne fuqi - 10,000 me vone 20,000 me vone 40,000 .
  • 2:52 - 2:55
    Dhe kjo e shpjegon kete model qe ne e kemi pare me pare.
  • 2:55 - 3:00
    Pra matematika eshte ne gjendje te lidhje nje funksion me mendjen e individit
  • 3:00 - 3:03
    me terme te gjata historike
  • 3:03 - 3:06
    qe shpalos shekujt dhe kontinentet.
  • 3:06 - 3:10
    Pra keto tipe te shembujve, sot jane vetem disa prej tyre,
  • 3:10 - 3:13
    por une mendoj se ne dekaden e ardhshme do te behen me te zakonshme.
  • 3:13 - 3:15
    Arsyeja e kesaj eshte nje incizim historik
  • 3:15 - 3:18
    eshte duke u bere i digjitalizuar ne ritem shume te shpejte.
  • 3:18 - 3:20
    Pra rreth 130 milione libra
  • 3:20 - 3:23
    jane shkruar qe nga agimi i kohes.
  • 3:23 - 3:25
    Kompanite si Google kane digjitalizuar shume prej tyre
  • 3:25 - 3:27
    me shume se 20 milione.
  • 3:27 - 3:30
    Dhe kur gjerat e historise behen te dixhitalizuara,
  • 3:30 - 3:32
    eshte e mundur qe analizat e matematikes
  • 3:32 - 3:35
    te jene shume te shpejta dhe bindese
  • 3:35 - 3:38
    te analizojne trendet ne historine dhe kulturen tone.
  • 3:38 - 3:40
    Pra une mendoj ne dekaden e ardhshme,
  • 3:40 - 3:43
    shkencat dhe humaniteti do te jene me te bashkuara
  • 3:43 - 3:46
    te jene ne gjendje t`ju pergjigjen pyetjeve rreth njerzimit.
  • 3:46 - 3:51
    Dhe mendoj qe matematika do te jete nje gjuhe e fuqishme per te bere kete.
  • 3:51 - 3:54
    Do te jete ne gjendje te zbuloje trende te reje ne historine tone,
  • 3:54 - 3:55
    nganjehere ti shpjegoje ato,
  • 3:55 - 3:59
    dhe ndoshta ne te ardhmen te parashikoje se cfare do te ndodhe.
  • 3:59 - 4:00
    Faleminderit shume.
  • 4:00 - 4:04
    (Duartrokitje)
Title:
Jean-Baptiste Michel: Matematika e historise
Speaker:
Jean-Baptiste Michel
Description:

Cfare mund te tregoje matematika per historine? Sipas Jean-Baptiste Michel, shume. Nga ndryshimet e gjuhes deri tek numri i vdekjeve ne nje lufte, ai tregon si historia dixhitale po fillon te zbuloje trendet qe fshihen thelle mbas ketyre ngjarjeve.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TEDTalks
Duration:
04:26
Helena Bedalli approved Albanian subtitles for The mathematics of history
Elona Eski accepted Albanian subtitles for The mathematics of history
Elona Eski edited Albanian subtitles for The mathematics of history
Elona Eski edited Albanian subtitles for The mathematics of history
Elona Eski edited Albanian subtitles for The mathematics of history
Liridon Shala accepted Albanian subtitles for The mathematics of history
Blend Shaqiri added a translation

Albanian subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.