Kapitał w XXI wieku - nowe przemyślenia

Francuski ekonomista Thomas Piketty wywołał kontrowersje na początku 2014 roku książką opisującą prostą, lecz bezwzględną zależność ekonomiczną wyjaśniającą nierówności: r > g (czyli że stopa zwrotu z kapitału jest wyższa niż tempo rozwoju ekonomicznego). W prelekcji omawia analizę ogromnych zestawień danych, wyciągając wniosek, że nierówności ekonomiczne istniały zawsze, ale obecnie się stale pogłębiają, grożąc radykalnymi skutkami.

Bardzo miło mi być tutaj dziś wieczorem.

Od 15 lat pracuję nad historią dochodów

i dystrybucji majątku w społeczeństwie.

Jeden interesujący wniosek

wynikający z analizy historycznych danych

jest taki, że na dłuższą metę

stopa zwrotu z kapitału ma tendencję

do przewyższania
stopy wzrostu gospodarczego,

co prowadzi do wzrostu
koncentracji kapitału.

Nie jest to nieskończona koncentracja,

ale im większa różnica między "r" i "g",

tym rośnie nierówność w dystrybucji
majątku w społeczeństwie.

W tym kierunku idą zmiany społeczne.

To jest kluczowa siła,
o której będę dzisiaj mówił,

ale zaznaczę od razu,

że to nie jest jedyna ważna siła

w dynamice zmian dochodu
i dystrybucji majątku.

Istnieją inne siły,
które odgrywają ważną rolę

w długoterminowej dynamice dochodów

i dystrybucji majątku-bogactwa.

Poza tym mamy dużo innych danych,

które trzeba zanalizować.

Dzisiaj wiemy trochę więcej niż kiedyś,

ale wciąż za mało.

Z pewnością istnieje wiele procesów

ekonomicznych, społecznych, politycznych,

które należy dokładniej zbadać.

Skupię się dziś tylko na tej prostej sile,

choć to nie oznacza,
że inne ważne siły nie istnieją.

Większość danych, które zaprezentuję,

pochodzi z tej bazy danych,

udostępnionej online,

Światowa Baza Danych
o Najwyższych Dochodach.

Jest to największa istniejąca

historyczna baza danych
na temat nierówności.

Powstała dzięki pracy

ponad 30 uczonych
z kilkudziesięciu krajów.

Pokażę teraz kilka faktów

z tej bazy danych,

a potem powrócimy do r > g.

Fakt numer jeden.

Nastąpiła zmiana pozycji
w rankingu nierówności społecznej

między USA a Europą

w ciągu ostatniego stulecia.

W pierwszej dekadzie XX wieku
nierówność społeczna

była o wiele wyższa w Europie niż w USA,

natomiast dziś jest odwrotnie.

Chcę powiedzieć bardzo wyraźnie:

wyjaśnieniem tej sytuacji nie jest r > g.

Chodzi raczej o zmiany
w podaży i popycie na umiejętności,

o wyścig między edukacją a techniką,

globalizację i brak równowagi

w dostępie do edukacji w USA,

gdzie istnieją bardzo dobre,
czołowe uczelnie,

lecz podstawy systemu edukacyjnego

mają braki,

więc nierówny dostęp do umiejętności,

a także bezprecedensowy

wzrost wynagrodzeń zarządów,
kadry kierowniczej,

który trudno wytłumaczyć
tylko na bazie edukacji.

Chodzi tutaj o coś więcej,

ale nie będę o tym dzisiaj mówić,

bo chcę się skupić
na nierównościach majątkowych.

A teraz bardzo prosty wskaźnik

nierówności dochodu w społeczeństwie.

Widać udział w całości dochodów

osiągany przez osoby
w górnych 10% dochodów.

Widać, że sto lat temu

uzyskiwali między 45 a 50%
dochodów w Europie

i nieco ponad 40% w USA.

W Europie była większa nierówność.

Potem nastąpił gwałtowny spadek

podczas pierwszej połowy XX wieku
i w ostatniej dekadzie.

Jak widać,
nierówność dochodów w USA

jest większa niż w Europie.

Jest to pierwszy fakt,
o którym wspomniałem.

Drugi fakt odnosi się bardziej
do różnicy majątkowej.

Głównie chodzi o to,
że nierówność majątkowa

jest zawsze o wiele większa

od nierówności dochodów.

Także nierówność majątkowa,

choć wzrosła w ostatnich dekadach,

jest dziś mniej skrajna

niż sto lat temu.

Choć całkowita wartość majątku

w stosunku do dochodu
już się znormalizowała

po wielu gwałtownych zmianach

spowodowanych I wojną światową,
Wielkim Kryzysem,

II wojną światową.

Spójrzmy na dwa wykresy

obrazujące fakty numer dwa i trzy.

Gdy przyjrzeć się poziomowi
nierówności majątkowych,

widać wartość majątku

należącego do 10% najbogatszych osób,

tu również widać zmianę rankingu

między USA i Europą,
jaki widzieliśmy wcześniej,

dla nierówności dochodów.

Koncentracja majątku

była wyższa sto lat temu
w Europie niż w USA,

a teraz jest odwrotnie.

Poza tym można wykazać dwie rzeczy.

Po pierwsze, ogólny poziom
nierówności majątkowej

jest zawsze wyższy
niż poziom nierówności dochodów.

Pamiętajcie, że dla nierówności dochodów

udział najbogatszych 10%

kształtował się między 30 a 50%
całkowitych dochodów,

podczas gdy dla bogactwa,
w rękach 10% najbogatszych

znajduje się 60 do 90% całego majątku.

Był to fakt numer jeden.

Jest on kluczowy dla mojego
dalszego wywodu.

Koncentracja majątku zawsze przewyższa

koncentrację dochodów.

Po drugie, wzrost nierówności
majątkowych w ostatnich dekadach

jest wciąż zbyt niski,
aby odtworzyć poziom sprzed 1910,

wciąż widać różnicę: dziś i 1910.

Nierówności majątkowe są nadal duże,

60-70% majątku jest
w rękach 10% najbogatszych,

ale dobra wiadomość jest taka,

że to mniej niż sto lat temu,

gdy 10% najbogatszych posiadało
90% majątku w Europie.

Obecnie istnieje tak zwane
"środkowe 40%",

którzy nie są w 10% najbogatszych,

ani wśród 50% ubogich.

Tę grupę można nazwać "klasą średnią",

która posiada 20-30% całego majątku

posiadanego przez obywateli państwa,

podczas gdy sto lat temu byli oni biedni

i praktycznie nie było klasy średniej.

Jest to ważna zmiana.

Co ciekawe, nierówności majątkowe

nie wzrosły do poziomu
sprzed I wojny światowej,

chociaż całkowita ilość bogactwa owszem.

Oto całkowita wartość majątku
w stosunku do dochodu.

Widać, że zwłaszcza w Europie

jesteśmy prawie na poziomie
sprzed I wojny światowej.

Temat dzieli się na dwie różne części.

Po pierwsze, ilość gromadzonego bogactwa,

i nie ma oczywiście nic złego

w gromadzeniu dużego bogactwa,

szczególnie, gdy jest ono rozproszone,

niezbyt skoncentrowane.

Tak naprawdę należy się skupić

nad długookresową ewolucją
nierówności majątkowych

oraz prognozą na przyszłość.

Jakie są przyczyny,
że do I wojny światowej

nierówności majątkowe były tak duże

i systematycznie się zwiększały,

jakie są wnioski na przyszłość.

A teraz kilka wyjaśnień i spekulacji
na temat przyszłości.

Po pierwsze,

prawdopodobnie najlepszym
modelem do wyjaśnienia,

dlaczego majątek jest bardziej
skoncentrowany niż dochody

jest dynamiczny, dynastyczny model,

w którym osoby działają
w długim horyzoncie

i gromadzą majątek z różnorakich powodów.

Jeśli ludzie gromadziliby majątek

tylko na czas własnego życia,

czyli żeby móc konsumować

na starość,

wówczas poziom nierówności majątkowych

powinien być mniej więcej zgodny

z poziomem nierówności dochodu.

Ale trudno wytłumaczyć,

dlaczego nierówności majątkowe

przewyższają nierówności dochodowe

tylko modelem potrzeb cyklu życia,

więc potrzebujemy innego modelu,

w którym ludzie gromadzą majątek

z innych powodów.

Zazwyczaj chcą przekazać majątek

następnej generacji, dzieciom,

albo czasami chcą zgromadzić majątek

dla zdobycia prestiżu, potęgi,
która towarzyszy bogactwu.

Istnieją inne powody gromadzenia majątku

niż tylko potrzeby cyklu życia,

które wyjaśniają obserwowane dane.

Oczywiście w szeregu dynamicznych modeli

gromadzenia bogactwa,

uwzględniających dynastyczny motyw
gromadzenia majątku,

występują rozmaite,
przypadkowe, nakładające się

"nieciągłości".

Na przykład niektóre rodziny

mają bardzo dużo dzieci,

więc majątek będzie rozdzielony.

Inne rodziny mają mniej dzieci.

Występują też wstrząsy stopy zwrotu.

Są rodziny, które uzyskują
z majątku ogromne zyski.

Inne źle inwestują.

Zawsze istnieje pewna zmienność

procesu gromadzenia bogactwa.

Niektórzy się wzbogacą,
inni zbiednieją.

Ważne, że w każdym z takich modeli,

przy uwzględnieniu wstrząsów,

średni poziom wzrostu
nierówności majątkowych

będzie rósł w tempie różnicy "r" i "g".

Intuicyjnie, różnica między wzrostem

wartości bogactwa, majątku,

a wzrostem gospodarczym jest znaczna,

bo początkowe nierówności majątkowe

zwiększają się szybciej,

gdy większa jest różnica między "r" i "g".

Weźmy prosty przykład,

gdy r = 5% i g = 1%,

posiadacze majątku
potrzebują reinwestować tylko

jedną piątą dochodu z majątku,

aby zapewnić sobie wzrost bogactwa

w tempie rozwoju gospodarki.

To ułatwia utrzymanie wielkich fortun,

bo można konsumować cztery piąte
osiągniętych przychodów,

przy założeniu 0% podatku,

i wystarczy reinwestować
tylko jedną piątą.

Oczywiście niektóre rodziny
konsumują więcej niż 4/5,

niektóre zużyją mniej, nastąpi więc pewne

przetasowanie w liście posiadaczy,

ale przeciętnie wystarczy
reinwestować tylko piątą część,

co umożliwia utrzymanie istotnych
nierówności majątkowych.

Nie zdziwi stwierdzenie,
że "r" zawsze może być większe niż "g",

bo taka sytuacja miała miejsce

niemal przez całą historię ludzkości

i była dość oczywista dla wszystkich

z tej prostej przyczyny,

że wzrost gospodarczy wynosił około 0%

przez niemal całą historię ludzkości.

Wzrost gospodarczy wynosił
może 0,1, 0,2, 0,3%.

Przyrost naturalny był minimalny,

podobnie jak wzrost produkcji
na jednego mieszkańca,

podczas gdy stopa zwrotu z kapitału

oczywiście była wyższa niż 0%.

Dla nieruchomości rolnych,

które stanowią tradycyjną formę

kapitału w społeczeństwie
przedindustrialnym,

stopa zwrotu z kapitału to zazwyczaj 5%.

Dowolny czytelnik książek Jane Austen wie,

że aby uzyskać roczny
przychód 1000 funtów,

trzeba dysponować kapitałem

wartości 20 tys. funtów,

bo 5% z 20 tys. to właśnie 1000 funtów.

W pewnym sensie ten stosunek stanowił

podstawę istnienia społeczeństwa,

bo r > g pozwałało

właścicielom bogactwa i kapitału

żyć z przychodów od kapitału

i zajmować się w życiu czymś innym

niż zapewnianiem środków na przeżycie.

Z moich badań

nad historią ekonomii wynika,

że wzrost w czasach nowożytnego przemysłu

nie zmienił tego stanu.

Oczywiście stopa wzrostu "g",

po rozpoczęciu Rewolucji Przemysłowej,

wzrosła zazwyczaj do 1 lub 2%,

ale w tym samym czasie
stopa "r" zwrotu z kapitału,

również rosła,

przez co różnica między "r" i "g"

właściwie nie uległa zmianie.

W XX wieku wystąpiła unikalna

kombinacja historycznych zdarzeń.

Po pierwsze, bardzo niski poziom

stopy zwrotu z kapitału "r"

spowodowany wojnami światowymi,

inflacją, zniszczeniem kapitału,

bankructwami podczas Wielkiego Kryzysu.

Przez to wszystko stopa zwrotu
z prywatnego kapitału

była na niespotykanie niskim poziomie

w latach od 1914 do 1945

oraz później, bezpośrednio
po zakończeniu wojny

wystąpił niespotykanie wysoki
wzrost gospodarczy

po części dzięki odbudowie.

Jak wiadomo w Niemczech, we Francji

i Japonii odnotowano 5% wzrostu

gospodarczego w latach 1950-1980,

przede wszystkim dzięki odbudowie

oraz znaczącemu wzrostowi demograficznemu,

efektowi "Baby boom".

Oczywiście taka sytuacja nie jest trwała,

a przynajmniej wzrost populacji

zwolni w najbliższej przyszłości,

najlepsze prognozy sugerują,

że długoterminowy wrost

zbliży się do 1-2%,

a nie 4% lub 5%.

Są to najlepsze szacunki

wzrostu światowego PKB

oraz poziomu stopu zwrotu z kapitału,

średniego poziomu zwrotu "r".

Jak mówiłem,

w całej historii ludzkości

wzrost gospodarczy był bardzo niski,

dużo niższy od stopy zwrotu z kapitału,

a w XX wieku

to duży przyrost demograficzny,

wysoki w okresie powojennym

oraz proces odbudowy
gospodarki po wojnie

zmniejszyły dystans między
poziomem wzrostu gospodarczego

a stopą zwrotu z kapitału.

Na wykresie używam prognoz ONZ

co do sytuacji demograficznej,
są one nieprecyzyjne,

Jeżeli w przyszłości wszyscy

będziemy mieli wiele dzieci

wzrost gospodarczy będzie większy,

ale na dzisiaj to prognozy

najlepsze jakimi dysponujemy.

Niski wzrost gospodarczy spowoduje

wzrost różnicy między "r" i "g",

stopą zwrotu z kapitału
i wzrostem gospodarczym.

Kolejne nietypowe zdarzenie

w XX wieku, o którym mówiłem,

to opodatkowanie

i zniszczenie kapitału gospodarczego.

Na wykresie stopa przed opodatkowaniem.

A tutaj zwrot z kapitału
z uwzględnieniem podatku,

redukcji kapitału na skutek wojen

Właśnie dlatego

średnia stopa zwrotu,

uwzględniając opodatkowanie
i zniszczenie kapitału,

była poniżej poziomu
wzrostu gospodarczego.

Gdyby nie opodatkowanie
zysków z kapitału

i zniszczenia wojenne,
nie doszłoby do tego.

Stwierdzam, że stosunek wartości

wzrostu gospodarczego
i stopy zwrotu z kapitału

zależy od wielu różnorodnych czynników,

których ewolucję trudno przewidzieć,

jak technika

i rozwój kosztownych technik.

Obecnie najwięcej kapitału
wchłaniają sektory gospodarki

takie jak nieruchomości,
budownictwo, energetyka.

Ale w przyszłości
będzie o wiele więcej robotów

w wielu innych sektorach gospodarki.

Sektory te mogą wykorzystywać

większą część kapitału niż obecnie.

Na razie daleko nam do tego

i wpływ kapitału na gospodarkę

w budownictwie, energetyce
i nieruchomościach

jest bardziej znaczący

niż w pozostałych gałęziach gospodarki.

Kolejny ważny czynnik
to wpływ efektu skali

w zarządzaniu portfelem inwestycyjnym.

Wraz ze wzrostem złożoności
instrumentów finansowych,

deregulacją rynków finansowych,

łatwiej osiągnąć wyższą stopę zwrotu

z kapitału dla dużych portfeli.

Ten efekt wydaje się szczególnie wyraźny

w portfelach miliarderów
i dużych funduszach.

Oto jeden przykład,

który widać na liście miliaderów FORBES

w okresie 1987-2013.

Widać, że majątek najbogatszych z listy

wzrastał w tempie 6-7% rocznie,

uwzględniając nawet efekty inflacji.

podczas gdy średnie dochody na świecie,

wzrost wartości majątku,

średnio wzrastały tylko o 2% rocznie.

Taki sam efekt widać

w funduszach dużych uniwersytetów.

Im większa początkowa wartość funduszu,

tym większy przychód osiągano później.

Jak zmienić tę sytuację?

Po pierwsze potrzebujemy

większej przejrzystości
operacji finansowych.

Wiemy zbyt mało o globalnej dynamice
zmian majątkowych,

więc trzeba udrożnić
międzynarodową wymianę

informacji bankowych.

Trzeba stworzyć globalny rejestr
finansowych składników majątku,

skoordynować opodatkowanie majątku,

np. podatek od majątku,
o niskiej stopie podatkowej

umożliwi nam zebranie pewnych informacji,

co pozwoli usprawniać politykę finansową

na podstawie zebranych obserwacji.

W pewnej mierze walka państw

z ucieczką majątku do rajów podatkowych

i automatyczny przekaz informacji

o transakcjach finansowych
prowadzi nas w tym kierunku.

Oczywiście istnieją sposoby
redystrybucji majątku,

które mogą kusić polityków.

Inflacja - łatwiej pieniądze wydrukować

niż napisać dobre prawo podatkowe,

więc to kusi polityków,

ale czasem pieniądze
rozchodzą się wówczas bez kontroli.

I to jest problem.

Wywłaszczenie jest bardzo kuszące.

Gdy niektórzy wydają się zbyt bogaci,

po prostu odbieramy im majątek.

Ale to nie jest efektywna oranizacja

zmian w dynamice majątku.

Wojna to jeszcze mniej efektywny sposób.

Dla mnie najlepszy sposób
to progresywne opodatkowanie

ale oczywiście...

(Śmiech)

...historia wymyśli najlepszy sposób

i będzie on prawdopodobnie uwzględniał
po części każdy z wymienionych sposobów,

Dziękuję.

(Brawa)

Bruno Giussani: Thomas Piketty. Dziękuję.

Thomas, chciałbym ci zadać
dwa lub trzy pytania.

Robi wrażenie twoja znajomość danych,

ale sugerujesz w zasadzie,

że rosnąca koncentracja majątku

to wrodzona cecha kapitalizmu

i jeśli nic nie zrobimy,

to zagrozi ona stabilności systemu,

więc sugerujesz wdrożenie zasad,

które spowodują redystrybucję majątku,

włączając te, o których mówiłeś:

progresywne opodatkowanie.

Jak oceniasz realność tych działań

w obecnej sytuacji politycznej?

Jak określasz prawdopodobieństwo

wdrożenia tych działań?

Thomas Piketty: Badając historię dochodów,

majątku i opodatkowania,

stwiedzam, że jest ona

pełna niespodzianek.

Nie robią na mnie wrażenia ludzie,

którzy twierdzą,

że wiedzą, co nastąpi w przyszłości.

Chyba 100 lat temu wielu twierdziło,

że progresywna stopa podatkowa

nigdy nie wejdzie w życie,

a jednak ją wprowadzono.

Jeszcze 5 lat temu uważaliśmy,

że tajność informacji
z banków szwajcarskich

będzie z nami na zawsze,

że Szwajcaria jest zbyt potężna

wobec innych państw w tym zakresie.

Wystarczyło kilka sankcji USA

względem banków szwajcarskich

i zmiana nastąpiła, teraz idziemy dalej

w kierunku przejrzystości finansów.

Koordynacja polityczna
nie będzie chyba taka trudna.

Wkrótce zostanie podpisane porozumienie

między Unią Europejską i USA.

To połowa światowego PKB.

Jeśli taka siła nie wystarczy

do postępu w zwiększeniu
przejrzystości finansów

i wprowadzeniu minimalnego podatku
od zysku międzynarodowych korporacji,

to kto inny temu podoła?

Uważam, że nie ma
technicznych przeciwwskazań

i że pójdziemy w tę stronę,

jeśli pragmatyczniej
podejdziemy do tematu.

Ustalimy odpowiednie sankcje

na podmioty, które wykorzystują
brak przejrzystości w finansach.

BG: Zarzuca się twoim poglądom,

że brak równości ekonomicznej

to nie tylko cecha kapitalizmu,
ale wręcz jego siła napędowa.

Zmniejszając nierówność ekonomiczną,

redukujemy potencjał wzrostu gospodarki.

Jak odpowiesz na taki zarzut?

TP: Nierówność ekonomiczna

nie jest problemem samym w sobie.

Pewien poziom nierówności jest potrzebny

dla wzrostu gospodarki i innowacji.

Problemem jest poziom tej nierównowagi.

Gdy nierówność jest zbyt ekstremalna

staje się bezużyteczna
jako generator wzrostu,

a nawet może stać się szkodliwa,

bo prowadzi do utrwalania się
długofalowych nierówności

i zmniejsza mobilność
ekonomiczną społeczeństwa.

Na przykład koncentracja majątku

z XIX wieku

trwająca do I wojny światowej

w każdym kraju Europy

nie wpływała pozytywnie
na rozwój gospodarczy.

Zniszczył to splot

tragicznych wydarzeń i zmian politycznych,

co nie powstrzymało wzrostu po II wojnie.

Dodatkowo, ekstremalne nierówności są złe

dla naszego demokratycznego ustroju.

Nierówność ekonomiczna prowadzi do różnic

we wpływie na politykę państw.

To jest obecnie zagrożenie

dla demokratycznych instytucji w USA.

Dlatego nie chcemy powrotu

do ekstremalnego poziomu nierówności

sprzed I wojny światowej.

Odpowiednia część majątku narodowego

w rękach klasy średniej sprzyja rozwojowi.

To sprzyja obu celom

równości i lepszej efektywności.

BG: Wspomniałem, że twoja książka

jest krytykowana.

Krytykowano dobór danych.

Oskarżano o wybiórczą analizę danych,

o naginanie danych do tezy.

Co na to powiesz?

TP: Jestem bardzo zadowolony,

że moja książka zainspirowała dyskusję.

To też było jej zadanie.

Dlatego udostępniłem dane w internecie

wraz ze szczegółowymi obliczeniami,

żeby umożliwić otwartą i przejrzystą

dyskusję na poruszane w książce tematy.

Odpowiedziałem punkt po punkcie
na każdą uwagę.

Gdybym miał ją dziś ponownie pisać,

musiałbym dodać,

że wzrost nierówności,

szczególnie w USA,

jest większy niż to, co opisałem.

Najświeższe badania Saeza i Zucmana

na bazie aktualniejszych danych,

których nie miałem podczas pisania,

pokazują, że koncentracja majątku w USA

wzrosła ponad poziom, o którym pisałem.

W przyszłości będą dostępne kolejne dane.

Niektóre będą odbiegały
od tego, o czym pisałem.

Niemal co tydzień aktualizujemy

w sieci dane w Światowej Bazie
Najwyższych Dochodów

i będziemy to robić w przyszłości,

w szczególności w krajach wschodzących

i zapraszam wszystkich, którzy chcieliby

wspomóc proces zbierania danych.

Chcę podkreślić, że zgadzam się z opinią,

że w świecie brakuje informacji

dotyczących dynamiki majątku,

a dobrym sposobem
na pozyskanie tych danych,

byłby podatek od majątku,

o niskiej stopie podatkowej,

tak, abyśmy mogli zaakceptować
tę istotną zmianę

i by zaadaptować politykę podatkową

do sytuacji, które zaobserwujemy.

Opodatkowanie jest źródłem wiedzy,

a informacji potrzeba teraz najbardziej.

BG: Thomas Piketty, merci beaucoup.

Dziękuję.
TP: Dziękuję.