Làm thế nào Bắc Mỹ có được hình dạng như bây giờ - Peter J. Haproff

Xem đầy đủ bài giảng tại: http://ed.ted.com/lessons/how-north-america-got-its-shape-peter-j-haproff

Bắc Mỹ không phải lúc nào cũng có hình dạng quen thuộc như lúc này, cũng như những dãy núi, hẻm núi, đồng bằng nổi tiếng ở đó; tất cả đã từng nằm trong 1 khối hỗn độn, được chôn sâu ở Rodinia, 1 siêu lục địa khổng lồ nằm trên bề mặt trái đất. Peter J. Haproff giải thích làm cách nào mà sau hàng triệu năm 1 vài mảng kiến tạo phi thường đã hình thành nên lục địa mà chúng ta thấy ngày nay.

Giảng dạy bởi Peter J. Haproff, minh họa bởi Globizco.

Địa lý hành tinh của chúng ta
biến đổi liên tục.

Mỗi lục địa đã trôi dạt liên tục và
va chạm một hoặc nhiều mảng kiến tạo khác,

biến đổi khá nhanh chóng theo thời gian.

Hôm nay, chúng ta sẽ tập trung vào Bắc Mỹ

và cách mà quang cảnh và các đặc trưng
quen thuộc

xuất hiện trong hàng trăm triệu năm qua.

Câu chuyện của chúng tôi bắt đầu
vào khoảng 750 triệu năm trước.

Khi siêu lục địa Rodinia trở nên
không ổn định,

nó nứt dọc theo phía mà nay là
bờ biển phía tây Bắc Mỹ

và tạo ra đại dương Panthalassa.

Bạn đang nhìn thấy 1 lục địa tổ tiên
gọi là Laurentia,

được hình thành trong
hơn vài trăm triệu năm sau

khi mà các chuỗi đảo va chạm với nó
và tạo ra 1 vùng đất rộng lớn.

Chúng ta hiện đang ở thời điểm
400 triệu năm trước.

Xa bờ phía đông ngày nay, mảng kiến tạo
Châu Phi to lớn dần dịch về phía tây,

che lấp đại dương cổ Iapetus.

Cuối cùng nó va vào Laurentia
vào khoảng 250 triệu năm

để hình thành 1 siêu lục địa khác
là Pangea.

Áp suất lan rộng tạo ra những vết nứt
và nếp gấp,

chồng các tảng đá lên nhau tạo thành
dãy núi Appalachian.

Hãy tiến nhanh hơn 1 chút.

Khoảng 100 triệu năm sau, Pangea gãy đôi,

mở ra vùng phía nam Đại Tây Dương

giữa mảng kiến tạo mới Bắc Mỹ
và mảng kiến tạo Châu Phi.

Chúng ta đi tiếp,

và giờ là mảng kiến tạo
đang trôi về phía đông - Farallon

hội tụ với bờ biển phía tây ngày nay.

Vận mệnh lớn lao hơn của mảng Farallon
khiến nó chìm dưới đáy Bắc Mỹ.

Đây được gọi là sự hút chìm,

và nó làm tràn nước vào lớp vỏ
đầy nham thạch

Điều đó khiến
macma tan chảy dễ dàng hơn

và làm nó tràn lên mảng kiến tạo
Bắc Mỹ nằm phía trên.

Từ một tầng ngầm, macma đã nổi lên trên

và theo đó là 1 chuỗi núi lửa phun trào.

Dung nham vẫn nằm sâu dưới lòng đất
thì nguội dần,

kết tinh thành đá cứng,

bao gồm đá granite mà giờ được tìm thấy
ở công viên quốc gia Yosemite

và ở dãy núi Sierra Nevada.

Chúng ta sẽ quay lại đó sau.

Giờ, là 85 triệu năm trước.

Mảng kiến tạo Farallon trở nên thoải hơn,

khiến cho núi lửa trải dài về phía đông
và cuối cùng ngừng lại.

Khi mảng Farallon chìm xuống,

nó ép lên vùng Bắc Mỹ,

đẩy các rặng núi như núi dãy Rockies lên,

trải rộng ra hơn 3000 dặm.

Không lâu sau đó, mảng kiến tạo Á - Âu
tách khỏi Bắc Mỹ,

mở ra Bắc Đại Tây Dương.

Chúng ta sẽ lại tiến nhanh 1 chút.

Cao nguyên Colorado giờ được nâng lên,

dường như là do sự kết hợp của dòng chảy
hướng lên của lớp vỏ

và 1 mảng Bắc Mỹ dày.

Hàng ngàn năm sau đó, sông Colorado
cũng sẽ khoét sâu vào cao nguyên này

tạo nên
hẻm núi Grand Cayon huyền thoại

30 triệu năm trước, phần lớn mảng Farallon
chìm dưới phần vỏ,

chỉ để lại những góc nhỏ vẫn đang chìm dần

Mảng Thái Bình Dương và mảng Bắc Mỹ
cùng hội tụ

và hình thành 1 ranh giới mới
gọi là đứt gãy San Andreas.

Tại đây, Bắc Mỹ di chuyển về phía nam,

trượt ngược lại mảng Thái Bình Dương
di dời về phía bắc.

Ranh giới mảng kiến tạo này vẫn tồn tại
đến ngày nay,

và dịch chuyển khoảng 30 mm mỗi năm

có khả năng gây ra những trận động đất
khủng khiếp.

San Andrea cũng kéo phía tây Bắc Mỹ ra

qua 1 khu vực nứt gãy rộng lớn.

Miền mở rộng này được gọi là Xứ Lòng Chảo
và Rặng Núi,

và thông qua nâng địa hình và xói mòn,

đã góp phần làm lộ ra đá granite ẩn dưới
công viên Yosemite và dãy Sierra Nevada,

15 triệu năm nữa trôi qua,

và macma từ lớp vỏ ăn mòn tạo ra 1 cái hố
khổng lồ ở phía tây Bắc Mỹ,

phun trào lên mặt đất theo chu kì.

Ngày nay, chảo lửa này tạo ra
1 siêu núi lửa vẫn đang hoạt động

bên dưới công viên quốc gia Yellowstone.

Nó đã không phun trào trong 174,000 năm
vừa qua,

nhưng nếu hoạt động,

sức mạnh kinh hoàng của nó có thể reo rắc
tro tàn lên hầu hết lục địa

nhuộm đen bầu trời và đe dọa
sự sống nhân loại.

Siêu núi lửa Yellowstone chỉ là 1 ví dụ

nhắc nhở rằng trái đất vẫn luôn tiếp tục
sục sôi bên dưới chân chúng ta.

Các mảng kiến tạo di động khiến hành tinh
luôn trong trạng thái dao động.

Trong vài trăm triệu năm tới,

ai mà biết được quang cảnh của Bắc Mỹ
sẽ thay đổi như nào.

Bởi lục địa này vẫn đang chầm chậm
thay đổi thành những thứ mới mẻ,

chỉ có thời gian địa chất mới có thể
trả lời được.