Пра што можна даведацца ад далёкіх, далёкіх галактык.

У вяселай, захапляльнай прамове, малады хлопец Генры Лін глядзіць на нешта нечаканае ў небе: аддаленыя аб'яднанні галактык. "Вывучаючы прыкметы наймагутнейшых кавалкаў сусвету", -- кажа пераможца ўзнагароды Інтэл 'Сумленная Навука', -- мы можам шмат што зразумець пра навуковыя таямніцы нашых ўласнага свету і галактыкі.

Вось некалькі выяў аб'яднанняў галактык.

Назва дасканальна супадае з рэчаіснасцю.

Яны менавіты гэткія вялізныя калекцыі галактык,

звязаныя паміж сабой узаемнай гравітацыяй.

Большасць кропак, якія Вы бачыце на экране --

гэта не адзіночныя зоркі,

але калекцыі зорак, ці галактыкі.

Зараз, паказваючы вам некаторыя з гэтых выяў,

я маю надзею, што вы хутка пабачыце,

што аб'яднанні галактык --
гэта не толькі прыгожыя аб'екты,

але больш за гэта,

я думаю, што аб'яднанні галактык таямнічыя,

яны здзіўляюць,

і яны карысныя.

Карысныя як крыніца
наймагутнейшых лабараторый сусвету.

І ў сваёй ролі лабараторый,
апісанне аб'яднанняў значыць

апісанне эксперыментаў,

якія вы можаце выконваць над імі.

Я думаю, што існуюць чатыры асноўныя тыпы,

і першы тып, пра які хочацца паведаміць, --

у накірунку нечага вельмі вялікага.

Насамрэч, наколькі вялікага?

Добра, гэта -- выява аднаго
канкрэтнага аб'яднання галактык.

Яно настолькі масіўнае, што святло,
якое праходзіць праз яго,

выгінаецца, скажаецца

з-за экстрэмальнай гравітацыі гэтага аб'яднання.

І калі насамрэч паглядзець вельмі ўважліва,

вы адолееце ўбачыць
кругі вакол аб'яднання.

Каб не быць галаслоўным

менавіта гэтае аб'яднанне галактык

мае вагу больш за адзін мільен мільярдаў сонцаў.

Гэта ашаламляльна, наколькі масіўнымі
могуць быць гэтыя сістэмы.

Але больш таго,

яны маюць дадатковую асаблівасць.

Яны па сутнасці ізаляваныя сістэмы,

і, калі вам даспадобы, мы можам думаць пра іх

як пра паменшаныя версіі цэлага сусвету.

І на шмат пытанняў, якія могуць з'явіцца у нас,

пра суцэльны сусвет,

напрыклад, "як працуе гравітацыя?"

можна будзе адказаць вывучаючы гэтыя сістэмы.

Так, гэта мы сказалі пра неверагодны веліч.

Другі тып -- гэтыя рэчы вельмі гарачыя.

Так, калі ўзяць выяву аб'яднання галактык,

і адняць ўсё святло, якое вылучаецца зоркамі,

то пасля застанецца
гэтая вялікая, блакітная кропля.

Гэта несапраўдны колер.

Тое, што мы тут бачым --
гэта насамрэч рэнтгенаўскае святло.

Тады паўстае пытанне:
калі гэта не галактыкі,

што выпраменьвае гэтае святло?

І адказам будзе гарачы газ,

газ у мільён градусаў --

гэта фактычна ўжо плазма.

І прычыну такой гарачыні

можна знайсці на папярэднім слайдзе.

Экстрэмальная гравітацыя гэтых сістэм

аб'ядноўвае часціцы газу і
надае ім велізарную хуткасць,

а велізарная хуткасць, у сваю чаргу, --
гэта велізарная тэмпература.

Вось гэта і ёсць галоўны сэнс,

але гэта толькі навуковы эскіз.

Існуе таксама шмат іншых
асаблівасцей гэтай плазмы,

якія пакуль яшчэ галаваломка для нас,

дагэтуль блытаюць нас,

і дагэтуль штурхаюць

нашае разуменне фізікі звыш-гарачых целаў.

Трэцяе -- вывучэнне вельмі малога.

Каб распавесці вам пра гэта,
мне трэба расказаць

пра турбуючы факт.

Большасць матэрыі сусвету

зроблена не з атамаў.

Вас манілі дагэтуль.

Большасць складзена з чагосьці
вельмі-вельмі таямнічага,

што мы называем цёмнай матэрыяй.

Цёмная матэрыя -- гэта штосьці,
што не вельмі добра ўзаемадзейнічае,

акрамя за кошт гравітацыі,

і, канешне ж, нам карціць
даведацца больш пра гэта.

Калі вы цікавіцеся фізікай часцінак,

вам цікава, што адбываецца,
калі мы стукаем нешта адно аб адно.

І цёмная матэрыя
не з'яўляецца выключэннем.

Дык як мы можам гэта зрабіць?

Каб адказаць на гэта пытанне,

я збіраюся адказаць на трошкі іншае:

"Што будзе, калі
аб'яднанні галактык сутыкнуцца?"

Паглядзім на выяву.

Мы памятаем, што галактычныя аб'яднанні

нібы лустачкі сусвету, толькі паменшанай версіі.

Яны пераважна скаладаюцца з цёмнай матэрыі,

і гэта тое, што вы бачыце
ў гэтым блакітнаватым пурпуры.

Чырвоны -- гэта гарачы газ,

і, канешне, вы можаце бачыць шмат галактык.

Тое, што тут адбываецца, --
гэта паскаральнік часцінкаў

у вельмі, вельмі вялікім маштабе.

І гэта вельмі важна,

таму што гэта значыць,
што вельмі, вельмі малыя эфекты,

якія цяжка вылучыць у лабараторыі,

могуць спалучацца і спалучацца

у нешта, што мы можам бачыць у прыродзе.

Так, гэта вельмі весела.

Прычына, чаму галактычныя аб'яднанні

могуць навучыць нас пра тое,
чым з'яўляецца цёмная матэрыя,

прычына, чаму галактычныя аб'яднанні

могуць навучыць нас
пра фізіку вельмі малога,

менавіта ў тым, што яны настолькі велізарныя.

Чацвертая рэч: фізіка вельмі дзіўнага.

Сказанае дагэтуль насамрэч зносіць галаву.

Калі і ёсць што-небудзь больш дзіўнае,

дык гэта павінна быць цёмная энергія.

Калі я падкідваю шар у паветра,

я чакаю, што ён паляціць угору.

Але я не чакаю, што ён
будзе ляцець угору

з усё большай і большай хуткасцю.

Такім жа чынам, касмолагі тлумачаць

чаму сусвет пашыраецца.

Яны не разумеюць, чаму ён пашыраецца

з усе большай хуткасцю.

Яны даюць гэтай прычыне

паскоранага пашырэння імя

і называюць яго цёмная энергія.

Ізноў жа ж нам хочацца
зразумець больш пра гэта.

Тады, адно адмысловае
пытанне, якое паўстае, --

якім чынам цёмная энергія
ўплывае на сусвет

у наймагутнейшым маштабе?

У залежнасці ад яе моцы,

структура можа набываць
свае рысы хутчэй або марудней.

І праблема сусвету ў вялікім маштабе ў тым,

што той жудасна складаны.

Паглядзім на праграмную сімуляцыю.

Нам патрэбна неяк яе спрасціць.

Мне падабаецца думаць пра гэта,
выкарыстоўваючы аналогію.

Для разумення, як патануў Тытанік,

найбольш важная рэч --

гэта не мадэль месцазнаходжання

кожнага маленькага кавалачка
карабля, які абламаўся.

Найбольш важная рэч --

сачыць за дзвюмя найбольшымі часткамі.

Такім жа чынам, я магу вывучыць
шмат што пра сусвет

у найвялікшым маштабе,

сочачы за яго найвялікшымі часткамі,

а гэтыя часткі -- аб'яднанні галактык.

Нарэшце, я скончваю сваю прамову,

але вы можаце адчуваць сябе
трохі падманутымі.

Маю на ўвазе тое, што я распачаў з таго,

наколькі карысныя аб'яднанні галактык,

і выказаў некалькі гэтаму прычын,

але як іх насамрэч выкарыстоўваць?

Што ж, для адказу,

мне хочацца працытаваць Генры Форда,

калі яго спыталі пра аўтамабілі.

Вось што ён адказаў:

"Калі б я пытаўся ў людзей, што ім трэба,

яны адказалі б, што ім
патрэбны хутчэйшыя коні"

Сення нашае грамадства сустракаецца

з вельмі вялікай колькасцю праблем.

І вырашэнне гэтах праблем не відавочные.

Яны не хутчэйшыя коні.

Яны патрабуюць неверагодную колькасць

навуковых вынаходніцтваў.

Так, нам патрэбна засяродзіцца,

так, нам патрэбна сканцэнтравацца,

але нам таксама трэба памятаць

пра інавацыі, вынаходніцтвы, натхненне --

гэтая рэчы прыходзяць

падчас таго, як мы пашыраем
нашае поле бачнасці,

калі мы робім крок назад,

калі мы прыглядаемся з адлегласці.

І па мне, дык лепшы шлях рабіць гэта --

вывучаць сусвет вакол нас.
Дзякую.

(Апладысменты)