Gen düzenleme artık bir türü tamamen değiştirebilir -- sonsuza kadar
-
0:01 - 0:03Bu konuşma gen sürücüleri hakkında
-
0:03 - 0:06ama sizlere kısa bir hikâye
anlatarak başlayayım. -
0:07 - 0:1020 yıl önce,
Anthony James adlı bir biyolog -
0:10 - 0:12sıtma taşımayacak sivrisinekler
üretme fikrini -
0:12 - 0:15saplantı haline getirdi.
-
0:16 - 0:20Bu müthiş bir fikirdi
ve neredeyse tam bir başarısızlıktı. -
0:21 - 0:23Her şeyden önce,
sıtmaya dirençli sivrisinek üretmenin -
0:23 - 0:26çok zor olduğu anlaşılmıştı.
-
0:26 - 0:29James nihayet sonunda
birkaç yıl önce bunu başardı. -
0:29 - 0:31Bunu, sıtma parazitinin
sivrisineğin içinde yaşamasını -
0:31 - 0:35olanaksız kılan bazı genler
ekleyerek yaptı. -
0:36 - 0:38Fakat bu, başka bir sorun yarattı.
-
0:38 - 0:41Elindeki sıtmaya dirençli sivrisinekleri,
-
0:41 - 0:44sıtma taşıyan bütün o sineklerle
nasıl yer değiştirebilirsin? -
0:46 - 0:48Birkaç seçenek var.
-
0:48 - 0:50A planı; doğruca
-
0:50 - 0:53bir miktar genetiği değiştirilmiş
yeni sivrisinek üretip -
0:53 - 0:54onları doğaya salarsın
-
0:54 - 0:57ve genlerini aktarmalarını umut edersin.
-
0:57 - 0:59Sorun şu ki planın başarılı olması için
-
0:59 - 1:03yabani sivrisineklerin 10 kat fazlasını
doğaya salman gerekir. -
1:03 - 1:05Yani köyde zaten 10.000 sivrisinek varken
-
1:05 - 1:08100.000 tane de siz salacaksınız.
-
1:08 - 1:09Tahmin edeceğiniz gibi
-
1:09 - 1:12köylüler için pek hoş bir yöntem olmazdı.
-
1:12 - 1:14(Kahkahalar)
-
1:15 - 1:18Sonra, geçtiğimiz Ocak'ta,
Anthony James, -
1:18 - 1:21Ethan Bier adlı bir biyologdan
bir e-posta aldı. -
1:21 - 1:24Bier e-postada
öğrencisi Valentino Gantz'la -
1:24 - 1:27tesadüfen buldukları bir yöntemin,
belirli bir genetik özelliği -
1:27 - 1:30miras olarak almayı
garantilemekle kalmayıp -
1:30 - 1:32onun çok hızlı yayılmasını da
sağladığını söylüyordu. -
1:33 - 1:35Eğer söyledikleri doğruysa
James ile birlikte -
1:35 - 1:3820 yıldır üzerinde çalıştıkları sorun
çözülmüş demekti. -
1:38 - 1:43Bunu sınamak için sıtma karşıtı
gen taşıyan 2 adet sivrisinek -
1:43 - 1:46ve bu yeni yöntem,
bir gen sürücüsü oluşturuldu. -
1:46 - 1:47Yöntemi birazdan anlatacağım.
-
1:48 - 1:50Son olarak sıtma karşıtı geni
taşıyacak sivrisinekleri -
1:50 - 1:52normalde sahip oldukları
beyaz gözler yerine -
1:52 - 1:56kırmızı gözlere sahip olacak
şekilde düzenlediler. -
1:57 - 1:59Bu sayede sivrisinekleri
-
1:59 - 2:01bir bakışta kolayca
ayırt edebileceklerdi. -
2:02 - 2:05Sıtma karşıtı, kırmızı gözlü
iki sivrisineği alıp -
2:05 - 2:0830 sıradan, beyaz gözlü sinekle
aynı kutuya koydular -
2:08 - 2:09ve üremeye bıraktılar.
-
2:09 - 2:13İki nesil sonra
3.800 torun ortaya çıkmıştı. -
2:14 - 2:16İşin ilginç kısmı bu değil.
-
2:17 - 2:19İlginç olan kısım şu:
-
2:19 - 2:22İki kırmızı gözlü
ve 30 beyaz gözlü sivrisinekle -
2:22 - 2:23başlandığı için
-
2:23 - 2:26çoğunluğu beyaz gözlü
bir nesil beklersiniz. -
2:27 - 2:30Ama James kutuyu açtığında
-
2:30 - 2:333800 sineğin tamamının
gözlerinin kırmızıydı olduğunu gördü. -
2:33 - 2:35O anı Erthan Bier'e sorduğumda
-
2:35 - 2:39o kadar heyecanlandı ki
telefonda resmen bağırıyordu. -
2:40 - 2:42Çünkü sadece kırmızı
gözlü sivrisinek elde etmek -
2:42 - 2:45biyolojinin değişmez esaslarından olan
-
2:45 - 2:47Mendel Yasalarına aykırıdır.
-
2:47 - 2:48Kısaca anlatayım.
-
2:48 - 2:51Mendel genetiğine göre,
erkek ve dişi çiftleştiğinde -
2:51 - 2:54yavrular DNA'yı ebeveynlerden
yarı yarıya alır. -
2:54 - 2:57Dolayısıyla, orijinal sivrisineğimiz
aa ve yeni sinek aB ise, -
2:57 - 2:59burada B sıtma karşıtı gen,
-
2:59 - 3:01yavrular şu permütasyonla oluşmalıdır:
-
3:01 - 3:04aa, aB, aa, Ba.
-
3:05 - 3:07Fakat bunun aksine, yeni gen sürücüyle
-
3:07 - 3:09hepsi aB oldu.
-
3:10 - 3:12Biyolojik olarak bu mümkün değildi.
-
3:12 - 3:14Peki ne oldu?
-
3:15 - 3:16Birincisi, 2012 yılında
-
3:16 - 3:19CRISPR diye bilinen
bir gen düzenleme yöntemi ortaya çıktı. -
3:21 - 3:23Pek çoğunuz CRISPR'ı duymuşsunuzdur
-
3:23 - 3:26CRISPR'la ilgili kısaca şunu söyleyeyim
-
3:26 - 3:30genleri düzenlemeyi hızlı, kolay ve kesin
biçimde mümkün kılan bir yöntem. -
3:30 - 3:33Bunu, bakterilerde zaten bulunan
bir mekanizmayı kullanarak yapıyor. -
3:33 - 3:36Makas gibi davranan bir protein var,
-
3:36 - 3:37DNA'yı kesiyor,
-
3:37 - 3:40bir de bu makası genomda
-
3:40 - 3:41istediğiniz herhangi bir noktaya
yönlendiren RNA molekülü var. -
3:41 - 3:44Sonuç, temelde genler için
bir kelime işlemcisi gibi. -
3:44 - 3:47Tüm bir geni dışarı alıp
başka birini koyabilirsin -
3:47 - 3:50veya gendeki tek bir harfi de
değiştirebilirsin. -
3:50 - 3:52Bunu neredeyse
bütün türlerde yapabilirsin. -
3:53 - 3:57Peki, gen sürücülerinin
iki sorunu var demiştim, hatırladınız mı? -
3:58 - 4:01İlki sıtmaya dirençli bir sivrisinek
-
4:01 - 4:02üretmenin zorluğuydu.
-
4:02 - 4:05CRISPR sayesinde bu sorun çözüldü.
-
4:05 - 4:07Ama diğer sorun lojistikle ilgiliydi.
-
4:07 - 4:10Bu özelliği yaymayı nasıl sağlarız?
-
4:10 - 4:12İşte burada zekâ gerekiyor.
-
4:13 - 4:17Birkaç yıl önce Kevin Esvelt adlı
Harvard'lı bir biyolog, -
4:17 - 4:19CRISPR yeni genler yerleştirmekle kalmayıp
-
4:19 - 4:22aynı zamanda kesme
ve yapıştırma süreçlerini içeren -
4:22 - 4:25mekanizmayı da yerleştirse
ne olur diye düşündü. -
4:25 - 4:29Başka bir deyişle, CRISPR kendisini de
kopyalayıp yapıştırsa ne olurdu. -
4:30 - 4:33Gen düzenleyen bir devridaim makinesi
elde ederdiniz. -
4:34 - 4:36Ve olan tam da buydu.
-
4:37 - 4:40Esvelt'in ürettiği CRISPR gen sürücüsü
-
4:40 - 4:44sadece özelliğin aktarılmasını
sağlamakla kalmıyor -
4:44 - 4:46eğer eşey hücrelerinde kullanılırsa
-
4:46 - 4:49yeni geni otomatik olarak kopyalayıp
-
4:49 - 4:51her bir bireyin
her iki kromozomuna da yapıştırıyor. -
4:52 - 4:54Toplu bir arama ve değiştirme gibi
-
4:54 - 4:58ya da bilimsel deyişle heterozigot
özelliğin homozigot yapılması. -
4:59 - 5:02Peki bu ne anlama geliyor?
-
5:02 - 5:04Bu, öncelikle elimizde çok güçlü
fakat aynı zamanda da -
5:04 - 5:07biraz da ürkütücü
yeni bir araç var demek. -
5:09 - 5:11Gen sürücülerinin şimdiye kadar
çok iyi çalışmamış olması -
5:11 - 5:13aslında bir bakıma iyiydi.
-
5:13 - 5:16Normalde bir organizmanın
genleriyle oynadığımızda -
5:16 - 5:19onu evrimsel bakımdan daha az uyumlu,
daha zayıf hâle getiririz. -
5:19 - 5:22Bu nedenle biyologlar korkmadan,
istedikleri kadar -
5:22 - 5:23mutant meyve sineği üretebilir.
-
5:23 - 5:26Eğer kaçanlar olursa
doğal seçilim onların icabına bakar. -
5:27 - 5:30Gen sürücülerini güçlü, harika
ve aynı zamanda ürkütücü yapan şey ise -
5:30 - 5:32bunun artık böyle olmayacak olması.
-
5:33 - 5:37Eğer sizin istediğiniz özellik
büyük bir adaptasyon engeli oluşturmuyorsa -
5:37 - 5:39örneğin uçamayan sivrisinekler gibi,
-
5:39 - 5:43CRISPR temelli gen sürücüsü,değişimi
popülasyondaki her bireye geçirene kadar -
5:43 - 5:46çalışmaya devam edecektir.
-
5:47 - 5:50O kadar iyi çalışan bir gen sürücüsü
yapmak şu an kolay değil -
5:50 - 5:53ama James ve Esvelt
yapabileceğimizi düşünüyor. -
5:53 - 5:57İyi haber şu ki, bu durum
pek çok harika şeye kapı açıyor. -
5:57 - 5:59Eğer tek bir sıtma karşıtı gen sürücüyü,
-
5:59 - 6:01sıtma taşıyan Anofel cinsi sivrisineklerin
-
6:01 - 6:03sadece %1'ine koyarsanız
-
6:03 - 6:08araştırmacılar, bunun bir sene içinde
tüm popülasyona yayılacağını düşünüyor. -
6:08 - 6:11Bir sene içerisinde sıtmayı
ortadan kaldırabilirsiniz. -
6:11 - 6:15Pratikte bunu yapabilmek için
birkaç yıla daha ihtiyacımız var -
6:15 - 6:18ama hâlen günde 1000 çocuk
sıtmadan hayatını kaybediyor. -
6:18 - 6:21Bir yılda bu sayı
neredeyse sıfırlanabilir. -
6:21 - 6:24Aynı şey dang humması, chikungunya,
sarı humma için de geçerli. -
6:25 - 6:27İşler daha da iyileşiyor.
-
6:27 - 6:30Diyelim ki istilacı bir türden
kurtulmak istiyorsunuz. -
6:30 - 6:32Büyük Gölleri sazanlardan
temizlemek gibi -
6:32 - 6:34Yapmanız gereken tek şey, balıkların
-
6:34 - 6:38sadece erkek yavrulamasını
sağlayan bir gen sürücü salmak. -
6:38 - 6:42Birkaç nesil sonra dişi birey kalmaz
ve bu şekilde sazanlar yok olur. -
6:42 - 6:45Teoride, nesli tükenmekte olan
yüzlerce yerli türü kurtarabileceğimiz -
6:45 - 6:47anlamına geliyor.
-
6:47 - 6:50Bu iyi haberdi,
-
6:50 - 6:52şimdi kötü haber.
-
6:53 - 6:55Gen sürücüleri o kadar etkili ki
-
6:55 - 6:59kazayla dışarı salınmaları bile
bütün bir türü çoğu zaman -
6:59 - 7:01hızla değişikliğe uğratabilir.
-
7:01 - 7:03Anthony James sağlam önlemler aldı.
-
7:03 - 7:06Sivrisinekleri biyolojik önlemli
bir laboratuvarda üretti. -
7:06 - 7:08Aynı zamanda ABD'de bulunmayan
bir türle çalıştı. -
7:08 - 7:10Bu durumda kaçsalar bile
-
7:10 - 7:13teker teker ölürlerdi,
çiftleşecek eş bulamazlardı. -
7:13 - 7:17Fakat şu da doğru ki, gen sürücülü,
tamamı erkek, bir düzine sazan -
7:17 - 7:21yanlışlıkla Büyük Göller'den
Asya'ya taşınırsa -
7:21 - 7:25oradaki yerli sazan popülasyonunu
ortadan kaldırabilirler. -
7:26 - 7:29Dünyamız bu kadar birbirine bağlıyken
bu çok da imkânsız değil. -
7:29 - 7:32Aslına bakarsanız, istilacı tür
sorunumuzun nedeni de bu. -
7:32 - 7:34Sonuçta bu bir balık.
-
7:34 - 7:36Sivrisinek ve meyve sineği gibi canlıları
-
7:36 - 7:38zapt etmenin hiçbir yolu yok.
-
7:38 - 7:40Sınırları, okyanusları daima aşıyorlar.
-
7:42 - 7:44Bir başka kötü haber daha,
-
7:44 - 7:46gen sürücüler,
hedef tür dediğimiz türlerle -
7:46 - 7:48sınırlı kalmayabilir.
-
7:49 - 7:50Bu gen akışından kaynaklanır.
-
7:50 - 7:53Bu, yakın türlerin
bazen birbirleriyle çiftleşmesine -
7:53 - 7:54verilen havalı ad.
-
7:54 - 7:57Eğer bu durum meydana gelirse
gen sürücü karşı türe geçebilir. -
7:57 - 8:00Örneğin Asya sazanları bunu
diğer tür sazanlara aktarabilir. -
8:00 - 8:04Sürücünüz göz rengi gibi bir özelliği
geçiriyorsa bu o kadar da kötü değil. -
8:04 - 8:06Hatta büyük olasılıkla, yakın gelecekte
-
8:06 - 8:09çok garip meyve sinekleri göreceğiz.
-
8:09 - 8:11Ancak eğer sürücünüz
-
8:11 - 8:14bütün bir türü yok etmek üzere
tasarlandıysa sonuç felaket olabilir. -
8:14 - 8:18Bu teknolojiyle ilgili
endişe verici son şey ise -
8:18 - 8:22bir organizmaya gen mühendisliği yapmak
ve gen sürücüsü yerleştirmek -
8:22 - 8:25aslında dünyadaki her laboratuvarda
yapılabilecek bir şey. -
8:25 - 8:27Bir lisans öğrencisi bunu yapabilir.
-
8:27 - 8:31Bazı araçlara sahip yetenekli
bir lise öğrencisi bile yapabilir. -
8:33 - 8:35Sanıyorum bunlar
kulağa ürkütücü geliyor. -
8:35 - 8:37(Kahkaha)
-
8:37 - 8:41Yine de ilginç bir şekilde, konuştuğum
bilim insanlarının neredeyse hepsi -
8:41 - 8:45gen sürücülerini o kadar da korkutucu
veya tehlikeli görüyor gibi değillerdi. -
8:45 - 8:47Nedeni kısmen,
bilim insanlarının onları kullanırken -
8:47 - 8:50çok ihtiyatlı ve dikkatli
olacaklarına inanmaları. -
8:50 - 8:51(Gülüşmeler)
-
8:51 - 8:52Bu şimdiye kadar doğru.
-
8:52 - 8:55Ancak gen sürücülerinin
ayrıca bazı fiili sınırları var. -
8:55 - 8:58Bunlardan biri, sadece
eşeyli üreyen canlılarda çalışması. -
8:59 - 9:02Şükürler olsun ki virüs ya da bakteri
üretmede kullanılamıyorlar. -
9:02 - 9:05Ayrıca özellik sadece
bir sonraki nesil ile yayılıyor. -
9:05 - 9:07Yani bir popülasyonu değiştirmek
-
9:07 - 9:11ya da yok etmek ancak o tür,
hızlı bir üreme döngüsüne sahipse mümkün, -
9:11 - 9:14böcekler gibi ya da fare ve balık benzeri
küçük omurgalılar gibi. -
9:14 - 9:17Filler ya da insanlarda
-
9:17 - 9:20bir özelliğin yeterli ölçüde yayılması
yüzyıllar alacaktır. -
9:20 - 9:25CRISPR'la bile tamamen yıkıcı bir özellik
geliştirmek çok da kolay değil. -
9:26 - 9:28Diyelim ki çürümüş meyve yerine
-
9:28 - 9:30taze meyveyle beslenen
bir sinek üretmek istedin, -
9:30 - 9:33amacın Amerikan tarımını sabote etmek.
-
9:33 - 9:35Öncelikle sineğin
-
9:35 - 9:37yeme davranışını yöneten
genleri bulmak zorundasın -
9:37 - 9:40ki bu zaten çok uzun ve karmaşık bir iş.
-
9:40 - 9:43Sonra bu genleri
-
9:43 - 9:46sineğin istediğin davranışı göstereceği
biçimde değiştirmelisin. -
9:46 - 9:48Bu daha da uzun ve daha karmaşık bir iş.
-
9:48 - 9:50Başarılı olmayabilir de
-
9:50 - 9:52çünkü davranışları düzenleyen genler
karmaşıktır. -
9:52 - 9:54Diyelim ki bir teröristsin
ve seçim yapacaksın, -
9:54 - 9:56uzun yıllar çalışma gerektiren
-
9:56 - 10:00ve sonunda boş çıkabilecek
zahmetli bir araştırma programı mı -
10:00 - 10:01yoksa bir yerleri havaya uçurmak mı?
-
10:01 - 10:03Muhtemelen ikinciyi seçerdin.
-
10:03 - 10:06Bu özellikle doğru,
çünkü en azından teoride -
10:06 - 10:09tersine sürücü denilen şeyi
yapmak da oldukça kolay olmalı. -
10:09 - 10:13Esasen ilk gen sürücülerin
yaptığı değişiklikleri tekrar düzenliyor. -
10:13 - 10:15Eğer yaptığın değişikliğin
sonuçlarını beğenmediysen -
10:15 - 10:18onu iptal edecek
ikinci bir sürücü salabilirsin, -
10:18 - 10:20en azından teoride.
-
10:21 - 10:24Peki bu bizi nereye getiriyor?
-
10:25 - 10:28Artık kendi irademizle türleri
değiştirme imkânına sahibiz. -
10:29 - 10:30Peki yapmalı mıyız?
-
10:31 - 10:33Şimdi biz Tanrı mıyız?
-
10:34 - 10:36Bunu demezdim herhâlde.
-
10:36 - 10:38Ama şunu derdim:
-
10:38 - 10:40Öncellikle, çok zeki birkaç insan
-
10:40 - 10:43gen sürücüleri kurallarını
şu anda bile tartışıyorlar. -
10:44 - 10:46Aynı anda, diğer birkaç zeki insan da
-
10:46 - 10:49kendi kendini düzenleyen
ya da birkaç nesil sonra -
10:49 - 10:52yok olacak güvenli gen sürücüleri
yapmak için çok çalışıyorlar. -
10:53 - 10:54Bu çok iyi.
-
10:54 - 10:57Fakat bu teknolojinin
yine de konuşulması gerekiyor. -
10:58 - 11:00Gen sürücülerinin gücünü düşünürsek
-
11:00 - 11:02bu konuşma küresel olmalı.
-
11:02 - 11:05Ya Kenya gen sürücüsü kullanmayı ister
ama Tanzanya istemezse? -
11:05 - 11:09Uçabilen bir gen sürücüsünün
salınmasına kim karar verecek? -
11:11 - 11:13Bu soruya verecek bir cevabım yok.
-
11:14 - 11:16Bence yapabileceğimiz tek şey ilerlemek,
-
11:16 - 11:18yararları ve riskleri üzerinde
dürüstçe konuşmak -
11:19 - 11:21ve seçimlerimizin sorumluluğunu üstlenmek.
-
11:22 - 11:26Demek istediğim, sadece bir gen sürücü
kullanma seçeneğini değil, -
11:26 - 11:28kullanmama seçeneğini de.
-
11:29 - 11:32İnsanlar, en güvenli seçeneğin
mevcut durumu korumak olduğunu -
11:32 - 11:35düşünmeye eğilimlidir.
-
11:35 - 11:37Ama bu her zaman doğru değil.
-
11:38 - 11:41Gen sürücülerin riskleri var
ve bunlar tartışılmalı. -
11:41 - 11:44Fakat sıtma hâlen duruyor
ve her gün 1000 kişiyi öldürüyor. -
11:45 - 11:49Sıtmayla savaşta böcek ilacı
püskürtüyoruz ve bu da kuşlar -
11:49 - 11:52ve amfibiler de dahil diğer türlere
çok ciddi zarar veriyor. -
11:52 - 11:54Önümüzdeki aylarda
gen sürücüleri hakkında -
11:54 - 11:57bir şeyler duyduğunuzda
emin olun duyacaksınız, -
11:57 - 11:58şunu hatırlayın.
-
11:58 - 12:00Bir şeyi yapmak korkutucu olabilir
-
12:00 - 12:03ama bazen yapmamak daha kötüdür.
-
12:05 - 12:13(Alkışlar)
- Title:
- Gen düzenleme artık bir türü tamamen değiştirebilir -- sonsuza kadar
- Speaker:
- Jennifer Kahn
- Description:
-
CRISPR gen sürücüleri, bilim insanlarının DNA dizilerini değiştirmelerini ve elde edilen düzenlenmiş genetik özelliğin gelecek nesillere aktarılmasını garanti altına alıyor ve tüm türleri kalıcı bir şekilde değiştirme olanağına kapı açıyor. Bu yeni teknoloji, her şeyden çok su sorulara yol açtı: Bu yeni güç insanlığı nasıl etkileyecek? Bu gücü neyi değiştirmek için kullanacağız? Bizler artık Tanrı mıyız? Bu soruları düşünürken ve gen sürücülerin güçlü bir uygulaması olabilecek, hastalıklara dirençli, sıtma ve Zika'yı devre dışı bırakacak sivrisineklerin geliştirilmesini anlatan gazeteci Jennifer Kahn'a katılın.
- Video Language:
- English
- Team:
- closed TED
- Project:
- TEDTalks
- Duration:
- 12:25
Cihan Ekmekçi approved Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz accepted Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz edited Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz edited Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz edited Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz edited Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz edited Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever | ||
Figen Ergürbüz edited Turkish subtitles for Gene editing can now change an entire species -- forever |