Kristof Adami:Fərqli həyat axtarışında

Biz necə yad planetlərdə həyat axtara bilərik,əgər orda hər şey Yer kürəsindən fərqlidirsə. Kristof Adami TEDxUIUC-də süni həyat -- öz-özünü kopyalayan kompyuter proqramları ,"biomarker"-lə bağlı tədqiqatlarından danışır.

Qəribə bir peşəm var.

Bundan əminəm, çünki iş yoldaşlarım da bəzən yanıma gəlir

və deyirlər,"Kris, qəribə işin var ".

(Gülüş)

Onları başa düşürəm ,

çünki nəzəri nüvə fiziki kimi

işləməyə başlamışdım.

Kvarklar və qlüonlar,

ağır ion toqquşmaları haqqında düşünürdüm,

və cəmi 14 yaşım var idi.

Yox,yox, 14 yaşda deyildim.

Ancaq bu işimlə birlikdə

nevrologiya ilə heç bir əlaqəm olmasa da

hesablama nevrologiya şöbəsində

şəxsi labaratoriyam oldu.

Sonra təkamül genetikası,

və sistematik biologiya sahəsində işləyəcəkdim.

Ancaq bugün tamamilə fərqli bir şey haqqında danışacam.

Sizə həyatla bağlı

yenilikləri necə öyrəndiyimdən danışacam.

Əslində mən raket mühəndisi idim.

Tam olaraq belə hesab etmək də olmaz,

yəni mən,

Reaktiv Hərəkət Laboratoriyasında çalışırdım.

Günəşli Kaliforniyada idi bu labaratoriya,

indi Orta Qərbdəyəm,

və donuram.

Lakin.bu maraqlıı bir təcrübə idi.

Bir gün NASA meneceri ofisimə gəldi,

əyləşdi və sual verdi,

"Yerdən kənarda heyatı necə tapa biləcəyimizi

bizə deyə bilərsiniz?"

Çox təəccübləndim,

çünki məni kvant hesablamalarını

araşdırmağım üçün işə götürmüşdülər.

Yenə də , cavabım hazır idi.

"Heç bir fikrim yoxdur."

O, "Biosignature,(biooloji izlər)

biz "biosigniture" axtarırıq." dedi.

Bunların nə olduğunu soruşanda,

O cavab verdi," 'Biosignature' bizə həyatın varlığını

göstərən hər hansısa

ölçüləbilən fenomendir."

"Doğurdan?" mən soruşdum,

Çünki bu o qədər də asan deyil.

Yəni,əgər həyat varsa,

biz onu ölçə, müəyyənləşdirə bilərik,

Məs:həyatın Ali Məhkəmə üsulu tərəfi." /Şəkildə: "Görürəmsə bilirəm."/

Bir az fikirləşib cavab verdim,

"Bu doğurdan da asan işdir?

Çünki, əgər buna bənzər bir şey görürsənsə,

bunu şübhəsiz

həyat adlandırmaq olar.

Bəs bu necə?"

O, davam edir,"Bu da həyatdır, bilirəm bunu."

Bu nöqtədə, həyatı yalnız sonda ölən

obyekt kimi qəbul edirsinizsə,

demək bu sahədə kifayət qədər məlumatlı deyilsiniz,

çünki bu(şəkil) çox qəribə orqanizmdir.

Bu orqanizmin belə bir inkişaf yolu var,

sonra "Benjamin Button"(filmdən) kimi

yenidən kiçik rüşeym halını alana qədər

geriyə doğru təkamül edir,

yo-yo oyuncaqları kimi daimi olaraq böyüyür və kiçilir,

və heç vaxt ölmür.

Bu canlı olsa da,

əslində bizim

fikirləşdiyimiz kimi bir həyat deyil.

Sonra buna bənzər bir şey görürüsünüz.

Bunun necə bir həyat olduğu haqda fikirləşirsiniz.

Bilən var?

Əslində bu canlı varlıq deyil, kristaldır.

Çox daha kiçik obyektlərə

nəzər salarkən bu daha da çətinləşir--

Bu hörmətli şəxs,

böyük bir məqalə yazaraq "Bu bakteriyadır" dedi.

Ancaq daha yaxından baxsanız,

görəcəksiniz ki,bu obyekt bakteriya olmaq üçün olduqca kiçikdir.

Bu şəxs haqlı olduğuna əmin idi,

bir çox insan əmin olmasa da.

Sonrakı xəbər əlbəttə ki,

pr. Bill Klintonun ictimaiyyətlə paylaşdığı

NASAnın böyük tapıntısı,

Marsdan olan meteroitdəki

həyat izləri idi.

Bu tapıntı hələ də mübahisəlidir.

Bütün bu şəkillərdən də aydın olur ki,

həyatı tapmaq əslində elə də asan deyil.

Bəlkə də

həyata tərif vermək üçün

fərqli aspektlərdən yanaşmaq lazımdı.

Həyatın tərifini necə vermək olar?

Yaxşı,nədən başlamaq lazımdır?

Əlbəttə,

Britan ensiklopediyası,L(Life-həyat) hərfi.

Yox, yox, ən yaxşıdı Google-da axtarış verməkdir..

Nəsə tapmaq olar.

Tapacağımız nə olur olsun--

bütün təriflər kimi--

yadımızdan çıxacaq.

Özümüz buna bənzər bir tərif yarada bilərik bəlkə də.

Termin konseptlərlə dolu,

mürəkkəb bir tərifdir.

Görəsən kimdi belə çətin, qarışıq

və mənasız bir şey

yazan?

Əslində çox-çox vacib konsepsiyalar yığınıdır.

Bu konseptsiyalardan bəzilərini

ön plana çıxarsaq, bu tərifin

əvvələr öyrəndiyimiz asid turşusu və ya

yarpaqlar əsasında deyil,

məhz proseslər əsasında qurulduğunu

görə bilərik.

Bu əslində mənim

süni həyat haqda yazdığım kitabdandır.

NASA menecerinin də

ofisimə gəlmə səbəbini də izah edir bu.

Fikirləşirdilər ki, bu konseptlərin köməyi ilə

bəlkə həqiqətən də həyat anlayışını

yarada bilərik.

"Yerdə süni həyat?" sualına

cavab axtarırsınızsa,

bu anlayışın necə yarandığına

mən cavab vermək istərdim.

Hər şey uzun zaman öncə

kiminsə ilk

uğurlu komputer virusu yaratması ilə başladı.

Yaşı az olanlar bu virusların disketlərlə

necə yayıldığını tam təsəvvür edə

bilməzlər yəqin ki.

Bu yoluxucu komputer viruslarının

maraqlı cəhəti budur ki,

olnarın yayılma sürəti və

cəldl hərəkətləri qrip virusu

ilə eynidir.

Haker və əməliyyat sistemi dizeynerləri arasındakı

mübarizədən asılı olaraq

bu sürət tez-tez dəyişir.

Nəticədə isə viruslarların

filongeliyaya adlandırılar

həyat ağacı meydana gəlir,

bu proses viruslar səviyyəsindəki həyat anlayışı ilə tam uyğun gəlir.

Bəs bunu həyat adlandırmaq olar? Məncə yox.

Çünki bu strukturlar özləri inkişaf edə(çoxala) bilmirlər.

Əslində,onlar hakerlər tərəfindən yazılır.

Ancaq bu ideya asanlıqla mənimsəndi və təkmilləşdirildi.

Elmi İnstitut işçiləri bu virusları komputerindəki süni mühitdə

yerləşdirib

öz-özünə törəmələrinə

şərait yaratdılar.

Bunu edən Stin Rasmusen idi.

O sistemi yaratdı, lakin

viruslar bir-birilərini məhv etdiklərinə görə işləmədi.

Ancaq, məsələylə maraqlanan ikinci bir ekoloq, alim də var idi.

Bir gün o evə gəlib, "Mən problemin nə olduğunu bilirəm" dedi.

Və "Tierra" sistemini yaratdı.

Kompleks inkişafa malik olmasalar da

bu sistem kitabımda da yazdığım kimi

ilk süni həyat sistemi idi.

İşlə tanış olduqdan sonra, bir qədər üzərində işlədim,

və bu da nəticə.

Daimi çoxalmaqda olan

mürəkkəb sistemlərin təkamülünü

asanlıqla müşahidə edə biləcəyim

bir sistem yaratmağa qərar verdim.

Kod yazmağı bacarmadığıma görə,təbii ki, köməkdən istifadə etdim.

Californiya Texnologiya İnstitutunda

birlikdə işlədiyim iki tələbə (bakalavr) var idi.

Soldakı Charles Offria,sağdakı isə Titus Browndur.

Hal hazırda onlar Miçiqan Dövlət Universitetinin

hörmətli müəllimlərindən biridirlər,

amma sizi əmin eləyə bilərəm ki,

o vaxt biz o qədər də hörmətli deyildik.

Və açığı çox şadam ki,heç yerdə

üçümüzün bir yerdə şəkilimiz yoxdur.

Bu sistemdən bir az danışım.

Detallara varmaq istəmirəm,

lakin sizin burda gördükləriniz daxili orqanlardır.

Əsas vurğulamaq istədiyim məsələ

artım sturukturudur.

Burda 10.000-ə yaxın proqram var.

Hər bir növ müxtəlif rənglərlə işarələnib.

Gördüyünüz kimi, yayılmaq yolu ilə biri digərinə üstün gələn

qruplar var.

Hər dəfə hasnısa mutasiya yolu ilə həyatda qalmağı

daha yaxşı bacaran proqramlar yaranır,

digərlərinə üstün gəlir və

yox olmalarına gətirib çıxarır.

İndi bu tip dinamik proseslərdən bəhs edən rolik göstərmək istərdim.

Bu tip eksperimentlər yaratdığımız

proqramlarla həyata keçirilir.

Özümüz yazır, kopyalayır,

və işimizlə fəxr edirik.

Gördüyünüz virusların sürətlə

dəyişim prosesidir.

Yeri gəlmişkən, bu saniyədə 1000-ə yaxın nəslin

törədiyi sürətləndirilmiş hərəkətidir.

Həmin anda sistem bu şəkildə işləyirdi,

"Bu nə səfeh kod parçası idi?

Bu sistemlər çox asanlıqla və sürətlə

təkamül etdirilir."

Beləliklə, digər növlərin yerini tutan

yeni növlərin dalğalarını görürsünüz.

Bu tipli fəaliyyət, proqramlar əsas prinsipləri

mənimsəyənə qədər müşahidə edilir.

Sonra durğunluq müşahidə edilir,

bir növ sistem

innovasiyanın yeni tipini gözləyirmiş kimi,

əvvəlki bütün innovasiyaların üzərindən

yayılmağa hazırlaşır,

özündən əvvəlki genləri silib

mürəkkəbləşmənin ən yüksək səviyyəsinə çatır.

Və bu proses durmadan davam edir.

Yəni bu sistem yaşayışı

bizim həyat[yaşayış]

anlayşımıza tam uyğundur.

Ancaq NASA-nın nümayəndələri məndən soruşdular ki,

həqiqətən,"Bu varlıqlar

'biosignature'-ə malikdir?

Biz həyatın bu tipini ölçə bilərik?

Belədirsə, demək ki həyatı

amin turşusu kimi maddələrə əsaslanmadan

başqa yerlərdə də tapmaq

şansımız var."

Mən cavab verdim,"Bəlkə də biz universal proses kimi

həyata əsaslanan

bir biosignature yarada bilərik.

Bəlkə də,bunun üçün

mənim müəyyən etdiyim

canlı həyat üçün zəruri olan

prinsiplərdən istifadə etmək olar."

Mənim təklifim isə--

Əvvəl bu fikrim haqda qısa məlumat verim,

bəlkə də bu həyat detektorundan daha çox,

məna detektoru olacaq.

Bu fikrimi izah etmək üçün--

hansısa meynum tərəfindən yazılmış məntlə

işlətdiyimiz adi kitablardakı yazını necə

fərqləndirə bildiyim haqda danışacam.

Bunu elə bir yolla etmək istəyərdim ki,

mən dili bilməyimə ehtiyac olmasın,

bilə də bilməzdim bütün dilləri.

Təkcə hansısa əlifba olduğunu bilmək kifayətdir.

Buradakı cədvəl hansısa meynum

tərəfindən yazılmış mətndə

əlifbadakı 26 hərfdən hər birinin

hansı tezliklə təkrarlanmasını göstərir.

Aydındır görünür ki ,hərflərdən hər biri

eyni tezlikdə təkrarlanır.

İngilis dilində olan hansısa mətndəki bölgüyə nəzər salsaq,

bunu müşahidə edərik.

Əlavə edim ki, bu bölgü İngiliscədə olan bütün mətnlərə uyğun gəlir.

Fransız dilində olan mətnlərdə bir qədər fərqlidir,

İtalyan və Alman dillərində də.

Hər dilin özünəməxsus hərf tezliyi olur,

və bu bölgü sabitdir.

Mətn siyasət və ya təbiət elmi haqda olsa da.

Şer ya da riyazi məqalə

olsa da.

Bu güclü (iz)qaydadır.

həmçinin sabitdir.

Nə qədər ki,kitablarımız İngilis dilində yazılır --

insanlar onları yenidən köçürdür və sürətini çıxardır--

heç nə dəyişilməyəcək.

Bu məni ruhlandırır və mən düşünürəm ki,

bu ideyadan yazıdakı

mənanı müəyyən etmək üçün deyil,

həyatı təşkil edən

biomolekullarda olan

məna(uyğunluq)nı tapmaq üçün istifadə etmək olur.

Lakin ilk növbədə soruşmalıyam:

Sizə göstərdiyim əlifbanın hərflərini kimi həyatın özülünü nə təşkil edir?

Belə aydın olur ki, həyatın əsasını təşkil edən material kimi

bir sıra alternativlərimiz var.

Aminturşularından,

nuklein, karboksil turşularından, yağlı turşularını götürək.

Bədəndə həddən artıq çox kimyavi maddələr var.

Bu ideyanı test etmək üçün

ilk növbədə amintuşuları və bəzi karboksil turşularına nəzər yetirək.

Və bu da nəticə.

Bu, komet, və ya cisim,

hətta labaratoriya şəraitində yaradılmış

primordial soup(blyon)--yəni

hansısa cansız varlığın

tərkibinəki amin turşularının

bölgüsüdür.

Siz,ancaq,qlisin və ananin tapacaqsınız,

bir qədər də digər elementlərin izlərini.

Amin turşuları mövcud olsa da

həyat olmayan Yer kürəsində bənzər

sistemlərdə bu göstərici

eynidir.

Yerdən torpaq parçasını,

yaxud hardansa

azacıq su götürsək və spektrometrə

yerləşdirsək, enyi analizi etsək

spektrum(göstərici) tamamilə

fərqli olacaq.

Çünki hər iki material

həyatın mövcud olduğu Yerdən götürülüb.

Qlisin və alanin kimi maddələr də

həyatın əsasını təşkil etsə də, ağır amin turşularının

daha çox mövcudluğu

organizm üçün daha vacib olduqlarındandır.

Və başqaları

ilk iyirmiliyə düşməyənlər,

onlar demək olar ki,

heç bir cəmləşmədə yoxdurlar.

Bu bölgü də sabitdir.

Hansı canlını, istər bakteriya istər bitki və ya heyvanı

analiz etmənizdən asılı olmayaraq.

Həyatın olduğu

hər yerdə bu bölgü

mövcuddur.

Və bu təkcə aminturşularında müəyyən edilmir.

Sual olunsa ki:

yaxşı,bu Avidianlar necə?

Avidianlar kompyuter dünyasının törəmələridir,

burda onlar asanlıqla çoxalır və mürəkkəbləşirlər.

Həyatın olmadığı

göstərici budur.

Burada 28-ə yaxın əsas təlimatlar var.

Cansız sistemdə bir-birini əvəz edən bu təlimatlar,

yazı makinasında yazan meymunları xatırladır.

Təlimatların hər biri eyni

tezlikdə müşahidə olunur.

Əgər əvvəlki videodakı bir-birirni əvəz edən virusları

götürsəniz belə bir

bölgü alınır.

Bu orqanizmlər üçün vacib olan

təlimatlar daha tez-tez müşahidə

olunur.

Bəzi təlimatlar isə

bircə dəfə istifadə edilir.

Onlar ya ziyanlı,

ya da çox nadir halda istifadə edilməli olduğu üçündür.

Bu təlimatların tezliyi aşağıdır.

Bu göstəriciləri sağlam imza(sübut) hesab etmək olarmı?

Məncə hə, kitablarda

və amin turşularında olduğu kimi, ətraf mühitin dəyişməsindən

asılı olmayaraq, bu göstəricilər sabitdir,

həyat olduğunun aydın

sübutudur.

İndi kiçik bir təcrübəmizi göstərmək istəyirəm.

Bu qrafik bir az

əvvəl danışdığım

tezlik bölgüsüdür.

Birinci cansız mühitdir,

hər təlimat eyni

tezlikdə müşahidə edilir.

Aşağıdakı isə,

mühitdəki mutasiya ölçüsüdür.

Asanlıqla bütün dünyaya yayıla biləcək sadə

kopyalama prqramının

daxil edildikdə asanlıqla

mütasiyaya uğrayıb yox olacağı

mutasiyanın çox

yüksək olduğu mühitdən başlayıram.

Belə yüksək mutasiyada

həyat olmur.

Sonra, tədricən hərarəti azaldıram və

replikator proqramın yaşaya biləcəyi

mühit

yaranır.

Hərarət(mutasiya) azaldarkən bu proqramları mühitə-blyona-

daxil etməyə davam edirəm.

Göstəricinin necə dəyişdiyinə baxaq.

Əvvəl heç nə yoxdur,

hərarət yüksəkdir.

İndi isə həyatın mümkün olduğu həddir,

və tezlik bölgüsündə

dəyişiklik var, əslində bölgü sabitləşib.

Sonra dinc durmayıb yenidən

hərarəti artırıram,

hərarət artdıqca bölgü də dəyişir.

Maraqlı olduğu üçün ikinci dəfə göstərim.

Həyatın mümkün olduğu həddə

çatanda tezlik bölgüsü "canlı"dır!

Yenidən bu həddi aşaraq mutasiyanın

yeksək olduğu mühitdə

səhv etmədən informasiya yaratmaq,

ötürmək

qabiliyyətlərini

itirib, replikator

funksiyasını yerinə yetirə bilmir.

Və həyat izi yox olur.

Bütün bunlardan nə öyrənirik?

Məncə, bir çox şey öyrənirik.

Onlardan biri də budur ki,

həyatı mücərrəd məfhum

kimi qəbul edib,

həyat dedikdə nə bitki

nə amin turşusu,

nə də bakteriya deyil,

hansısa prosesi nəzərdə tuturuqsa,

həyatı yalnız Yer kürəsinə məxsus

məhfum kimi qəbul etmiriksə,

başqa yerdə də həyat tapmaq olar.

Həyat dedikdə,

informasıyanın toplanma

anlayışı-

fiziki mənada hər cür informasiya--

bit(ölçü vahidi),nuklein turşuları,

əlifbaya bənzər hər şeyi --

bu informasiyanın toplanması və

yox olacağı müəyyən müddətə qədər

saxlanılacağı proses

nəzərdə tutulur.

Bunu edə bilən bütün varlıqlar

canlıdır.

Yəni öyrəndiyimiz ilk şey,

həyatı Yer kürəsində

mövcud olan həyata

əsaslanmadan yalnız

proses kimi qəbul etmək

mümkündür.

Bu da digər bütün elmi kəşflər kimi

canlı olduğumuz üçün ali varlıq olduğumuz

fikrini təkzib edib, insan həyatını

ucuzlaşdırır.

Biz həyat yarada bilərik, bunu computerdə edirik.

Sözsüz, bu həyat məhduddur.

ancaq həyatı necə yaratmaq

lazım olduğunu bilirik.

Bu həyatın əsasını təşkil edən fundamental prosesi başa düşürüksə,

təşkil edən bu fundamental prosesi

başa düşürüksə, bu prosesi istənilən mühitdə

müşahidə edə bilərik.

Yeni dünyaları kəşf edə,

bu dünyada

hansı növ kimyavi maddələrin olduğunu,

normal kimyəvi tərkibini,

bu yeni planetin geokimyəvi quruluşunu

canlı həyat mühitində hansı növ bölgünün

mümkün olduğunu

öyrənə bilər, bu bölgüdən kənar hallara

nəzər salıb:"Bu kimyəvi element

burda olmalı deyil" deyə bilərik.

Həyat olub olmadığından

əmin olmasaq da

"Ən azından bu maddəni araşdırıb bura hardan gəldiyini bilməliyəm."

deyə bilərik.

Bu görə bilmədiyimiz

həyatı tapmağımıza

kömək edə bilər.

Yadda saxlamağınızı istədyim

fikir də budur.

Başqa planetlərdə həyat

təsəvvür etdiyimiz kimi

çox da sirli deyil.

Bu sirli pərdəni götürsək

necə yaşadığımız və

fikirləşdiyimiz kimi

xüsusi varlıq olmadığımızı görmək daha asan olar.

Nitqimi burda yekunlaşdırıram,

və hər kəsə təşəkkür edirəm.

(Alqışlar)