Bir bilgi zaman makinası nasıl kurulur

Facebook'ta Orta Çağ'a ait bir araştırma yaptığınızı düşünün... Şey, belkide göründüğü kadar olasılıksız değildir bu...Bu eğlenceli ve ilginç konuşma, araştırmacı ve mühendis Frederic Kaplan'ın, "Venedik Zaman Makinesi" adlı projesine ait. Bu proje kapsamında, 80 kilometre uzunluğundaki yazılı/basılı kaynak, dijital ortama aktarılarak Venedik'in 100 yıllık tarihi ve coğrafi geçmişini aktaran bir simülasyon yaratıldı. (TEDxCaFoscariU'da filme alınmıştır.)

Bu, Dünyamız'a ait bir görsel

Daha çok Apollo uzay mekiklerinden birinden çekilmiş bir görsele benziyor

ki hemen herkesçe bilinir.

Ancak bir farkla;

üzerine tıklayabilirsiniz

ve eğer tıklarsanız,

Dünya'nın herhangi bir yerine kolaylıkla zoom yapabilir, yakınlaştırabilirsiniz.

Örneğin, bu bir kuş bakışı görüntü

EPFL Kampüsüne ait.

Birçok açıdan,

bir binanın hemen yanındaki caddeden bakıldığında nasıl göründüğüne bakabilirsiniz.

Bu oldukça şaşırtıcı.

Fakat bu muhteşem gezintide bir şey kayıp;

O da "zaman".

Bu fotoğrafın ne zaman çekildiğinden gerçekten emin olamıyorum.

Hatta bu fotoğrafın kuş bakışı görselle

aynı zamanda çekildiğinden bile emin olamıyorum.

Laboratuvarımda, öyle araçlar geliştiriyoruz ki

sadece mekanda gezinmeyi değil

zaman boyunca da gezinmeyi mümkün kılıyoruz.

Sormakta olduğumuz soru şu:

"Geçmişin Google Maps'ini

inşa etmek mümkün müdür?"

Google Maps üzerine bir kaydırma butonu ekleyebilir miyim

ve sadece yılı değiştirerek

100 yıl öncesinde nasıl olduğunu görebilir miyim

ya da 1000 yıl önce?

Bu mümkün mü?

Geçmişin sosyal ağlarını yeniden inşa edebilir miyim?

Orta Çağların Facebook'unu oluşturabilir miyim?

Öyleyse, bir zaman makinesi inşa edebilir miyim?

Belki kolayca "Hayır, bu mümkün değil" diyebiliriz.

Ya da, belki, bunu bilgi boyutunda düşünebiliriz.

Bu benim "bilgi mantarı" olarak adlandırdığım şey.

Dikey eksende zamana sahipsiniz

ve yatay eksende de, mümkün olan dijital bilgi miktarına.

Açıkça görülüyor ki, geçen 10 yılda, çok daha fazla bilgiye sahip olduk.

Ve belli ki ne kadar geçmişe gidersek, daha az bilgiye sahip olağız.

Geçmişe dair bir Google Maps inşa etmek istersek,

yada geçmişe dair Facebook,

bu alanı büyütme ihtiyacı duyacağız,

bunu bir dikdörtgene dönüştürmeye ihtiyacımız var.

Bunu nasıl yaparız?

Bir yolu dijitalleştirme.

Kullanabileceğimiz pek çok malzeme var--

gazeteler, basılı kitaplar, binlerce basılı kitap.

Tüm bunları dijital hale getirebilirim.

Hepsinden bilgi aktarabilirim.

Tabii ki, geçmişe ne kadar giderseniz, o kadar az bilgiye ulaşacaksınız.

Öyleyse, bu yeteri olmayabilir.

Bu yüzden, tarihçilerin yaptığını yapabilirim.

Tahminleyebilirim.

Biz bunu, bilgisayar bilimlerinde "simulasyon" olarak adlandırıyoruz.

Bir seyir defterini alırsam,

onun sadece bir seyir defteri değil

Venedikli bir kaptanın ayrıntılı ve özel bir yolculuğuna dair olduğunu düşünebilirim.

O kitabın aslında

ait olduğu dönemdeki pek çok yolculuğa dair bir temsilci olduğunu da düşünebilirim.

Tahminliyorum.

Eğer bir binanın yan yüzüne dair bir görsele sahipsem,

Kolayca tahmin ederim ki bu sadece o binaya özgü bir görüntüyü değil,

fakat muhtemelen hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığımız

pek çok diğer binaya ait bilgiyi de içerebilir.

Öyleyse bir zaman makinesi inşa etmek istediğimizde,

iki şeye ihtiyacımız var demektir.

Çok kapsamlı arşivlere,

ve mükemmel uzmanlara.

size bahsedecek olduğum proje Venedik'e ait

Zaman Makinesine ait,

ki bu proje EPFL ve University of Venice Ca'Foscari ortak

projesidir.

Venedik hakkında çok tuhaf birşey var,

o da son derece

bürokratik bir yönetimi olması.

(Geçmişten bugüne) her şeyin kaydını tutuyorlar,

tıpkı bugün Google'ın yaptığı gibi.

Atchivio Di Stato'da,

80 kilometrelik bir arşivde

hemen her konudaki dökümanlarla

Venedik'in geşmiş 1000 yılına dair tüm yaşam detaylarını içerir kayıtlara ulaşa bilirsiniz.

Venedik'ten ayrılan her teknenin,

yada giriş yapan her teknenin.

Şehirde yapılan her değişikliği öğrenebilirisiniz.

Hepsi oradadır.

Bizler 10 yıllık bir dijitale dönülştürme programı kuruyoruz.

Amacımız: bu uçsuz bucaksız arşivi

devasa bir bilgi sistemine

dönüştürebilmek.

Ulaşmak istediğimiz hedef

günde 450 kitabın sayısallaştırılabilmesi/ digital kitaba dönüştürülebilmesi.

Tabi ki sadece dijital hale dönüştürmeniz yeterli değil,

çünkü bu dökümanların çoğu

Latince, Toskana lehçesinde ve

Venedik lehçesinde,

öyle ki ,bunları uyarlamaya ihtiyaç duymaktasınız,

bazı durumlarda ise çeviri yapmanız,

indekslemeniz gerek,

ve tüm bunlar tabii ki hiç de kolay deiğl.

Kısmen, geleneksel optik karakter tanılama metodu

basılı el yazmaları için kullanılabilir,

ancak el yazılı metinlerde bu metod iyi sonuçlar vermemekte.

Sorunun çözümü farklı bir bilgi alanından esinlenilerek bulundu o da:

konuşma tanıma metodu.

bu alan imkansızmış gibi gelse de

aslında

kolayca ek kısıtlamalar eklenerek yapılabilir.

Eğer iyi bir modeliniz varsa

kullanılan bir dile dair,

eğer oldukça iyi bir de döküman örneğine sahipseniz,

nasılda iyi yapılandırılabilir.

Ve bunlar yönetimsel dökümanlar.

Pek çok konuda son derece iyi yapılandırılmışlar.

bu devasa arşivi eğer küçük alt gruplara ayırabilirseniz,

ve en alt gruplarda da aynı içeriklerin yer almasını sağlarsanız,

başarı için bir şansınız olacaktır.

Eğer o aşamaya gelebilirsek, farklı birşey ile karşılaşırız:

bu dökümanlardaki olaylardan bir bilgi özütü elde edebiliriz.

Aslında tahminen 10 milyar olay

bu arşivlerden çıkarılabilir.

Ve bu devasa bilgi sistemi

pek çok farklı yolla araştırılabilir konuma gelir.

Şöyle sorular sorabilirsiniz,

1323'te bu binada kim yaşamıştır?

1434 yılında Realto pazarında bir mercan balığı

kaçtan satılmaktadır?

Neden Murano'lu bir

camcının maaşı

ortalamanın üzerindeydi?

Daha büyük/kapsamlı sorular da sorabilirsiniz

çünkü (bu dijital arşiv) semantik/anlamsal olarak kodlanmış olacak.

Yapabileğiniz şudur, imleci harita üzerinde bir yere konumlarsınız

çünkü bu bilgilerin çoğu üçboyutlu.

Ve oradan,

binlerce yıldır sürdürülebilir bir kalkınma yaşamayı,

çevresiyle her daim bir denge

içerisinde olmayı başarmış

bu şehrin, bu sıradışı yolculuğunu

yeniden yaratabilirsiniz.

Bu seyahati

pek çok farklı biçimde gözünüzde canlandırmanız mümkün.

Fakat Venedik'i sadece kente bakarak anlayamazsınız.

Onu daha geniş bir Avrupa konsepti ile ele almanız gerekir.

Bu noktada düşüncemiz, olan her şeyi

Avrupa boyutunda kayda almak.

Bu yolculuğu aynı zamanda

Venedik deniz imparatorluğunun

nasıl zamanla Adriyatik denizini kontrol ettiğine

Venedik'in ortaçağ'ın güçlü bir imparatorluğuna nasıl dönüştüğüne

o zamanlarda

deniz yollarını

doğudan güneye nasıl kontrol ettiğine odaklamamız da mümkün.

Fakat başka şeyler de yapabilirsiniz,

çünkü o zamanlarda deniz yolları,

belirli güzergahlara sahipti.

Bir adım ileri gidebilir

ve bir simülasyon sistemi yaratabilirsiniz,

mesela sahip olmadığımız bilgileri bile

yeniden yaratma yeteneğine sahip

bir Akdeniz simülatörü oluşturabilirsiniz.

Ki bu simülatör bir rota planlayıcısı kullanırcasına

sorularımıza yanıt bulmamızı sağlayabilir.

"Eğer 1323 yılında Cokfu'da olsaydım

Ve Constantinople'e gitmek isteseydim

tekneye ne zaman binmeliyim?"

Mühtemelen bu soruyu

2-3 günlük kesinlikle yanıtlayabilirdik.

Bu yolculuk ne kadara mal olacak?

Korsanlarla karşılaşma ihtimali nedir?

Tabii ki, anlayabileceğiniz gibi,

böylesi bir projede temel bilimsel mücadele,

sürecin her aşamasında ortaya çıkan belirsizlik ve tutarsızlıkları

ölçmek, değerlendirmek ve göstermektir.

Hataları her yerde görmek mümkün,

dökümanlarda, kaptanın adı yanlış olabildiği gibi,

bazı botlar aslında denize hiç açılmamış.

Çevirilerdeki hatalar, açıklamalardaki önyargılar,

ve tüm bunların üzerinde, eğer algoritmik bir proses/süreç ekledi iseniz

tanımlama da da hatalarını olacaktır,

alıntılarda hatalar olacaktır.

Yani elinizdeki veride pek çok belirsizlik olacaktır.

Peki tüm bunları nasıl saptayacak, düzelteceğiz?

Bu belirsizliği nasıl tanımlayacağız?

Bu zor. Yapabileceğiniz şey

süreçlerin herbir adımını kaydetmek,

tarihsel bilgiyi sadece kaydetmeyip,

meta-tarihsel bilgiyi de çağırarak

tarihsel bilgiyi inşa ederek

her adımı kaydetmek durumundayız.

Tabii ki tüm bunlar Venedik'in

tarihine yakınlaşmamızı garanti etmez

fakat muhtemelen gerçekten

Venedik'in tümü kayıt altına alınmış potansiyel hikayesine erişmiş olacağız.

Belki tek bir harita olmayacak.

Belki pek çok harita olacak.

Sistem buna izin veriyor,

çünkü belirsizliğin yeni bir şekli ile karşı karşıyayız,

ki bu boyutta bir veri tabanı için gerçekten yeni bir şekil.

Ve nasıl iletişim kuracağız

bu yeni araştırma ile çok sayıdaki katılımı ile?

Tekrar söylemeliyim ki, Venedik bu konuda sıradışı bir yer.

Her yıl gelen milyolarca ziyaretçisiyle

bir gelecek müzesi icat etmek için

en iyi yerlerden birisi.

Hayal ediniz, yatay eksende belirtilen yılın

yapılandırılmış haritasını görüyorsunuz

ve dikey eksende de bu yapılandırmayı

mümkün kılan belgeleri...

resimler, örneğin.

Hayal edin üçboyutlu bir sistemin

size verilen yıllar aralığında Venedik'in tarihine dalmanıza

ve bu deneyimi diğer insanlarla beraber paylaşabilmenize imkan verdiğini düşünün.

Diğer taraftan, halay edin ki

Venedik lehçesinde bir belgeden başlayarak,

birşeylerin nasıl inşa edildiğine şahit oluyor,

bunların nasıl kodlandığını,

içeriğinin nasıl yeniden yapılandırıldığını görüyorsunuz.

Bu görsel Cenevre'de yürütülmekte olan

ve bu sisteme ait bir sergiyden alınma.

bir sergiye ait.

Toparlamak gerekirse,

diyebiliriz ki, beşeri bilimler belki de

yaşam bilimlerinde geçtiğimiz

30 yılda olana benzer bir evrimi geçirmek üzere.

Bu gerçekten bir ölçeklendirme.

Herhangi bir araştırma ekibinin yürütebileceğinden

çok daha büyük projeler görüyoruz

ki bu sıklıkla küçük gruplar halinde ya da

sadece bir kaç araştırmacının çalıştığı durumlara

alışık beşeri bilimler için gerçekten yeni bir durum.

Archivio Di Stato'yu ziyaret ettiğinizde,

hissedecekleriniz bunu gerçekleştirenin tek bir ekip değil,

işbirlikli ve yüksek eforlu bir takımlar çalışması olduğu gerçeğidir.

Bu durumda yapmamız gereken;

yaklaşımdaki bu dönüşüme hazır

"dijital beşeri bilimci"lardan oluşacak

yeni bir jenerasyonu yaratmaktır.

Çok teşekkür ederim.

(Alkış)