Bu yeni teleskop bize kainatın başlangıcını gösterebilir

Kainat ne zaman ve nasıl başladı? Farklı ülkelerden astronomlar, zamanda daha geriye bakma imkanını sağlayacak yeni büyük bir teleskopla bu soruyu cevaplamak istiyor. Wendy Freedman Güney Amerika'da yapımı devam eden Büyük Magellan Teleskopu'nun yapımının başında. Rio'daki TEDGlobal'de BMT'nun mümkün kılabileceği kainat keşifleri hakkında cüretkar görüşlerini paylaşıyor.

14 yaşındayken bilime merak salmış,

ona hayran kalmış
ve öğrenmek için sabırsızlanmıştım.

Lisede bir fizik öğretmenimiz şöyle derdi:

"Kızların bunu dinlemesine gerek yok."

Cesaretlendirici, evet.

(Gülüşmeler)

Sırf bu ifadeden dolayı
dinlememeyi tercih etmiştim.

Sizi Şili'deki And Dağları'na
götürmeme izin verin.

Santiago'nun 500 kilometre,
300 mil kuzeydoğusu.

Oldukça uzak, çok kurak
ve çok güzel bir yer.

Orada fazla bir şey yok.

Akbabalar, tarantulalar var

ve gece çökünce, etraf kararınca

dünyanın en karanlık gökyüzünden biri
ortaya çıkar.

Bu dağ adeta büyülü bir yer.

Oldukça uzakta bir dağ zirvesinin
zarif ve ileri bir teknolojiyle

güzel bir kombinasyonu.

Atalarımız, kayıtlı tarih boyunca
gökyüzüne baktılar

ve varlığımızın doğasını düşündüler.

Bizim neslimiz da farklı değil.

Günümüzde gece göğü ile ilgili tek güçlük

şehir ışıklarının görüşü engellemesidir.

Bu yüzden astronomlar, görüntüleme ve
evren üzerine çalışma yapmak için

bu ücra zirvelere çıkıyorlar.

Ve teleskoplar
evrene açılan pencerelerimizdir.

Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki;

Güney yarım küre, 21. yüzyıl
astronomisinin geleceği olacaktır.

Hâlihazırda Şili'deki And dağlarında

bir teleskop dizisi bulunmakta

ve bunlar yakında bir dizi
heyecan verici özellik ile donatılacaklar.

Uluslararası iki grup

gözlerimiz gibi optik ışınıma hassas olan
devasa teleskoplar inşa edecek.

Bir adet tetkik teleskopu da

birkaç gecede bir gökyüzünü tarayacak.

Uzun dalga radyo ışınıma hassas

radyo teleskopları olacak.

Bazı teleskoplar uzayda konumlandırılacak.

James Webb Teleskobu
diye adlandırdığımız

Hubble Uzay Teleskobu'na
varis bir teleskop olacak

ve 2018 yılında fırlatılacak.

TESS adında bir uydu olacak

ve güneş sistemimizin dışındaki
gezegenleri keşfedecek.

Son on yıldır,

tamamlandığında kategorisinde
dünyanın en büyüğü olacak

optik teleskobu inşa eden
uluslararası bir gruba,

bir konsorsiyuma liderlik ediyorum.

Adı Büyük Macellan Teleskobu,
ya da kısaca BMT.

Bu teleskop,
her birinin çapı 8.4 metre olan

aynalara sahip olacak.

Bu neredeyse 27 fit.

Yani belki de, salonun dördüncü sırasına
kadar olan kısmı kadar alan kaplayacak.

Bu teleskoptaki yedi aynanın herbiri

neredeyse 27 fit çapında olacak.

Birleştiğinde yedi aynanın hepsinin çapı,

80 fit (24.38m) olacak.

Yani, esasen bu salonun tamamı kadar.

Teleskop yaklaşık 43 metre
yükseklikte olacak.

Rio'da olduğumuzdan,

bazılarınız dev İsa heykelini
görmeye gitmişsinizdir.

Yüksekliklerini karşılaştırdığımızda,

bu heykel teleskoptan küçük olacak.

Teleskop, Özgürlük Heykeli'nin
boyutuyla da karşılaştırılabilir.

Ve teleskop 22 katlık -60 metrelik-

bir duvarın içine yerleştirilecek.

Bu teleskobu korumak için
alışılmadık bir yapı.

İnceleme yapmak için

gökyüzüne açık pencereleri olacak

ve zemin üzerinde çevrilebilecek,

2.000 tonluk dönen bir yapı.

Büyük Macellan Teleskobu'nun çözünürlüğü,
Hubble Uzay Teleskobu'ndan

10 kat daha iyi olacak.

İnsan gözünden
20 milyon kat daha duyarlı olacak.

Belki de ilk defa güneş sistemimizin
dışındaki gezegenlerde,

yaşam bulacak teleskop olacak.

Evrenimizin ilk ışığına, kelimenin
tam anlamıyla kosmosun şafağına

bakmamıza imkan sağlayacak.

Kozmik şafak.

Bu teleskop bize geçmişe bakıp,
galaksilerin daha oluşma aşamasında

nasıl gözüktüklerine şahit olma,
evrendeki ilk karadelikleri

ve galaksileri inceleme fırsatı sunacak.

Şimdi, binlerce yıldır
kozmosu inceliyor,

evrendeki yerimizi merak ediyoruz.

Antik Yunanlar bize

evrenin merkezinde Dünya'nın
olduğunu anlattılar.

Beş yüz yıl önce,
Kopernik Dünya'nın yerine,

kozmosun kalbine Güneş'i koydu.

Ve yüzyıllardır yeni şeyler öğrendik.

İtalyan bilim adamı Galileo Galilei,

iki inçlik çok küçük teleskobunu
gökyüzüne çevirdiğinden beri,

ne zaman daha büyük teleskop yapsak,

evren hakkında yeni şeyler öğrenip,

istisnasız her seferinde
keşifler yapıyoruz.

20. yüzyılda evrenimizin genişlediğini

ve güneş sistemimizin bu genişlemenin
merkezinde olmadığını öğrendik.

Şimdi gözlemlenebilir evrenin
yaklaşık 100 milyar galaksi

ve her galaksinin de

100 milyar yıldız içerdiğini biliyoruz.

Şu an kozmosun çekilmiş
en derin fotoğrafına

bakıyoruz.

Bu fotoğraf,
Hubble Uzay Teleskobu'yla çekildi

ve Hubble uzaya gönderilmeden önce
gökyüzünün karanlık bölgesi olan yere

bakılarak elde edildi.

Bu küçük bölgeyi hayal edebilirseniz,

dolunayın sadece ellide biri kadar.

Dolunayı göz önüne getirin.

Şu an bu fotoğrafta gözüken
10.000 galaksi var.

Bu fotoğrafların soluk
ve küçük olmasının sebebi,

söz konusu galaksilerin oldukça
uzak olmasıdır, muazzam mesafelerde.

Ve bu galaksilerin her biri
birkaç milyar,

hatta yüz milyarlarca
yıldız içeriyor olabilir.

Teleskoplar zaman makinesi gibidir.

Yani uzayın ne kadar derinine bakarsak
zamanda o kadar geriye gideriz.

Aynı zamanda ışık kovası gibidirler,
zira ışığı toplarlar.

Yani kovamız ne kadar büyük,
aynamız ne kadar geniş olursa,

o kadar ışık görebilir,
daha uzak geçmişe bakabiliriz.

Evet, son yüzyılda,

evrende egzotik nesneler olduğunu
-kara delikler- öğrendik.

Göremediğimiz kara madde
ve karanlık enerjinin varlığını öğrendik.

varlığını öğrendik.

Hatta şu an karanlık maddenin gerçek
fotoğrafına bakıyorsunuz.

(Gülüşme)

Evet anladınız.
Ancak herkes anlamadı espriyi.

(Gülüşme)

Evet, karanlık maddenin
-ki onu göremiyoruz-

varlığının sonucuna yerçekiminin
aşikar etkisi sayesinde vardık.

Artık genişleyen evrendeki
galaksi denizlerini

gözleyebiliyoruz.

Benim görevim
evrenin genişleme hızını ölçmek

ve 1990'larda yürüttüğüm
projelerden biri de

Hubble Uzay Teleskobunu kullanarak evrenin
ne kadar hızla genişlediğini hesaplamaktı.

Şu an 14 milyar yıl geriyi
gözlemleyebiliyoruz.

Geçen zamanda öğrendik ki
yıldızların kendine has yaşamları var;

doğarlar, orta yaşa ulaşırlar

ve bazıları dramatik şekilde ölür.

Bu yıldızların korları biçimlenerek
yeni yıldızları oluşturur,

bunların çoğunun yörüngelerinde
gezegenlerin olduğu ortaya çıktı.

Son 20 senedeki
sürpriz sonuçlardan biri de

başka yıldızların yörüngesinde de dolanan
diğer gezegenlerin keşfi.

Bunlara öte-gezegen deniyor.

1995'e kadar bizim yıldızımızın
etrafındakilerin dışında,

bir gezegenin varlığından
bile haberimiz yoktu.

Ancak şimdi, diğer yıldızların
yörüngesinde 2.000'e yakın gezegeni

keşfedip ağırlıklarını ölçüyoruz.

Bunların 500 tanesi çok-gezegenli sistem.

Ve daha 4.000 tane -hâlâ artıyor-

aday gezegen var.

Şaşırtıcı çeşitlikte gezegenler var.

Jüpiter'e benzer sıcak gezegenler,

buzla kaplı olanlar,
su gezegenleri

ve Dünya'ya benzer "süper-Dünya" denilen
kayalık gezegenler var,

hatta elmas dünyası olduğu
iddia edilenler bile var.

Bildiğimiz kadarıyla sadece bir gezegende
-bizim Dünya'mız- yaşam var.

İki yıldızın yörüngesinde bulunan
gezegenler bile bulduk.

Bu artık bir bilim kurgu öğesi değil.

Bizim gezegenimizde
yaşam olduğunu biliyoruz,

kompleks bir yaşam geliştirdik,
şimdi kökenlerimizi sorgulayabiliyoruz.

Yaptığımız tüm bu keşifler,
bu yüksek sayılar gösteriyor ki,

belki milyonlarca,
hatta yüz milyonlarca gezegen

kendi yıldızına yeterince yakın,

sıvı halde su bulunmasına

hatta yaşam oluşmasına elverişli
bölgede yörüngelenmiştir.

Bu olağanüstü gariplikler
karşısında hayrete düşüyoruz,

inanılmaz olan şey ise
on yıl içerisinde,

BMT belki de bu gezegenlerin
atmosferinin spektrumlarını alıp

yaşama elverişli olup
olmadıklarına karar verebilir.

Peki BMT projesi nedir?

Bu uluslararası bir proje.

Avustralya, Güney Kore ve
Rio'da bulunma nedenimiz olan,

en yeni partnerimiz Brezilya'yı da
kapsayan teleskop projesi.

(Alkış)

Ayrıca Birleşik Devletler'den
birkaç enstitüyü de,

-Harvard Üniversitesi,

Smithsonian ve Carnegie Enstitüsü

ve Arizona, Chicago, Texas - Austin,
Texas A&M Üniversitesi- kapsıyor.

Şili de projeye dahil.

Teleskobun aynalarının yapımı da

kendi içinde büyüleyici.

Cam parçalarını alıp
dönen fırının içinde eritmek.

Bunu Arizona Üniversitesi'nin
futbol stadyumunun

altında gerçekleştiriyoruz.

52.000 koltuğun altına saklanmış bir yer.

Kimsenin olaylardan haberi yok.

Esasında dönen bir kazan var.

Aynalar biçimlendirilip
yavaşça soğutuluyor,

sonra da süper hassaslıkta cilalanıyor.

Aynaların ne kadar hassas
olduğunu düşünmek açısından,

27 fit'lik (8.22 m'lik)
bir aynanın üzerindeki pürüz

bir inç'in sadece milyonda biri kadar.

Göz önüne getirebiliyor musunuz?

Ah!

(Gülüşme)

Bu, 27 fit'lik bir aynanın üzerinde,
benim saçlarımdan birinin genişliğinin

bir ila 5 binde biri kadar.

Olağanüstü bir başarı.

İleride sahip olacağımız hassasiyete
imkan sağlayacak olan şey de bu.

Peki bu hassasiyet bize ne kazandıracak?

BMT, farzedelim ki;

eğer bir bozuk para tutarsam
-ki tutmak üzereyim-

ve paranın yüzüne bakarsam,
buradan paranın üzerindeki

yazıları görebilirim;
üzerindeki yüzü görebilirim.

Tahminimce ön sıradakiler bile
bunu göremez.

Ancak Büyük Macellan Teleskobu'nu

-tüm bu salon kadar olan
80 fit'lik çapının tamamını- çevirip

200 mil uzağa doğrultursak,

ve ben Sao Paulo'da dursam,
bu paranın yüzünü ayırt edebilirdik.

İşte bu, teleskobun
fevkalade çözünürlüğü ve gücü.

Ve biz --

(Alkış)

Eğer bir astronot Ay'a çıkıp,
400.000 km uzaklıkta,

bir mum yaksa, sadece bir mum,

BMT'yi kullanarak
bunu belirleyebiliriz.

Olağanüstü.

Yakın galaksideki bir kümenin
simüle edilmiş bir görüntüsü.

"Yakın" ifadesi astronomik anlamda,
her şey göreceli.

Galaksi on milyonlarca
ışık yılı uzaklıkta.

Bu kümenin böyle gözükmesi gerek.

Evet, bu dört parlak nesneye bakıp

Hubble Uzay Teleskobu'ndaki
bir kamerayla karşılaştıralım,

soluk detayların netleşmeye
başladığını görebilirsiniz.

Ve şimdi de -ne kadar çarpıcı
olduğuna bakın- BMT'nin göreceği.

Evet, gözlerinizi
parlak nesnelerden ayırmayın.

Bu Dünya'daki en güçlü
teleskoplardan birinin gördüğü,

ve bu BMT'nin göreceği.

Olağanüstü keskinlik.

Peki biz neredeyiz?

Şu an Şili'deki bir dağın
zirvesinde konuşlandık.

Orayı işgal ettik.

Birinci aynayı test ettik ve cilaladık.

İkinci ve üçüncü aynayı biçimlendirdik.

Ve dördüncüyü biçimlendirmek üzereyiz.

Bu sene birkaç kez incelendik,

uluslararası paneller
gelip inceleme yaptılar

ve "Yapıma geçmeye hazırsınız." dediler.

Ve biz de teleskobu ilk dört aynayla
inşa etme hazırlığındayız.

Bir an önce çalışmaya başlayıp
biz astronomların "ilk ışık" dedikleri

bilimsel veriyi 2021 yılında
elde etmeye başlamayı istiyoruz.

Teleskop tamamıyla,
tüm yedi aynasıyla,

gelecek on yılın ortasında
tamamlanacak.

Şu an uzak evrene,
kozmik şafağa bakmaya

hazır durumdayız.

Diğer gezegenleri ince detaylarla
inceleme fırsatı bulacağız.

Ama BMT'yi yapmakla ilgili beni
en çok heyecanlandıran şey onun,

hakkında hiçbir şey bilmediğimiz,

şu noktada hayal bile edemediğimiz,
tamamen yeni bir şey keşfetmeye

imkan kazandıracak olmasıdır.

Ve umuyorum ki, teleskop ve diğer
tesisler, birçok genç kadın ve erkeğe,

yıldızlara erişmek için
ilham kaynağı olacak.

Çok teşekkür ederim.

Obrigado.

(Alkış)

Bruno Giussani: Teşekkürler, Wendy.

Yanımda kal,
çünkü sana bir sorum olacak.

Farklı tesislerden söz ettin.

Evet, Macellan Teleskobu yapılıyor,
ancak Şili'de ALMA teleskobu var,

Hawaii dahil başka yerlerde de
teleskoplar var.

Bu bir işbirlik ve tamamlayıcılık mı
yoksa bir rekabet mi?

Biliyorum finansman anlamında
bir rekabet var ancak bilimsel boyutu ne?

Wendy Freedman: Bilimsel olarak
oldukça tamamlayıcılar.

Uzaydaki teleskoplar,
yeryüzündekiler,

farklı dalga boyutunda
gözlem yapanlar,

hatta benzer özellikte olup
farklı edevatı olan teleskoplar,

bunların hepsi sorduğumuz sorunun
farklı bölümlerini araştıracaklar.

Yani başka gezegenleri keşfettiğimizde
bu gözlemleri test edebileceğiz,

atmosferleri ölçebileceğiz,

uzaya çok yüksek
çözünürlükte bakabileceğiz.

Yani oldukça tamamlayıcılar.

Finansman konusunda haklısın,
rekabet halindeyiz;

ancak bilimsel anlamda
bu durum oldukça tamamlayıcı.

BG: Wendy, TEDGlobal'a katıldığın için
çok teşekkür ederim.

WF: Teşekkürler.

(Alkış)