Hendrik Poinar: Riktheni mamuthin puplor!

Eshte endrra e femijeve neper bote te shohin bisha gjigande duke ecur neper Bote perseri. Mundet -- dhe duhet -- qe kjo enderr te realizohet? Hendrik Poinar na sjell nje fjalim informativ per dicka shume te madhe: Kerkimin per te projektuar nje krijese qe ngjason shume me mikun tone prej gezofi, mamuthin puplor. Hapi i pare, te perkasim gjenomin e puplorit eshte pothuajse i perfunduar. Eshte dicka e stermadhe (E regjistruar ne TEDxDeExtinction.)

Kur isha nje djale i ri

Veshtroja ngultas ne mikroskopin e babait tim

insektet ne qelibar qe ai mbante ne shtepi.

Ato ishin te mire ruajtura mrekullisht,

morfologjikisht thjesht fenomenale.

Dhe imagjinonim se nje dite,

ato realisht do ktheheshin ne jete

dhe do zvariteshin jashte rreshires,

dhe, nese do mundeshin, do fluturonin.

Nese do me pyesnit 10 vjet me pare nese

do mund te ishim te afte te ndiqnim gjenomin e kafsheve te zhdukura

do ju thoja eshte e pamundur.

Nese do me pyesnit nese do ishim apo jo te afte

te ringjallnim nje specie te zhdukur,

do ju thoja, vazhdoni enderroni.

Por realisht ndodhem ketu sot, mrekullisht,

per t'ju thene se jo vetem eshte ndjekja

e gjenomit te zhdukur nje mundesi, nje realitet i dites moderne,

por ringjallja e specieve te zhdukura eshte aktualisht e prekshme,

mbase jo nga insektet ne qelibar --

ne fakt, kjo mushkonje eshte perdorur

per te frymezuar "Jurassic Park"--

por nga mamuthet puplor, me te mirembajturit

prej tyre jane ne parangrirje.

Puploret jane vecanerisht interesant,

persosmerisht imazhi i Epokes se Akullnajave.

Ata ishin te medhenj. Ata ishin leshtor.

Kishin catall te medhenj, dhe me sa duket

ne kishim nje lidhje shume te thelle me ta, ashtu sic e kemi me elefantet.

Mbase sepse elefantet ndajne

shume te perbashketa me ne.

Ata i groposin te vdekurit e tyre. Edukojne pasuesin e fisit.

Kane nderthurje sociale qe jane shume afer me tonat.

Ose mbase ndodh sepse ne jemi te lidhur thelle me kohe,

sepse elefantet, si ne, e kane origjinen nga Afrika

rreth shtate milion vite me pare,

dhe ndersa habitatet dhe mjedisi ndryshuan

ne faktikisht, si dhe elefantet, migruam

per ne Europe dhe Azi.

Pra mamuthi i pare i madh qe shfaqet ne skene

eshte meridionalis, i cili ishte kater metra i gjate

me pesh rreth 10ton, dhe ishte nje specie e pershtatur ne pyll

dhe shtrihej qe nga Europa Perendimore deri ne Azine qendrore,

permes ures tokesore Bering

dhe ne disa pjese te Amerikes Veriore.

Dhe me pas, perseri, ndersa klima ndryshoi sikurse ndryshon gjithmone,

dhe vendbanime te tjera u hapen,

kishim mberritjen e specieve pershtatur-stepesh

te quajtur trongotherii ne Azine Qendrore

duke i spostuar meridionalis ne Europen Perendimore.

Dhe tokat barore (savanat) e Amerikes Veriore

u hapen, duke na sjell mamuthin Kolumbian,

nje specie e madhe, leshtore ne Ameriken Veriore.

Dhe ishte rreth 500.000 viteve me vone

qe ne kishim mberritjen e puploreve,

ai qe ne te gjithe njohim dhe e duam kaq shume,

duke u perhapur nga Beringiani Lindor

deri ne Azin Qendore, serish duke e shtyre trogontheriin

jashte neper Europen Qendrore,

dhe per qindra mijera vite

duke migruar poshte e larte neper uren tokesore te Bering,

gjate kohes se kulmit te akullt,

dhe duke ardhur ne kontakt te drejtperdrejte

me farefisin Kolumbian qe jetonte ne jug,

dhe aty ata mbijetuan per qindra mijera vite

gjate ndryshimeve traumatike te klimes.

Pra ekziton nje kafshe shume plastike e cila ka kaluar tranzicione te medha

si ne temperatura ashtu dhe mjedis, dhe ja ka dal shume mire.

Dhe ne ate kontinent ata mbijetojne deri para 10.000 viteve,

dhe suprizisht, ne ishujt e vegjel ne dalje te Siberise

dhe Alaskes deri para 3.000 viteve.

Pra Egjiptianet po ndertojne piramidat

dhe puploret jetojne akoma neper ishuj.

Dhe me pas ata zhduken.

Si 99 perqind e te gjitha kafsheve qe kane jetuar ndonjehere here

ata zhduken, me shume mundesi prej ngrohjes se klimes

dhe shpyllezimin e pyjeve te dendur

qe po migrojne ne veri,

dhe gjithashtu, sikurse ka thene nje here madhi Paul Martin,

me shume gjasa, vrasja ne mase e Pleistocene

kane qene gjahtaret e kafsheve te medha qe i kane eleminuar.

Fatmiresisht, ne gjetem miliona mbetje te tyre

te shperndara neper ngrirje te thelle-groposura

ne Siberi dhe Alaske, dhe mund te shkojme atje

dhe realisht ti marrim.

Dhe ruajtja eshte, perseri,

si ato insektet ne (qelibar), fenomenale.

Pra kemi dhembe, kocka me gjak

i cili ngjasonte me gjak, kemi flok,

kemi kufoma te paprekura ose koke

te cilat kane akoma tru brenda tyre.

Pra ruajtja dhe mbijetesa e ADN-se

varet nga shume faktor, dhe me duhet ta pranoj,

shumicen e tyre ne nuk i kuptojme akoma,

por ne varesi te momentit kur nje organizem shuhet

dhe sa shpejt ai varroset, thellesia e asaj groposje,

qendrueshmeria ne temperaturen e atij mjedisi groposjeje

do diktoje perfundimisht se sa gjate do mbijetoje ADN-ja

mbi kornizat gjeologjikisht kuptimplota te kohes.

Dhe me shume gjasa eshte suprize per shume nga ju

qe qendroni sot ne kete salle, qe nuk eshte koha ajo qe ka rendesi,

nuk eshte kohezgjatia e ruajtjes,

eshte qendrueshmeria e temperatures se asaj ruajtje qe ka me shume rendesi.

Pra nese do shkonim thelle brenda kockave

dhe dhembeve qe realisht i mbijetuan procesit te fosilizimit,

ADN-ja qe njehere ishte e paprekur, e mbeshtjellur fort

perreth proteinave te kromatines, eshte tashme ne sulme

nga bakterjet qe bashkejetonin me mamuthin

per vite gjate jeteses se tij.

Pra ato baktere, sebashku me bakteret e mjedisit,

pa uje dhe oksigjen, ne te vertete e ndajne ADN-ne

ne fragmente ADN-je shume te vogla

deri sa te kesh fragmente qe shtrihen,

ne cifte 10-she, ne rastine me te mire,

ne pak qindra cifte baze ne gjatesi.

Pra shumica e fosileve ne regjistrin e fosileve

jane ne te vertete totalisht te lira nga te gjitha shenjat organike.

Por shume pak nga ato kane fragmente te ADN-se

qe mbijetojne per mijera,

madje pak milion vite ne kohe.

Dhe duke perdorur teknologjine me te fundit te zvhillimit,

kemi shpikur menyra qe mund te ndajme ne te vertete keto ADN

larg nga pjesa tjeter e ngatarruar aty brenda,

dhe nuk eshte aspak suprize per ju qe ndodheni ne kete salle

qe nese marr nje kocke ose dhembe mamuthi

dhe i shkepus ADN-ne atehere do marr jo vetem ADN-ne e mamuthit,

por gjithashtu edhe te gjitha bakteret qe kane jetuar dikur me mamuthin,

edhe me e komplikuar, do marr te gjithe ADN-ne

qe mbijetoi ne ate mjedis me ate,

bakteret, qelizat dhe te tjera.

Aspak suprizuese atehere qe nje mamuth

i ruajtur ne parangrirje do kete dicka

ne rangun 50 per qind te ADN-se se qenies se mamuthit,

ndersa dicka si mamuthi Kolumbian,

qe jeton ne temperatura dhe ne nje mjedis te permbajtur

mbi shtresen e tij, do kete vetem 3 deri ne 10 perqind endogjen.

Por kemi zbuluar disa ide shume te zgjuara

qe realisht ne mundemi te kapim dhe nxjerrim

mamuthin nga nje ADN-ne jo e mamuthit,

dhe me avantazhin e sekuencave te analizes se larte,

mund te nxjerrim dhe ne menyre bioinfomatikuese

te riprodhojme fragmentet e vogla te mamuthit

dhe ti vendosim ne nje kocke shpine

ne kromozonin e nje elefanti Aziatik ose Afrikan.

Dhe duke bere kete, realisht mund te marim pikat e vogla

qe dallojne ndermjet nje mamuthi dhe nje elefanti Aziatik,

atehere, cfare dime ne per nje mamuth?

Gjenomi i mamuthit eshte pothuajse ne permbushje,

dhe realisht e dime qe eshte shume a madhe. Eshte mamuth.

Pra gjenomi njerezor eshte rreth tre miliarde cifte baze,

por gjenomi i nje elefanti dhe i mamuthit

eshte rreth dy miliarde cifte baze me i madh, dhe me e rendesishmja

eshte e perbere nga ADN me te vogla te perseritura

e cila e ben shume te veshtire rigjenerimin e struktures totale te gjenomit.

Pra, duke pasur kete informacion na lejon ti pergjigjemi

nje prej pyetjeve interesante mbi lidhjen

ndermjet mamuthit dhe fisit te tij ekzistues,

elefantin Afrikan dhe Aziatik,

te cilet ndanin te njejtin stergjysh shtate milion vite me pare,

por gjenomi i mamuthit tregon ndarjen

e nje stergjyshi me te vonshem te berbashket me elefantet Aziatik

rreth gjashte milion vite me pare,

shume i afert me elefenatin Aziatik.

Me perparimet ne teknologjine e ADN-se

aktualisht mund te fillojme te rendisim

gjenomet e atyre mamutheve qe une permenda,

dhe ne fakt une doja te flija per dy nga ato,

puplorin dhe mamuthin Kolumbian,

te cilet qe te dy jetonin shume afer njeri tjetrit

gjate kulmit te akullnajave,

dhe kur akullnajat ishin masive ne Ameriken Veriore,

puploret u shtyne ne nje rajon tranzicioni nenakujsh,

dhe erdhen ne kontakt me fisin e tyre i cili jetonte ne jug,

aty ndane strehat,

dhe sic rezulton dicka me shume se vetem strehat.

Me sa duket ata u shumuan mes tyre.

Dhe kjo nuk ishte nje vecori e rralle

ne Proboscideans, sepse rezulton

se meshkujt elefant te savanave do jene me te afte

me femrat se sa elefantet e vegjel pyjor.

Pra, Kolumbianet e medhenj pa push

tejkaluan meshkujt puploret te vegjel.

Me kujton pak gjimnazin, fatkeqesisht.

(Te qeshura)

Kjo nuk eshte e parendesishme, me iden qe duam

te ringjallim speciet e zhdukura, se rezulton

qe nje elefant Afrikan dhe Aziatik

mund te shumohen dhe te sjellin ne jete te rinj,

dhe kjo ka ndodhur aksidentalisht ne nje kopsht zoologjik

ne Chester, U.K., ne 1978.

Kjo do te thote se ne realisht mund te marim kromozonin e nje elefanti Aziatik

ta modifikojme ne keto menyra sic e kemi bere aktualisht

te mundemi ta ndajme me gjenomin e mamuthit,

ta vendosim ne nje qelize te cberthamuar,

ta modifikojme ne nje qelize burimi,

me pas ta modifikojme mbase ne nje sperm,

artificalisht te plenojme nje veze elefanti Aziatik,

dhe pas nje procedure te gjate dhe te lodhshme,

mund te sjellim dicka qe ngjan si kjo.

Ne rregull, kjo mbase nuk mund te jete kopja ekzakte

sepse ato fragmentet e shkurta te ADN-se qe ju permenda

do na pengojne te ndertojme strukturen ekzakte,

por do bente dicka qe do ngjasonte

shume me nje mamuth puplor.

Kur e permend kete me miqte e mi,

ne shpesh diskutojme, ne rregull, por ku do e vendosesh?

Ku do te strehosh nje mamuth?

Nuk ka klime dhe vendbanim te pershtatshme.

Faktikisht, nuk eshte kjo ceshtja.

Rezulton se ka disa vende te kopsitura vendbanimi

ne veri te Siberise dhe Yukon

qe realisht mund te strehojne nje mamuth.

Kujtoni, kjo ishte nje kafshe shume elastike

qe ka jetuar neper ndryshime te tmerrshme klime.

Pra kjo toke mund te strehoje shume lehte ate,

dhe me duhet te pranoj se nuk eshte pjesa e femijes brenda meje,

djali brenda meje, qe do deshironte te shikonte

keto krijesa madheshtore duke ecur pertej

veriut edhe nje here, por me duhet te pranoj

se pjesa e te rriturit brenda meje disa here pyet veten

nese duhet apo jo.

Ju faleminderit shume.

(Duartrokitje)

Ryan Phelan: Mos u largo.

Na le me nje pyetje.

Jam i sigurte qe te gjithe jane duke pyetur. Kur thua "Duhet?"

Duket sikur je i permbajtur aty,

por nderkohe na dhe vizionin qe kjo mund te jete e mundur.

Ku qendron heshtja jote?

Hendrik Poinar: Nuk mendoj se eshte heshtje.

Une thjesht mendoj se duhet te mendojme thelle

implikimet, degezimet e veprave tona,

dhe per sa kohe kemi nje diskutim te mirefillte

si ky i tanishmi, une mendoj

se ne mund te gjejme nje zgjidhje shume te mire se pse duhet ta bejme.

Por une dua te sigurohem qe ne te kalojme kohe

duke menduar se pse po e bejme fillimisht.

RP: Perfekte. Pergjigje perfekte. Te falenderoj Hendrik.

HP. Faleminderit. (Duartrokitje)