Μάικλ Τίλσον Τόμας: Η μουσική και το συναίσθημα μέσα στο χρόνο

Σε αυτήν την επική περίληψη, ο Μάικλ Τίλσον Τόμας ακολουθεί τα ίχνη της ανάπτυξης της κλασικής μουσικής μέσα από την ανάπτυξη της μουσικής σημειογραφίας, της ηχογράφησης και του ρεμίξ.

Όταν λοιπόν μου ζητήθηκε να δώσω την ομιλία αυτή για το TEDTalks, χαμογέλασα

γιατί, βλέπετε, το όνομα του πατέρα μου ήταν Τεντ,

και μεγάλο κομμάτι της ζωής μου, ιδιαίτερα της μουσικής μου ζωής,

είναι στην πραγματικότητα μία συζήτηση που ακόμα κάνω μαζί του,

ή με το κομμάτι του εαυτού μου το οποίο συνεχίζει να είναι αυτός.

Ο Τεντ, λοιπόν, ήταν Νεοϋορκέζος, ένας πολυτάλαντος άνθρωπος του θεάτρου,

και ήταν αυτοδίδακτος εικονογράφος και μουσικός.

Δε διάβαζε νότες,

και ήταν σε μεγάλο βαθμό βαρήκοος.

Και όμως, υπήρξε ο μεγαλύτερός μου δάσκαλος.

Γιατί ακόμη και μέσα από τους διαπεραστικούς ήχους του ακουστικού βαρηκοΐας του,

η μουσική του κατανόηση ήταν βαθιά.

Και γι' αυτόν, δεν ήταν τόσο το πώς πάει η μουσική

όσο ήταν αυτό που μαρτυρά και πού μπορεί αυτό να σε οδηγήσει.

Έκανε μία ζωγραφιά αυτής της εμπειρίας,

την οποία ονόμασε «Στο Βασίλειο της Μουσικής».

Ο Τεντ, λοιπόν, έμπαινε σε αυτό το βασίλειο κάθε μέρα αυτοσχεδιάζοντας

σε στυλ Τιν Παν Άλι, κάπως έτσι:

(Μουσική)

Αλλά ήταν σκληρός σε ό,τι αφορούσε στη μουσική.

Έλεγε ότι «Υπάρχουν μόνο δύο πράγματα που έχουν σημασία στη μουσική:

το "τι" και το "πώς".

Και όσον αφορά την κλασική μουσική,

αυτό το τί και το πώς, είναι ανεξάντλητα».

Αυτό ήταν το πάθος του για τη μουσική.

Και οι δυο γονείς μου τη λάτρευαν.

Δε γνώριζαν και πολλά γι' αυτή,

όμως μου έδωσαν την ευκαιρία να την ανακαλύψω

μαζί τους.

Και νομίζω, εμπνευσμένος από αυτήν την ανάμνηση,

η επιθυμία μου είναι να προσπαθήσω να τη φέρω

σε όσους περισσότερους ανθρώπους μπορώ,

να την παραδώσω λίγο-πολύ με κάθε τρόπο.

Πώς οι άνθρωποι λαμβάνουν αυτή τη μουσική, πώς μπαίνει στις ζωές τους,

πραγματικά με συναρπάζει.

Μια μέρα στη Νέα Υόρκη, ήμουν στο δρόμο

και είδα κάτι παιδιά να παίζουν μπέιζμπολ ανάμεσα σε σκαλιά και αμάξια και πυροσβεστικούς κρουνούς.

Ένα σκληρό, αδέξιο παιδί σηκώθηκε να χτυπήσει με το ρόπαλο,

κι έκανε ένα χτύπημα και πραγματικά κόλλησε.

Και είδε τη μπάλα να πετάει για δευτερόλεπτα,

και μετά άρχισε να τραγουδά, «Νταντανταρατατατα.

Μπρα νταντα νταντανταντα».

Και έτρεξε γύρω-γύρω στις βάσεις.

Και σκέφτηκα, κοίτα να δεις.

Πώς αυτό το κομμάτι Αυστριακής αριστοκρατικής διασκέδασης του 18ου αιώνα

έγινε το νικητήριο κραύγασμα ενός παιδιού από τη Νέα Υόρκη;

Πώς μεταβιβάστηκε αυτό; Πώς αυτό το παιδί έφτασε να ακούει Μότσαρτ;

Λοιπόν, όσον αφορά την κλασική μουσική,

υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα να μεταβιβάσεις,

πολλά περισσότερα από Μότσαρτ, Μπετόβεν ή Τσαϊκόφσκι.

Γιατί η κλασική μουσική

είναι μία αδιάκοπη ζωντανή παράδοση

που χρονολογείται πάνω από μια χιλιετία.

Και κάθε ένα από αυτά τα χρόνια

είχε κάτι μοναδικό και ισχυρό να μας πει

σχετικά με το πώς είναι να είσαι ζωντανός.

Η πρώτη ύλη της, είναι φυσικά

η μουσική της καθημερινής ζωής.

Είναι όλοι οι ύμνοι και οι χορευτικές τρέλες

και οι μπαλάντες και οι πομπές.

Αλλά αυτό που κάνει η κλασική μουσική

είναι να διυλίζει όλες αυτές τις μουσικές,

να τις περικόπτει στην απόλυτη ουσία τους,

και από αυτή την ουσία να δημιουργεί μια νέα γλώσσα,

μια γλώσσα που να μιλάει με πολλή αγάπη και χωρίς να διστάζει

για το ποιοι πραγματικά είμαστε.

Είναι μια γλώσσα που ακόμα εξελίσσεται.

Με το πέρασμα των αιώνων αναπτύχθηκε στα μεγάλα κομμάτια που πάντα σκεφτόμαστε,

όπως κοντσέρτα και συμφωνίες,

αλλά ακόμη και το πιο φιλόδοξο αριστούργημα

μπορεί να έχει ως κεντρική του αποστολή

να σας πάει πίσω σε μια ευάλωτη και προσωπική στιγμή --

όπως αυτήν εδώ από το κοντσέρτο για βιολί του Μπετόβεν.

(Μουσική)

Είναι τόσο απλή, τόσο υποβλητική.

Τόσα πολλά συναισθήματα φαίνεται να εμπεριέχονται σ' αυτήν.

Κι όμως, όπως κάθε μουσική, σαφώς,

δεν αφορά τίποτα στην ουσία.

Είναι απλώς ένα σχέδιο τόνων και σιγής και χρόνου.

Και οι τόνοι, οι νότες, όπως ξέρετε, είναι απλώς δονήσεις.

Είναι τοποθεσίες στο ηχητικό φάσμα.

Και είτε τις αποκαλούμε 440 το δευτερόλεπτο, Λα,

είτε 3.729, Σι ύφεση --πιστέψτε με, έτσι είναι--

είναι απλώς φαινόμενα.

Αλλά ο τρόπος με το οποίο αντιδρούμε στους διάφορους συνδυασμούς αυτών των φαινομένων

είναι περίπλοκος και συναισθηματικός και όχι απόλυτα κατανοητός.

Ο τρόπος που αντιδρούμε σε αυτούς έχει αλλάξει ριζικά με το πέρασμα των αιώνων,

όπως έχουν αλλάξει και οι προτιμήσεις μας γι' αυτούς.

Για παράδειγμα, λοιπόν, τον 11ο αιώνα,

στους ανθρώπους άρεσαν κομμάτια που τελείωναν έτσι:

(Μουσική)

Και το 17ο αιώνα ήταν περισσότερο κάπως έτσι:

(Μουσική)

Και τον 21ο αιώνα...

(Μουσική)

Τα αυτιά σας που είναι του 21ου αιώνα είναι αρκετά ευχαριστημένα με αυτήν την τελευταία συγχορδία,

παρόλο που πριν από κάποιο καιρό θα σας είχε παραξενέψει ή ενοχλήσει

ή θα σας έκανε να τρέξετε έξω από την αίθουσα.

Ο λόγος που σας αρέσει

είναι γιατί έχετε κληρονομήσει, είτε το ξέρατε είτε όχι,

αλλαγές πολλών αιώνων

στη μουσική θεωρία, στην πρακτική και τη μόδα.

Στην κλασική μουσική μπορούμε να ακολουθήσουμε αυτές τις αλλαγές με πάρα πολύ ακρίβεια

εξαιτίας του ισχυρού, σιωπηλού συντρόφου της μουσικής,

τον τρόπο που έχει μεταφερθεί: τη μουσική σημειογραφία.

Την παρόρμηση, τώρα, για να γράψουμε νότες,

ή, πιο ακριβέστερα θα έπρεπε να πω, να κωδικοποιήσουμε μουσική

την έχουμε εδώ και πολύ καιρό.

Το 200 π.Χ., ένας άντρας με το όνομα Σέκουλος

έγραψε αυτό το τραγούδι για τη νεκρή γυναίκα του

και το χάραξε στην ταφόπλακά της

με το σύστημα νοτών των Ελλήνων.

(Μουσική)

Χίλια χρόνια αργότερα,

αυτή η παρόρμηση να γράψει νότες πήρε μία εντελώς διαφορετική μορφή.

Μπορείτε να δείτε πώς αυτό συνέβη

σε αυτά τα αποσπάσματα από τη Χριστουγεννιάτικη λειτουργία «Puer Natus est nobis»,

«Για εμάς γεννιέται».

(Μουσική)

Τον 10ο αιώνα, μικρές μουτζούρες χρησιμοποιούνταν

μόνο για να δείξουν τη γενική μορφή της μελωδίας.

Και το 12ο αιώνα, ζωγραφίστηκε μία γραμμή, σαν μία γραμμή μουσικού ορίζοντα,

για να εντοπίζει καλύτερα τη θέση του τόνου.

Και μετά, το 13ο αιώνα, περισσότερες γραμμές και νότες με καινούργια σχήματα

κατοχύρωσαν ακριβώς την έννοια του κουρδίσματος,

κι αυτό οδήγησε στο είδος μουσικής σημειογραφίας που έχουμε σήμερα.

Η μουσική σημειογραφία, λοιπόν, όχι μόνο μετέφερε τη μουσική,

το γράψιμο σε νότες και η κωδικοποίηση της μουσικής άλλαξαν τελείως τις προτεραιότητές της,

διότι παρείχε τη δυνατότητα στους μουσικούς

να φανταστούν τη μουσική σε μία πολύ μεγαλύτερη κλίμακα.

Τώρα οι εμπνευσμένες κινήσεις του αυτοσχεδιασμού

θα μπορούν να καταγράφονται, να αποθηκεύονται, να υπολογίζονται, να μπαίνουν σε προτεραιότητα,

να γίνονται περίπλοκα σχέδια.

Και από αυτή τη στιγμή, η κλασική μουσική έγινε

αυτό που ουσιαστικά είναι,

ένας διάλογος μεταξύ δύο ισχυρών πλευρών της φύσης μας:

Του ένστικτου και της ευφυΐας.

Ξεκίνησε να υπάρχει μία πραγματική διαφορά σε αυτό το σημείο

μεταξύ της τέχνης του αυτοσχεδιασμού

και της τέχνης της σύνθεσης.

Ο αυτοσχεδιαστής αισθάνεται και παίζει την επόμενη καλή κίνηση,

αλλά ο συνθέτης σκέφτεται όλες τις πιθανές κινήσεις,

τις δοκιμάζει, τις βάζει σε προτεραιότητα,

μέχρι να δει πώς μπορούν να σχηματίσουν ένα δυναμικό και συνεκτικό σχέδιο

απόλυτης και παντοτινής άνεσης.

Κάποιοι, τώρα, από τους μεγαλύτερους συνθέτες, όπως ο Μπαχ,

υπήρξαν συνδυασμός αυτών των δύο πραγμάτων.

Ο Μπαχ ήταν ένας σπουδαίος αυτοσχεδιαστής με το μυαλό ενός μετρ του σκακιού.

Ο Μότσαρτ το ίδιο.

Αλλά ο κάθε μουσικός πετυχαίνει μια διαφορετική ισορροπία

μεταξύ πίστης και λογικής, ενστίκτου και ευφυΐας.

Κάθε μουσική εποχή είχε διαφορετικές προτεραιότητες αυτών των πραγμάτων,

διαφορετικά πράγματα να μεταβιβάσει, διαφορετικά «τι» και «πως».

Τους πρώτους, οχτώ περίπου αιώνες αυτής της παράδοσης

το μεγάλο «τι» ήταν να δοξάζουμε το Θεό.

Και μέχρι το 1400 γραφόταν μουσική

που προσπαθούσε να αντικατοπτρίσει το μυαλό του Θεού

όπως φαίνεται στο σχέδιο του νυχτερινού ουρανού.

Το «πως» ήταν ένα στυλ που λεγόταν πολυφωνία,

μουσική πολλών ανεξάρτητα κινούμενων φωνών

που υπονοούσαν τον τρόπο με τον οποίο φαίνονταν να κινούνται οι πλανήτες

στο γεωκεντρικό σύμπαν του Πτολεμαίου.

Αυτή ήταν πραγματικά η μουσική των σφαιρών.

(Μουσική)

Αυτό είναι το είδος της μουσικής που ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι θα είχε γνωρίσει.

Και ίσως η τεράστια διανοητική του τελειότητα και γαλήνη

σήμαιναν ότι κάτι καινούργιο έπρεπε να συμβεί --

μία νέα, ριζική κίνηση η οποία όντως συνέβη το 1600.

(Μουσική) Τραγουδιστής: Αχ, πικρό φύσημα!

Αχ, κακή, απάνθρωπη μοίρα!

Αχ, λυπημένα άστρα!

Αχ, άπληστε ουρανέ!

ΜΤΤ: Αυτό, φυσικά, ήταν η γέννηση της όπερας,

και η ανάπτυξή της έβαλε τη μουσική σε μία νέα πρωτοποριακή πορεία.

Το «τι» δεν ήταν τώρα να αντικατοπτρίσουμε το μυαλό του Θεού,

αλλά να ακολουθήσουμε τη συναισθηματική αναταραχή του ανθρώπου.

Και το «πως» ήταν αρμονία,

στοιβάζοντας τους τόνους για να δημιουργήσουμε συγχορδίες.

Και οι συγχορδίες, απ' ό,τι φάνηκε,

στάθηκαν ικανές να απεικονίσουν απίστευτες ποικιλίες συναισθημάτων.

Οι βασικές συγχορδίες ήταν αυτές που ακόμη έχουμε μαζί μας,

οι τρίφωνες συγχορδίες,

είτε η μείζων τρίφωνη συγχορδία,

η οποία νομίζουμε πως είναι χαρούμενη,

είτε η ελάσσων τρίφωνη συγχορδία,

την οποία εκλαμβάνουμε σαν λυπητερή.

Αλλά ποια είναι η ουσιαστική διαφορά μεταξύ αυτών των δύο συγχορδιών;

Είναι μόνο αυτές οι δύο νότες στη μέση.

Είναι ή η Μι,

και 659 δονήσεις το δευτερόλεπτο,

ή η Μι ύφεση, στις 622.

Άρα η μεγάλη διαφορά μεταξύ ανθρώπινης χαράς και λύπης;

37 χαζοδονήσεις.

Επομένως, μπορείτε να δείτε ότι σε ένα τέτοιο σύστημα

υπήρχε τεράστια λεπτή δυνατότητα

να απεικονιστούν ανθρώπινα συναισθήματα.

Πράγματι, καθώς ο άνθρωπος άρχισε να καταλαβαίνει περισσότερο

την περίπλοκη και αμφίθυμη φύση του,

η αρμονία έγινε πιο περίπλοκη για να την αντικατοπτρίσει.

Απ' ό,τι φαίνεται ήταν ικανή να εκφράζει συναισθήματα

πέρα από την ικανότητα των λέξεων.

Με όλη αυτή τη δυνατότητα, τώρα,

απογειώθηκε πραγματικά η κλασική μουσική.

Είναι η εποχή που οι μεγάλες μορφές ξεκίνησαν να παρουσιάζονται.

Και οι επιδράσεις της τεχνολογίας ξεκίνησαν επίσης να γίνονται αισθητές,

διότι η εκτύπωση έβαλε τη μουσική, τις παρτιτούρες, τα βιβλία κωδικών της μουσικής,

στα χέρια των καλλιτεχνών παντού στον κόσμο.

Νέα και βελτιωμένα όργανα

κατέστησαν δυνατή την εποχή του βιρτουόζου.

Τότε είναι που παρουσιάστηκαν εκείνες οι μεγάλες μορφές --

οι συμφωνίες, οι σονάτες, τα κοντσέρτα.

Και στις μεγάλες αυτές αρχιτεκτονικές του καιρού,

συνθέτες όπως ο Μπετόβεν μπόρεσαν να μοιραστούν τις βαθιές γνώσεις μιας ζωής.

Ένα κομμάτι σαν την Πέμπτη συμφωνία του Μπετόβεν,

στην ουσία δείχνει πώς ήταν δυνατό

γι' αυτόν να περάσει από τη θλίψη στο θυμό,

σε διάστημα μισής ώρας,

βήμα προς βήμα καθορίζοντας την πορεία του,

ως τη στιγμή που κατάφερε να περάσει στη χαρά.

(Μουσική)

Και η συμφωνία κατέληξε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πιο περίπλοκα θέματα,

για παράδειγμα συγκλονιστικά θέματα κουλτούρας,

όπως ο εθνικισμός ή η αναζήτηση για ελευθερία

ή τα όρια του αισθησιασμού.

Αλλά ό,τι κατεύθυνση και να πήρε η μουσική,

ένα πράγμα παρέμενε πάντα, μέχρι και πρόσφατα, το ίδιο,

και τότε είναι που σταμάτησαν να παίζουν οι μουσικοί,

η μουσική σταμάτησε.

Αυτή η στιγμή είναι που τόσο με συναρπάζει.

Τη βρίσκω τόσο βαθιά.

Τι γίνεται όταν σταματά η μουσική;

Που πηγαίνει; Τι απομένει;

Τι μένει στο κοινό στο τέλος μιας παράστασης;

Είναι μια μελωδία ή ένας ρυθμός

ή μια διάθεση ή μία στάση;

Και πώς μπορεί αυτό να αλλάξει τις ζωές τους;

Για μένα, αυτή είναι η στενή, προσωπική πλευρά της μουσικής.

Είναι το κομμάτι που μεταβιβάζεται. Είναι το «γιατί» αυτού.

Και για μένα αυτό είναι το πιο ουσιώδες απ' όλα.

Ήταν περισσότερο ένα πράγμα ανθρώπου προς άνθρωπο,

κάτι μεταξύ δασκάλου-μαθητή, ένα πράγμα μεταξύ καλλιτέχνη-κοινού,

και τότε, γύρω στο 1880 ήρθε αυτή η νέα τεχνολογία

που πρώτα μηχανικά, μετά αναλογικά, μετά ψηφιακά

δημιούργησε έναν καινούργιο και θαυμάσιο τρόπο, μολονότι απρόσωπο,

να μεταφέρονται τα πράγματα.

Οι άνθρωποι μπορούσαν τώρα να ακούνε μουσική όλη την ώρα,

παρόλο που δεν ήταν απαραίτητο γι' αυτούς

να παίζουν κάποιο μουσικό όργανο, να διαβάζουν μουσική ή ακόμη να πηγαίνουν σε συναυλίες.

Η τεχνολογία έκανε δημοκρατική τη μουσική κάνοντας τα πάντα διαθέσιμα.

Ηγήθηκε μίας πολιτισμικής επανάστασης

στην οποία καλλιτέχνες όπως ο Καρούζο και η Μπέσι Σμιθ βρίσκονταν στην ίδια βάση.

Η τεχνολογία ώθησε συνθέτες σε τρομερά άκρα,

χρησιμοποιώντας υπολογιστές και συνθεσάιζερ

για να δημιουργήσουν έργα αδιαπέραστης διανοητικά περιπλοκής

πέρα από τα μέσα των καλλιτεχνών και του κοινού.

Την ίδια στιγμή, η τεχνολογία,

παίρνοντας το ρόλο που πάντα ανήκε στη μουσική σημειογραφία,

μετακίνησε την ισορροπία μέσα στην ίδια τη μουσική μεταξύ ενστίκτου και ευφυΐας

στη μακρινή, ενστικτώδη μεριά.

Η κουλτούρα στην οποία ζούμε τώρα

είναι γεμάτη με μουσική αυτοσχεδιασμού

που έχει κοπεί σε φέτες, σε κομματάκια, σε λωρίδες

και, ο Θεός το ξέρει, έχει διανεμηθεί και πουληθεί.

Ποιο είναι το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα αυτού για εμάς ή για τη μουσική;

Κανένας δεν ξέρει.

Η ερώτηση παραμένει: Τι συμβαίνει όταν η μουσική σταματά;

Τι μένει στον κόσμο;

Τώρα που έχουμε απεριόριστη πρόσβαση στη μουσική, τι είναι αυτό που μας μένει;

Αφήστε με, λοιπόν, να σας δείξω μια ιστορία για το τι εννοώ

με το «μας μένει πραγματικά».

Είχα πάει να επισκεφτώ έναν ξάδερφό μου σε ένα γηροκομείο,

και κατασκόπευσα έναν πολύ αδύναμο ηλικιωμένο άντρα

να διασχίζει το δωμάτιο με βοηθητικό πλαίσιο βαδίσματος.

Πλησίασε σε ένα πιάνο που βρισκόταν εκεί,

ισορρόπησε τον εαυτό του κι άρχισε να παίζει κάτι σαν αυτό:

(Μουσική)

Και είπε κάτι σαν: «Εγώ...αγόρι...συμφωνία...Μπετόβεν».

Και ξαφνικά το κατάλαβα,

και είπα, «Φίλε, προσπαθείς μήπως να παίξεις αυτό;»

(Μουσική)

Και είπε, «Ναι, ναι. Ήμουν μικρό αγόρι.

Τη συμφωνία: Ισαάκ Στερν, το κοντσέρτο, την άκουσα».

Και σκέφτηκα, Θεέ μου,

πόσα πολλά μπορεί να σημαίνει αυτή η μουσική γι' αυτόν τον άντρα

για να σηκωθεί από το κρεβάτι, ως την άλλη άκρη του δωματίου

για να ανακτήσει την ανάμνηση αυτής της μουσικής

που, μετά από όλα τ' άλλα στη ζωή του που απομακρύνονται,

ακόμη σημαίνει τόσα γι' αυτόν;

Γι' αυτό, λοιπόν, αντιμετωπίζω τόσο σοβαρά την κάθε παράσταση,

γιατί είναι τόσο σημαντική για μένα.

Ποτέ δεν ξέρω ποιος θα είναι εκεί, ποιος μπορεί να την απορροφά

και τι θα συμβεί σε αυτήν μέσα στη ζωή τους.

Αλλά τώρα είμαι ενθουσιασμένος που υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες από ποτέ

για να μοιραστώ αυτή τη μουσική.

Αυτό είναι που κινεί το ενδιαφέρον μου σε δουλειές

όπως η τηλεοπτική σειρά «Κίπινγκ Σκορ» με τη Συμφωνική του Σαν Φρανσίσκο

η οποία ασχολείται με τις ιστορίες πίσω από τη μουσική,

και δουλεύει με νέους μουσικούς στη Συμφωνική του Νέου Κόσμου

σε έργα που εξερευνούν τη δυνατότητα

των νέων κέντρων ερμηνευτικών τεχνών

και για ψυχαγωγία και για εκπαίδευση.

Και φυσικά, η Συμφωνική του Νέου Κόσμου

οδήγησε στη Συμφωνική ορχήστρα YouTube και σε έργα στο διαδίκτυο

που απευθύνονται σε μουσικούς και κοινό σε όλον τον κόσμο.

Και το συναρπαστικό είναι ότι όλα αυτά είναι απλώς ένα μοντέλο.

Υπάρχει ένας ρόλος εδώ για τόσους πολλούς ανθρώπους --

δασκάλους, γονείς, καλλιτέχνες --

για να είναι μαζί. εξερευνητές.

Σίγουρα, τα μεγάλα γεγονότα τραβούν πολλή προσοχή,

αλλά αυτό που πραγματικά έχει σημασία είναι ό,τι συμβαίνει κάθε μέρα.

Χρειαζόμαστε τη δική σας οπτική γωνία, την περιέργειά σας, τις φωνές σας.

Και με συναρπάζει τώρα να γνωρίζω ανθρώπους

που είναι πεζοπόροι, μάγειρες, οδηγοί ταξί, που γράφουν κώδικες,

άνθρωποι που αγαπούν τη μουσική, και που ποτέ δε θα το είχα φανταστεί,

και που τη μεταδίδουν.

Δε χρειάζεται να ανησυχείτε για το αν γνωρίζετε κάτι.

Αν είστε περίεργος, αν έχετε την ικανότητα να αναρωτιέστε, αν είστε ζωντανοί,

τότε γνωρίζετε όσα χρειάζεται να γνωρίζετε.

Μπορείτε να ξεκινήσετε από οπουδήποτε. Περιπλανηθείτε λιγάκι.

Ακολουθήστε ίχνη. Χαθείτε. Εκπλαγείτε, διασκεδάστε, εμπνευστείτε.

Όλα αυτά τα «τι», όλα τα «πως» βρίσκονται εκεί έξω στον κόσμο

περιμένοντάς σας να ανακαλύψετε τα «γιατί» τους,

να βουτήξετε και να το μεταδώσετε.

Σας ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)