Beyin bir şeyin güzel olduğuna nasıl karar verir

Anjan Chatterjee, evrimsel psikoloji ve bilişsel nörobilim ışığında, doğanın en derin olgularından birine değiniyor: güzellik. Beynin derinliklerine in ve belirli çizgi, renk ve şekillerin yarattığı yapıların, bizleri heyecanlandırmasında yatan bilimsel nedenleri keşfet.

Yıl 1878.

Sir Francis Galton dikkat çekici
bir konuşma yapar.

Büyük Britanya ve İrlanda
antropoloji enstitütüsüne hitap eder.

İnsan zihni üzerine öncü
çalışmaları ile bilinen Galton,

müthiş bir bilgindir.

Kâşiftir,

antropolog,

sosyolog,

psikolog

ve istatistikçidir.

Aynı zamanda bir öjeniktir.

Bu konuşmasında,

fotoğrafları birleştirip bileşik
portreler oluşturabileceği

yeni bir tekniği takdim eder.

Bu teknik, farklı tür insanların
özelliklerini belirlemede kullanılacaktı.

Galton, azılı suçluların
fotoğraflarını birleştirdiğinde

suçun resmini bulacağını düşünüyordu

ama sonuca şaşırdı,

elde ettiği bu bileşik portre

güzeldi.

Galton'ın şaşırtıcı tespiti,
bazı derin sorular getirir:

Güzellik nedir?

Belirli çizgi renk ve şekillerin yarattığı
yapılar, bizi neden heyecanlandırır?

İnsanlık tarihinin

büyük bir çoğunluğunda, mantık ve kurgu
çerçevesinde bu sorulara cevap arandı.

Fakat son 10-20 yıldır

bilim insanları, güzellik olgusuna

evrimsel psikoloji ve nörobilimin
sağladığı bilgiler ışığında yaklaşıyorlar.

Güzelliğin nedeni ve nasılına
henüz yeni yeni cevap arıyoruz,

en azından insan yüzü ve biçim
bağlamındaki sorulara.

Bu süreçte

bazı sürprizlerle karşılaşıyoruz.

Konu birbirimizin güzelliğini
görmek olduğunda

karar tamamen öznel
ve kişisel olmakla birlikte,

güzelliği, grubun hayatta kalma amacına
yönelik faktörler belirliyor.

Birçok deney,

bir yüzü çekici kılan birkaç
etken olduğunu söyler.

Bunlar arasında ortalama, simetri
ve hormon etkileri vardır.

Hepsini sırayla ele alalım.

Galton'ın,

bileşik veya ortalama yüzlerin
genel olarak, ortalamaya

katkı yapan bireylerin her
birinin yüzünden daha çekici

olduğu bulgusu
pek çok kez tekrar kanıtlandı.

Bu laboratuvar bulgusu birçok
insanın sezgisi ile uyuşuyor.

Ortalama yüzler, bir grubun
temel eğilimlerini yansıtır.

Farklı özelliklere sahip kişiler,
farklı toplulukları temsil eder

ve muhtemelen de,
daha geniş bir genetik çeşitlilik

ve çevreye uyum yeteneğine sahiptirler.

Çoğu insan, melezleri çekici

ve akraba evliliklerini itici bulurlar.

Güzellik algısını etkileyen
bir diğer etken ise simetridir.

İnsanlar simetrik çehreleri, asimetrik
olanlara nazaran daha çekici bulurlar.

Gelişimsel anomaliler,
sıklıkla asimetri ile ilişkilendirilir.

Bitki, hayvan ve insanlarda,

asimetri büyük oranda parazit
enfeksiyonu sonucu oluşur.

Öyle ki simetri,

aynı zamanda bir sağlık belirtisidir.

1930'larda,

Maksymilian Faktorowicz adında bir adam,

güzellik mikrometresini tasarladığında,

güzellikte simetrinin önemini fark etti.

Max bu aygıtla,

küçük asimetrik kusurları ölçebiliyor

ve sonra bu kusurları giderecek
ürünleri şirketinde satıyordu

zekice bir kararla da şirkete
adını vermişti : Max Factor,

bildiğiniz üzere kendisi ''makyaj''
alanında dünyadaki en ünlü markalardan

biridir.

Yüz çekiciliğine katkıda
bulunan üçüncü etmen ise

hormonal etkilerdir.

Burada, yorumlarımı heteroseksüel
standartla sınırladığım için

affınıza sığınıyorum.

Fakat östrojen ve testosteron,
çekicilik algımızı biçimlendirmede

büyük bir rol oynuyor.

Östrojen, doğurganlığı
simgeleyen özellikler yaratır.

Erkekler genellikle,

gençlik ve olgunluğun karması
olan vücutları çekici bulur.

Fazla bebeksi bir yüz, kızın henüz
doğurgan olmadığı anlamına gelebilir,

bu nedenle erkekler,

gençlik göstergesi olan
büyük gözlü, dolgun dudaklı

ve dar çeneli kadınları ve

olgunluk göstergesi olan çıkık
elmacık kemikli kadınları çekici bulur.

Testosteron genellikle erkeksi
saydığımız özellikler yaratır.

Bunlar; kalın kaşlar,

ince yanaklar

ve büyük, köşeli
çenelerdir.

Ama burada büyük bir ironi de var.

Birçok türde,

ters bir şekilde

testesteron bağışıklık
sistemini de baskılar.

Testesteron kaynaklı özelliklerin
sağlık göstergesi olduğu düşüncesi

tamamen mantıklı değildir.

Burada mantık tepetakla olur.

Sağlık göstergesi olması yerine

bilim insanları bir
handikap prensibi sunar.

En sık dile getirilen
handikap örneği

tavus kuşunun kuyruğudur.

Bu güzel ama bir o kadar da
külfetli kuyruk, tavus kuşunun

yırtıcılardan kaçmasını veya

dişilere yaklaşmasını kolaylaştırmaz.

Bu kadar ölçüsüz bir ek
kuyruk neden gelişti (evrildi) ?

Charles Darwin bile,

1860'da Asa Gray'e yazdığı bir mektupta,

tavus kuşu kuyruğu görmenin
onu hasta ettiğini yazdı.

Bunu doğal seleksiyon (seçilim)
teorisi ile açıklayamıyordu

ve bu hüsran dolayısıyla,

cinsel seçilim teorisini geliştirdi.

Bu açıklamada

tavus kuşunun kuyruğunu sergilemesi,
dişileri baştan çıkarmak içindir.

ve bu baştan çıkarma tavus kuşunun
çiftleşip yavruları olacağı

anlamına gelir.

Bu gösteriş yapma argümanına
modern eklemeler şöyle;

Tavus kuşu, dişilere aynı zamanda
sağlıklı olduğunu da pazarlıyor,

sadece sağlıklı bir organizma,
kaynaklarını bu kadar aşırı bir

ek organı beslemeye ayırabilir.

Testesteron'un bağışıklık
sitemine yaptığı baskıya ise

sadece sağlıklı erkekler dayanabilir.

Benzetme yapmamız gerekirse

yalnızca çok zengin erkekler
bir kol saatine 10.000 dolardan fazla verebilir

ve böylece finansal sağlıklarını
(zenginlik) gösterebilir.

Artık birçok insan bu tarz
evrimsel söylemler işitiyor

ve hepimizin bir şekilde ve
bilinçsizce sağlıklı eşler aradığını

düşünüyor.

Bence bu düşünce muhtemelen doğru değil.

Genç yetişkinlerin ve ergenlerin
kararlarını sağlık endişesi ile verdikleri

pek fazla görülmez.

Öyle de olmak zorunda değil,

sebebini açıklayayım.

İnsanların,

üç farklı tercihi olduğu
bir topluluk hayal edin:

yeşil, turuncu ve kırmızı.

Onların bakış açısına göre,

bu seçimlerin sağlık
ile hiçbir alakası yok;

sadece sevdikleri için seçiyoralr.

Fakat bu renkler (seçimler) yavru yapma

olasılıkları ile de ilşkilendirilmiş olsaydı,

oranlara da 3, 2, 1 diyelim,

bu durumda ilk nesil,

3 yeşil 2 turuncu ve 1 kırmızı olacak

ve ardından gelen her nesilde,

yeşillerin oranı artacaktı,

öyle ki 10 nesil sonra,

toplumun %98'i yeşili tercih edecekti.

Bu topluluğa gelen ve
örnek toplayan bir bilim insanı da

yeşil yöneliminin
evrensel olduğunu keşfedecekti.

Bu soyut örnekteki amaç,

belirli fiziksel nitelikleri
tercih etme her bireyde

isteğe bağlı olsa da

eğer bu nitelikler kalıtsal ise

ve üremede üstünlük sağlıyorsa,

zamanla,

topluluk için evrensel olurlar.

Peki güzel bir insan gördüğümüzde
beynimizde neler olur?

Çekici yüzler, beynin arkasındaki
görme merkezini

harekete geçirir,

fusiform gyrus adındaki bir bölge,

özellikle yüz tanımaya
odaklanmış bir bölgedir

ve bitişiğindeki lateral
occipital kompeks,

nesneleri ayırt etmek için
kullandığımız bir bölümdür.

Ayrıca,

çekici yüzler, beynin önündeki
ve derinlerindeki ödül ve zevk

merkezlerindeki bölümleri
harekete geçirir

ve bu alanlar,
çetrefilli isimlere sahiptir;

ventral striatum,

orbitofrontal korteks

ve ventromedial prefrontal korteks gibi.

Beynin yüz tanıma odaklı görme bölümü,

görülen güzellik deneyimine
zemin hazırlamak için

zevk merkezleri ile etkileşime geçer.

Şaşırtıcı bir şekilde,
bizler farkında olmadan

tamamen güzelliğe kitlenmişken,

güzellik de bizler ile bağ kurar.

Güzellik hakkında
düşünmediğimiz anlarda dahi,

beynimiz çekici yüzlere karşılık verir.

İnsanların bir dizi yüz gördüğü
bir deney yürütmüştük

ve bir seferinde,

bir çift yüzün aynı ya da farklı kişi olup
olmadığına dair karar verilmişti.

Bu durumda bile,

çekici yüzler, görme merkezinde
müthiş bir sinirsel etkinliğe yol açtılar,

yani o anda denekler kişinin
güzelliğine değil, kimliğine odaklanmış

olmalarına rağmen.

Bir diğer grup, aynı şekilde
beynin zevk merkezlerinde

güzelliğe verilen otomatik
tepkileri gözlemledi.

Bunları birleştirdiğimizde,
bütün bu çalışmalar

beynin görüntü ile zevki birleştirerek
güzelliğe otomatik olarak

tepki verdiğini gösteriyor.

Öyle ki bu güzellik dedektörleri,

o an ne düşünüyor olursak olalım,

güzelliği her gördüğümüz anda ötüyor.

Beynimizde gömülü bir
''güzel olan iyidir'' klişesi de var.

Orbitofrontal korteks içerisinde,

güzellik ve iyiliğe tepki olarak

örtüşmeli sinirsel bir aktivite gerçekleşiyor

ve insanlar açıkça güzellik veya iyilik
üzerine düşünmediğinde de

bu durum tekrarlanıyor.

Beynimiz refleks olarak güzellik
ve iyiliği ilişkilendiriyor.

Refleksif olan bu ilişkilendirme,
güzelliğin birçok sosyal etkisi olmasındaki

biyolojik tetikleyici olabilir.

Çekici insanlar, hayatta her türlü
pozitif ayrımcılığın tadını çıkarıyor.

Daha zeki kabul ediliyorlar

ve daha güvenilir,

daha fazla maaş alıp
daha az cezaya çarptırılıyorlar,

bu kararların bir dayanağı olmasa bile.

Bu gözlemler güzelliğin
çirkin yanını ortaya koyuyor.

Laboratuvarımda şunu bulguladık;

hafif yüz anomalisi ve
şekil bozukluğu olan kişiler;

daha az iyi, daha az kibar

daha az zeki, daha az yetkin
ve daha az çalışkan kabul ediliyorlar.

Ne yazık ki '' çirkinlik (şekilsiz)
kötüdür'' klişemiz de var.

Bu klişe, popüler medya tarafından

muhtemelen sömürülmüş ve abartılmıştır,

öyle ki kötü karakter tanımında
yüzde şekil bozukluğu olması

yerleşik kuraldır.

Bunları aşmak istiyorsak,
bu tür örtülü önyargıları

bilmemiz gerekiyor,

insanların tesadüfi
dış görünüşlerini değil,

davranışlarını baz alarak adil muamele
gördüğü bir toplum yaratabiliriz.

Sizleri son bir fikir ile
baş başa bırakacağım.

Güzellik hâlâ gelişmekte olan bir süreç.

Sözde evrensel güzellik öğeleri,

buzul çağının yaklaşık iki
milyon yıllık döneminin ürünüdür.

O zamanlar hayat acımasız ve çetindi
ama bu uzun zaman önceydi.

O zamanın üreme başarısı
için seçim kriterleri,

günümüze pek de uymuyor.

Örneğin,

parazit sonucu ölmek,
sık rastlanan bir ölüm nedeni değildir,

en azından teknolojik
olarak gelişmiş ülke bazında.

Antibiyotiklerden ameliyata,

doğum kontrolden tüp bebeğe,

üreme başarısındaki
etkenler çok daha esnek.

Bu rahat koşullar altında,

tercihler ve özellik
kombinasyonları serbest

ve çeşitlilik artıyor.

Bizler çevremizi derinlemesine etkilerken,

modern tıp ve teknolojide
ortaya çıkan yenilikler,

güzel görünmenin asıl anlamını

çok ciddi manada etkiliyor.

Güzelliğin evrensel doğası,

biz evreni değiştirirken dahi değişiyor.

Teşekkürler.

(Alkış)