Kén cá chọn canh - một ám ảnh không lành mạnh.

Chúng ta đối mặt với một chuỗi vô tận lựa chọn, nó dẫn ta đến cảm giác lo lắng, tội lỗi và nỗi đau của sự bất cập nghĩ rằng có lẽ chúng ta đang chọn sai. Triết gia Renata Salecl hỏi: Liệu sự lựa chọn cá nhân có khiến ta lạc mất điều quan trọng hơn - với tư cách là những nhà tư tưởng xã hội? Một tiếng chuông cảnh tỉnh nhắc ta đừng quá say mê với lựa chọn cá nhân mà hãy tập trung vào những lựa chọn vì mục tiêu chung của tập thể.

Khi tôi chuẩn bị
bài nói này,

tôi đi tìm
vài câu trích dẫn

để chia sẻ
với quý vị.

Có tin vui:
tôi tìm được ba câu

mà tôi rất khoái,

câu thứ nhất của
Samuel Johnson, ông bảo,

"Khi lựa chọn trong đời,

nhớ chọn để mà sống,"

câu thứ hai của Aeschylus,
ông nhắc rằng

"Hạnh phúc là lựa chọn
đòi hỏi gắng công,"

câu thứ ba của Groucho Marx

ông bảo, "Tôi không thích chọn
những câu lạc bộ

muốn biến tôi thành
một thành viên."

Và đây là tin xấu:

Trong ba câu tôi không biết
chọn câu nào

để chia sẻ với quý vị.

Nỗi lo âu lựa chọn ngọt ngào.

Trong thời tư bản
hậu công nghiệp này,

sự lựa chọn và tự do cá nhân

cùng tư tưởng
thân lập thân,

đã dấy lên thành lý tưởng.

Cùng với nó,
ta cũng có một niềm tin

vào sự tiến bộ không ngừng.

Nhưng ngay bên dưới
hệ tư tưởng này

có một nỗi lo âu
ngày càng lớn,

những cảm giác tội lỗi,

những cảm giác bất cập,

cảm thấy ta đang mắc kẹt
trong lựa chọn của chính mình.

Buồn thay,
tư tưởng về lựa chọn cá nhân

đang ngăn ta nghĩ đến
những đổi thay trong xã hội.

Xem ra tư tưởng này

rất hiệu nghiệm
để ru ngủ chúng ta

để quên đi ta đang là
nhà tư tưởng chính trị và xã hội.

Thay vì thao thức với
điều xảy ra trong xã hội,

chúng ta ngày càng chú tâm
phê phán bản thân,

đôi lúc tới mức
hủy diệt bản thân.

Tại làm sao ý tưởng
về lựa chọn

đang vẫn hoành hành
mạnh mẽ như vậy,

ngay cả đối với những người

chẳng có gì nhiều để chọn?

Tại sao cả những người
nghèo khổ

cũng khăng khăng
phải được chọn lựa mới cam,

cái chúng ta đặt tên
là lựa chọn có lý trí

và ghì mài với nó?

Hệ tư tưởng này đã
có nhiều thành quả

mở rộng đường
tư tưởng cho ta

về một tương lai
mơ ước từ xa.

Nào ta hãy đưa ra ví dụ.

Bạn tôi tên là Mania,

khi cô ấy là
sinh viên ở California,

cô ấy kiếm sống

bằng cách làm việc
cho một hãng buôn ô-tô.

Khi Mania gặp khách hàng

loại khách tiêu biểu,
cô tranh luận với khách

về cách sống của ông ta,

về số tiền ông ấy muốn tiêu pha,

ông ấy có mấy con,

ông ấy mua xe để làm gì?

Họ nhanh chóng
đi đến kết luận

chiếc xe hoàn hảo
là thế nào

Trước khi khách hàng của
Mania đi về nhà

để nghĩ lại cho kỹ,

cô bèn nói với khách,

"Cái xe anh định mua
rất hoàn hảo,

nhưng chỉ trong
vài năm nữa,

khi các con anh
đủ lông đủ cánh để ra khỏi nhà,

khi đó tiền bạc của anh
dư dả hơn một tí,

thì chiếc xe kia
sẽ là lý tưởng.

Nhưng cái anh chọn bây giờ
là chuẩn."

Đa số khách hàng của Mania

ngày hôm sau quay lại

đều mua chiếc xe kia,

chiếc mà họ không cần,

chiếc đắt tiền hơn rất nhiều.

Mania bán xe hơi
thành công đến nỗi

chẳng bao lâu cô ấy
chuyển sang bán máy bay.

(Vỗ tay)

Nhờ nắm vững
tâm lý người ta

nên công việc hiện nay
của cô rất chạy,

đó là công việc của
một nhà tâm lý.

Thử hỏi sao khách hàng
của Mania thiếu lý trí đến vây?

Thành công của cô
là có thể

tạo ra cho họ hình ảnh

về một tương lai
lý tưởng hóa,

một hình ảnh
của chính họ

khi họ thành đạt hơn,
tự do hơn,

và với họ, bằng
việc chọn chiếc xe kia

dường như họ đã
đến gần hơn lý tưởng

mà Mania đã nhìn thấy ở họ.

Hiếm khi ta chọn điều gì
hoàn toàn hợp lý.

Lựa chọn của chúng ta
chịu ảnh hưởng của vô thức,

của cộng đồng.

Chúng ta thường chọn

bằng cách đoán
xem người khác

nghĩ như thế nào về
lựa chọn của chúng ta.

Chúng ta cũng chọn

bằng cách nhìn vào
lựa chọn của người khác.

Chúng ta cố đoán đâu là
lựa chọn xã hội chấp nhận

Thế nên thực ra

cả khi chúng ta đã chọn,

mua một chiếc xe chẳng hạn,

vẫn cứ không thôi
đọc các giới thiệu vê xe,

như thể muốn
thuyết phục chính mình

rằng ta chọn đúng.

Cho nên lựa chọn là thứ
gây ra lo lắng

Nó gắn với rủi ro, tổn thất.

Nó rất khó dự đoán.

Vì thế, ngày nay

người ta càng ngày
càng chịu nhiều rắc rối

vì không chọn được
cái gì ra hồn.

Vừa rồi tôi mới dự
một đám cưới,

tôi gặp một cô gái
trẻ trung xinh đẹp

ngay lập tức cô kể cho tôi
nỗi lo của cô trong việc lựa chọn.

Cô bảo "Tôi mất một tháng

để nghĩ xem sẽ mặc gì,"

rồi cô kể, "Tôi mất hàng tuần
để cân nhắc

sẽ ở khách sạn nào
trong một đêm.

và giờ, tôi phải chọn
một người hiến tinh trùng."

(Cười)

Nhìn cô tôi choáng.

"Người hiến tinh trùng?
Sao phải vội thế?"

Cô bảo,
"Cuối năm nay tôi 40 rồi,

tôi rất dở trong việc
chọn đàn ông."

Lựa chọn, vì nó gắn với rủi ro,

nên gây ra lo lắng,

nhà triết học nổi tiếng

người Đan mạch,
Søren Kierkegaard chỉ ra

sự lo lắng ấy

là cái sảy
nảy ra vô số cái ung.

Ngày nay ta tin rằng
có thể ngăn chặn được rủi ro này.

Ta có vô số những
phân tích thị trường,

các kế hoạch về các
nguồn thu tương lai.

Ngay cả về thị trường, tức là
về cơ hội, về khả năng có thể

chúng ta vẫn tin có thể
dự đoán một cách hợp ly

nó sẽ đi về đậu.

Thực ra, sự ngẫu nhiên
rất dễ gây đau buồn.

Năm vừa rồi
bạn tôi Bernard Harcourt

ở trường Đại học Chicago
tổ chức một sự kiện,

một hội nghị khoa học
về sự ngẫu nhiên.

Anh ấy và tôi cùng
tham gia hội thảo,

và ngay trước khi
trình bày tham luận -

chúng tôi không biết
về tham luận của nhau -

chúng tôi quyết định xem xét
sự ngẫu nhiên một cách nghiêm túc.

Nên chúng tôi thông báo
cho cử tọa

là họ sắp sửa được nghe

một bản tham luận tình cờ,

pha trộn từ hai tham luận

trong đó chúng tôi không biết
người kia đã viết những gì.

Chúng tôi đã trình bày theo kiểu đó.

Bernard đọc đoạn đầu tiên
trong tham luận của anh,

rồi đến tôi đọc đoạn đầu
trong tham luận của tôi,

Bernard đọc đoạn thứ hai,

tôi cũng đọc đoạn thứ hai,

cứ thế cho đến hết
hai bản tham luận.

Quý vị sẽ ngạc nhiên,

rằng đa số cử tọa,

không nghĩ rằng
cái họ vừa nghe,

là một tham luận pha trộn tình cờ.

Họ không thể tin rằng

trên cương vị là hai giáo sư

phát biều về học thuật,

lại nhìn nhận sự ngâu nhiên
nghiêm túc như vậy.

Họ nghĩ chúng tôi
bàn nhau cùng viết

rồi nói đùa đây là tình cờ.

Chúng ta sống trong thời đại
nhiều thông tin,

nhiều dữ liệu,

nhiều hiểu biết về
cơ thể con người.

Chúng ta giải mã bộ gen.

Biết về bộ não
nhiều hơn trước.

Điều đáng ngạc nhiên
ở chỗ là người ta càng ngày

càng làm ngơ
trước những kiến thức này.

Sự không hay biết và chối bỏ
đang lên ngôi.

Trước cuộc khủng hoảng
kinh tế hiện nay,

chúng ta nghĩ rồi ta sẽ
hồi tỉnh lại

mọi việc lại trở về như cũ,

chẳng cần thay đổi chính trị
hay xã hội làm gì.

Còn trước cuộc
khủng hoảng môi trường

chúng ta nghĩ chẳng cần
làm gì cả,

đó là việc thiên hạ,
chứ chưa phải đến ta.

Ngay cả khi khủng hoảng
môi trường đã bùng phát

như thảm họa hạt nhân Fukushima,

thì những người cùng sống
trong một môi trường,

cùng có một lượng thông tin
cần thiết

chỉ một nửa biết
lo lắng về vấn đê phóng xạ,

một nửa kia tiếp tục làm ngơ.

Các nhà phân tâm học biết rõ

điều đáng ngạc nhiên là người ta
không có

lòng ham hiểu biết

nhưng lại vui hưởng
sự vô minh.

Điều dó nghĩa là gì?

Khi chúng ta đối mặt,

với một căn bệnh giết người,

thì có nhiều người
vẫn dửng dưng không để ý.

Họ thích bác đi
là không có bệnh,

nên nhiều khi
thà không báo cho họ là hơn

nếu họ không thiết hỏi.

đIều ngạc nhiên
nghiên cứu chỉ ra

những người chối
là không có bệnh

lại sống lâu hơn những người

chọn cách điều trị
hợp lý cho mình.

Tuy nhiên,
sự không hiểu biết này

là không tốt
về mặt xã hội.

Khi không hay biết
ta đang đi vê đâu

thì có thể xảy ra
nhiều thiệt hại xã hội.

Bên cạnh sự ngu tối,

chúng ta ngày nay còn đối mặt

với cái xem ra
là sự thật hiển nhiên.

Nhà triết học Pháp

Louis Althusser đã chỉ ra

rằng hệ tư tưởng là thứ tạo ra

một bức màn hiển nhiên.

Trước khi có cái nhìn
phê phán đối với xã hội

phải thật sự loại bỏ
bức màn hiển nhiên

để nghĩ thoát qua,
để nghĩ khác đi.

Trở lại với tư tưởng

về cá nhân,
về lựa chọn hợp lý

mà chúng ta thường bám giữ,

chính ở đây chúng ta cần

loại bỏ bức màn hiển nhiên

để nghĩ khác đi một chút.

Có một câu hỏi
thường đến với tôi

tại sao ta thích ghì mài
ý tưởng con người làm nên số phận

điều mà chủ nghĩa tư bản
đã dựa vào từ buổi đầu tiên?

Tại sao chúng ta nghĩ rằng
chúng ta thật sự là người chủ

vận mệnh của mình
và chúng ta có thể

ra quyết định hợp lý
về những chon lựa tối ưu,

đến nỗi ta không chấp nhận
tổn thất và rủi ro?

Đôi lúc tôi kinh hoàng
thấy những người rất nghèo,

không tán thành quan điểm

rằng người giàu
phải nộp thuế nhiều hơn.

Người ta ở đây
thường mang lấy

lối nghĩ ăn may
của trò đỏ đen.

Okay, có khi họ nghĩ
đời cua kiếp này khó khá

nhưng biết đâu đấy
đời cáy sau này,

con ta thành Bill Gatesn cũng nên.

Và ai lại đi đánh thuế con mình?

Hoặc tôi cũng tự nêu câu hỏi,

tại sao những người
không có bảo hiểm y tế

lại không nhận sự chăm sóc
sức khỏe cộng đồng?

có lúc họ không nhận
sự chăm sóc ấy,

vì trót mang lấy suy nghĩ
vê lựa chọn

nhưng họ có gì để chọn đâu.

Margaret Thatcher
có một câu nổi tiếng

rằng làm gì có xã hội.

Xã hội không tồn tại,
chỉ có các cá nhân

và gia đình họ mà thôi.

Đáng buồn là tư tưởng này
vẫn còn rất thịnh hành,

nên những người nghèo
có thể cảm thấy

hổ thẹn về sự nghèo khổ của mình.

Chúng ta vẫn
chưa thôi hối hận

vì đã lựa chon
không đúng đắn,

vì thế nên chúng ta
mới không thành công.

Chúng ta lo lắng rằng
mình cố thế vẫn còn chưa đủ,

vì thế nên ta cật lực

làm việc suốt ngày dài

rồi mất bằng ấy thời gian
để lấy lại sức lực.

Khi ta lo lắng trước
lựa chọn,

đôi lúc ta không còn thiết
lựa chọn nữa.

Ta phó thác chuyện này cho guru

ông thầy ta sẽ bảo
điều ta nên làm,

hoặc là nhà trị liệu
về môn thân lập thân,

hoặc tôn thờ
nhà lãnh đạo toàn trị

kẻ đứng trước lựa chọn,
chẳng bao giờ phân vân,

vì biết việc cần làm.

Nhiều người thường hỏi tôi,

"Anh học được gì qua
nghiên cứu về lựa chọn?"

Tôi nhận được
một thông điệp quan trọng

khi suy nghĩ về chọn lựa.

Bản thân tôi thôi không coi
chọn lựa là quá nghiêm trang.

Trước hết tôi nhận ra
nhiều điều tôi đã chọn

là không hợp lý tí nào.

Nó ảnh hưởng bới vô thức,

bởi điều tôi nghĩ về
chọn lựa của người khác,

hoặc bởi lựa chọn
được xã hội chấp nhận.

Tôi thích một suy nghĩ

rằng ta cần đi xa hơn

vượt qua suy nghĩ
về lựa chọn cá nhân,

đấy là điều quan trọng,
để đổi mới lựa chọn xã hội,

chính tư tưởng về lựa chọn cá nhân
đã ru ngủ chúng ta.

Nó ngăn trở chúng ta
nghĩ về sự thay đổi xã hội.

Chúng ta dành quá nhiều thơi gian
để chọn lựa cho mình

và hiếm khi nghĩ về

những mục tiêu chung
chúng ta nên chọn.

Chúng ta hãy đừng quên

chọn lựa đi liền cùng biến đổi.

Chúng ta có thể
tạo sự thay đổi cá nhân,

Chúng ta có thể
tạo ra biến đổi xã hội.

Chúng ta có thể chọn
có thêm nhiều chó sói.

Chúng ta có thể chọn
để thay đổi môi trường

để có thêm nhiều ong.

Chúng ta có thể chọn để có
những cơ quan đánh giá khác nhau.

Hoặc chọn kiểm soát các công ty

thay vì cho phép nó
kiểm soát chúng ta.

Chúng ta có đủ khả năng
để tạo ra biến đổi.

Tôi đã bắt đầu bằng câu nói
của Samuel Johnson,

khuyên chúng ta
khi lựa chọn trong đời

nhớ lựa chọn để mà sống.

Rốt cuộc, các bạn thấy

tôi đã chọn được cho mình

một trong ba câu đã dẫn

trong phần mở đầu
bài nói hôm nay.

Tôi quả đã có lựa chọn,

là một đất nước,
là một nhân dân,

chúng ta cũng có
lựa chọn để quyết định lại

sẽ sống trong một xã hội
thế nào trong tương lai

Cảm ơn.

(Vỗ tay)