Onze ongezonde obsessie met keuzes

We maken voortdurend keuzes, wat leidt tot angsten, schuldgevoelens en gevoel van mislukking omdat we misschien de verkeerde keuzes maken. Maar filosofe Renata Salecl vraagt zich af: zouden individuele keuzes ons misschien afleiden van grotere dingen - ons vermogen sociaal te denken? Een dringende oproep aan iedereen om persoonlijke keuzes niet langer zo serieus te nemen en zich meer te richten op de collectieve keuzes die we maken.

Toen ik deze talk
aan het voorbereiden was,

heb ik een aantal citaten opgezocht
om met jullie te delen.

Het goede nieuws: ik vond er drie
die ik echt goed vond.

De eerste is van Samuel Johnson die zei:

"Wanneer je keuzes maakt in het leven,
vergeet dan niet te leven."

De tweede is van Aeschylus
die ons eraan herinnerde:

"Geluk is een keuze
waar je moeite voor moet doen."

De derde is van Groucho Marx die zei:

"Ik zou er niet voor kiezen
om bij een club te horen

die mij als lid zou willen hebben."

Nu het slechte nieuws:

ik kon niet kiezen welk van deze citaten
ik met jullie wou delen.

De heerlijke angst van keuzes maken.

In het postindustriële kapitalisme
van tegenwoordig is keuzevrijheid,

samen met individuele vrijheid
en het idee van persoonlijke ontwikkeling,

tot een ideaal verheven.

Daarnaast geloven we ook
in onophoudelijke vooruitgang.

De keerzijde van deze ideologie
is een toename van angstgevoelens,

schuldgevoelens,
minderwaardigheidsgevoelens,

het gevoel dat we verkeerde keuzes maken.

Helaas heeft deze ideologie
van individuele keuzevrijheid

ons weerhouden van het denken
over sociale verandering.

Het lijkt erop dat deze ideologie
eigenlijk een efficiënte manier is

om ons rustig te houden
als politieke en sociale denkers.

In plaats van maatschappijkritisch,
zijn we steeds meer zelfkritisch,

soms tot het punt van zelfdestructie.

Waarom is de ideologie van keuzevrijheid
nog steeds zo krachtig,

zelfs bij mensen
die niet veel te kiezen hebben?

Hoe komt het toch dat zelfs arme mensen

zich zo vereenzelvigen
met dat idee van vrije keuze,

het rationele idee van keuzevrijheid
wat ons zo dierbaar is?

Het idee van keuzevrijheid
geeft ons de ruimte

om te kunnen fantaseren
over de toekomst.

Ik zal een voorbeeld geven.

Toen mijn vriendin Manya
in Californië studeerde,

had ze een bijbaan bij een autodealer.

Als Manya contact maakte met een klant

dan praatte ze met hem
over zijn levensstijl,

hoeveel hij wilde uitgeven,

hoeveel kinderen hij had,

en waarvoor hij een auto nodig had.

Normaal gesproken werden ze het wel eens
over wat de perfecte auto zou zijn.

Voordat Manya's klant naar huis ging
om erover na te denken,

zei ze altijd:

"Die auto die je gaat kopen is perfect,

maar over een paar jaar,

als je kinderen het huis uit zijn
en je wat meer geld hebt,

dan is die andere auto ideaal.

Maar wat je nu gaat kopen, is prima."

De meeste klanten van Manya
die de volgende dag terugkwamen

kochten die andere auto.....

de auto die ze niet nodig hadden,

de auto die veel te duur was.

Manya werd zo goed
in het verkopen van auto's

dat ze al snel overging
op het verkopen van vliegtuigen.

(Gelach)

Ze leerde veel
over de menselijke psychologie

wat een goede voorbereiding was

voor haar huidige werk
als psychoanalytica.

Waarom waren Manya's klanten
zo irrationeel?

Het succes van Manya was

dat ze haar klanten
een plaatje kon laten zien

van een geïdealiseerde toekomst,

een beeld van zichzelf
waarin ze succesvoller en vrijer waren.

Voor hen was het alsof het kiezen
voor die andere auto

ze dichterbij het ideaal bracht
waarin Manya ze al zag.

We maken zelden
geheel rationele keuzes.

Keuzes worden beïnvloed
door ons onderbewustzijn

en door onze gemeenschap.

We maken vaak keuzes

door ons af te vragen wat anderen
van die keuze zouden vinden.

We maken ook keuzes
door te kijken naar andermans keuzes.

En we proberen in te schatten
welke keuzes sociaal aanvaardbaar zijn.

Daarom lezen we,

nog lang nadat we de keuze
voor een auto hebben gemaakt,

eindeloos de beoordelingen van auto's,

alsof we onszelf
er nog van willen overtuigen

dat we de juiste keuze hebben gemaakt.

Het maken van keuzes wekt angst op;

keuzes hangen samen
met risico's en verliezen,

ze zijn erg onvoorspelbaar.

Daarom vinden mensen
het steeds moeilijker om te kiezen

en kiezen ze uiteindelijk vaak niets.

Pas geleden was ik op een bruiloft

waar ik een mooie, jonge vrouw ontmoette,

die me meteen begon te vertellen
over haar angst voor het maken van keuzes.

Ze zei: "Het kostte me een hele maand

om te beslissen
welke jurk ik zou aandoen."

Toen zei ze: "Ik was weken bezig

om een hotel uit te zoeken
voor deze ene nacht.

En nu moet ik een spermadonor kiezen."

(Gelach)

Ik keek de vrouw verschrikt aan.

"Spermadonor? Waarom zo'n haast?"

Ze zei: "Eind dit jaar word ik 40

en ik ben zo slecht in het kiezen
van mannen in mijn leven."

Keuzes zijn angstwekkend
omdat ze samenhangen met risico.

De beroemde Deense filosoof
Søren Kierkegaard wees er al op

dat angst gekoppeld is
aan de mogelijkheid van de mogelijkheid.

Tegenwoordig denken we
die risico's te kunnen voorkomen.

We hebben oneindig veel marktanalyses,

beramingen van toekomstige verdiensten.

Zelfs bij zoiets als de markt,
die gaat over toeval en willekeur,

denken we rationeel te kunnen voorspellen
waar het naartoe gaat.

Maar toeval wordt nu
eigenlijk heel traumatisch.

Vorig jaar organiseerde mijn vriend

Bernard Harcourt,
van de Universiteit van Chicago,

een evenement, een conferentie
over het begrip toeval.

Wij zaten samen in het panel

en vlak voordat we onze papers
gingen presenteren,

(we kenden elkaars papers niet)

besloten we om het toeval
serieus te nemen.

Dus we vertelden ons publiek

dat ze gingen luisteren
naar een willekeurige paper:

een mix van onze twee papers
die we niet van elkaar kenden.

Zo deden we onze presentatie.

Bernard las zijn eerste paragraaf,

ik las mijn eerste paragraaf,

Bernard las zijn tweede paragraaf,

ik las mijn tweede paragraaf,

en zo verder tot het eind van onze papers.

Het zal je misschien verbazen
dat de meerderheid van ons publiek

niet geloofde dat ze geluisterd hadden
naar een totaal willekeurige paper.

Ze konden niet geloven dat wij
vanuit onze gezaghebbende posities

(we waren allebei professor)

toeval serieus zouden nemen.

Ze dachten dat we de papers
samen hadden geschreven

en dat we voor de grap
zeiden dat het willekeurig was.

We leven in een tijd
met veel informatie, massa's data,

en een heleboel kennis
over de binnenkant van ons lichaam.

We hebben ons genoom gedecodeerd.

We weten meer over onze hersenen dan ooit.

Gek genoeg, sluiten mensen steeds vaker
de ogen voor al deze kennis.

Er is een toename van
onwetendheid en ontkenning.

Neem bijvoorbeeld
de huidige economische crisis.

We denken dat we op een dag
weer wakker worden

en dat alles als vanouds zal zijn,

zonder dat er politieke of sociale
veranderingen nodig zijn.

Wat betreft het milieu denken we
dat er nu nog niets hoeft te gebeuren

of dat eerst anderen
maar iets moeten doen.

Zelfs als er een echte
milieuramp plaatsvindt,

zoals de ramp in Fukushima,

zie je vaak dat, ook al krijgen
de mensen dezelfde informatie,

de helft zich zorgen maakt
over de schadelijke straling

en de andere helft het negeert.

Psychoanalytici weten heel goed

dat mensen vreemd genoeg
niet zozeer een passie hebben voor kennis,

als wel een passie voor onwetendheid.

Wat betekent dat precies?

Stel je voor dat je te maken krijgt
met een levensbedreigende ziekte.

Veel mensen willen het niet weten.

Ze ontkennen de ziekte liever.

Daarom is het beter ze niets te vertellen
als ze er niet naar vragen.

Verrassend genoeg blijkt uit onderzoek

dat mensen die hun ziekte
ontkennen soms langer leven

dan mensen die rationeel
de beste behandeling kiezen.

Met deze neiging tot negeren zijn we
op sociaal vlak echter niet geholpen.

Als we gewoon geen acht slaan
op welke kant we opgaan,

kan er veel sociale schade
worden veroorzaakt.

Naast deze onnozelheid
hebben we tegenwoordig ook nog te maken

met een soort van vanzelfsprekendheid.

De Franse filosoof Louis Althusser zei

dat met ideologieën een sluier
van vanzelfsprekendheid wordt gecreëerd.

We kunnen pas
maatschappelijk kritisch zijn

wanneer we die sluier
van vanzelfsprekendheid oplichten

en een beetje anders na gaan denken.

Als we dat toepassen op de ideologie
van individuele, rationele keuzes

die we zo omarmen,

zien we dat het juist hier noodzakelijk is

om die vanzelfsprekendheid
een halt toe te roepen

en een beetje anders na te denken.

Iets wat ik me vaak afvraag is:

waarom koesteren we nog steeds
het idee van de selfmade-man,

waarop het kapitalisme
altijd heeft gebouwd?

Denken we echt dat we
door rationele keuzes te maken,

ons leven volledig onder controle hebben

en dat dat we geen verlies
en risico hoeven te accepteren?

Ik vind het soms
ronduit schokkend om te zien

dat heel arme mensen het bijvoorbeeld
niet eens zijn met het idee

dat de rijken meer belasting
moeten betalen.

Deze mensen hebben vaak
een soort van loterijmentaliteit.

Misschien denken ze niet zozeer
dat ze zèlf ooit succesvol zullen zijn,

maar wèl dat hun zoon wel eens
de nieuwe Bill Gates zou kunnen worden.

En wie wil er nu belasting innen
van zijn eigen zoon?

Ik vraag me ook af

waarom mensen zonder
ziektekostenverzekering

een algemene basisverzekering afwijzen?

Soms voelen ze er niets voor,

weer vanuit dat gevoel van keuzevrijheid,

maar ze hebben niets om uit te kiezen.

Een bekende uitspraak
van Margaret Thatcher is

dat zoiets als
een maatschappij niet bestaat.

De maatschappij bestaat niet,
het zijn enkel individuen en hun familie.

Helaas houdt die ideologie
nog steeds stand

en daarom schamen arme mensen
zich misschien voor hun armoede.

Misschien voelen we ons eindeloos schuldig
dat we niet de juiste keuzes maken,

en dat we daarom niet slagen.

We zijn bang dat we niet goed genoeg zijn.

Daarom werken we zo hard,

we maken lange dagen op het werk

en besteden ook nog eens veel tijd
aan het verbeteren van onszelf.

Wanneer we bang zijn om te kiezen,

geven we soms gemakkelijk
de controle over onze keuzes uit handen.

We vereenzelvigen ons met de goeroe
die ons zegt wat te doen,

met een zelfhulptherapeut,

of we omarmen een totalitaire leider

die geen twijfels
lijkt te hebben over keuzes,

iemand die het lijkt te 'weten'.

Mensen vragen me vaak:

"Wat heb je geleerd
van je studie van keuzes?"

Ik heb wel iets belangrijks geleerd.

Toen ik ging nadenken over keuzes,

begon ik keuzes persoonlijk
minder serieus te nemen.

Eerst realiseerde ik me dat veel
van mijn keuzes niet rationeel zijn.

Ze zijn gekoppeld
aan mijn onderbewustzijn,

aan mijn aannames over andermans keuzes,

of aan wat volgens mij
een maatschappelijk aanvaarde keuze is.

Ik omarm ook het idee
dat we verder moeten kijken

dan alleen maar
over de individuele keuze,

dat het belangrijk is om opnieuw
na te denken over maatschappelijke keuzes,

omdat die ideologie van keuzevrijheid
ons zo heeft afgestompt.

Het heeft ons echt belet te
denken over sociale verandering.

We zijn zo veel bezig
met persoonlijke keuzes

en we denken zelden over
keuzes die we gezamenlijk kunnen maken.

We moeten niet vergeten dat keuzes
altijd gekoppeld zijn aan verandering.

We kunnen veranderingen maken,
op individueel maar ook op sociaal vlak.

We kunnen ervoor kiezen
om meer wolven te hebben.

We kunnen ervoor kiezen ons milieu
zo te veranderen dat er meer bijen zijn.

We kunnen ervoor kiezen om
andere ratingbureaus te hebben.

We kunnen ervoor kiezen om
bedrijven te besturen,

in plaats van toe te laten
dat bedrijven ons besturen.

Het is mogelijk om dingen te veranderen.

Ik begon met een citaat van Samuel Johnson

die zei dat wanneer we keuzes
maken in het leven,

we niet moeten vergeten te leven.

Je ziet, ik had wel degelijk een keuze

om een van de drie citaten te kiezen
waar ik mijn talk mee wilde beginnen.

Ik had een keuze, net als landen en mensen
ook de keuze hebben om te heroverwegen

in wat voor maatschappij
we in de toekomst willen leven.

Dank je wel.

(Applaus)