Return to Video

Kuzey Amerika şeklini nasıl aldı - Peter J. Haproff

  • 0:11 - 0:15
    Gezegenimizin coğrafyası sürekli değişir.
  • 0:15 - 0:18
    Her kıta, zamanla çarpıcı biçimde değişen
  • 0:18 - 0:23
    bir ya da birden fazla tektonik plaka
    üzerinde dünyada yer değiştirmiştir.
  • 0:23 - 0:25
    Bugün Kuzey Amerika'ya
  • 0:25 - 0:27
    ve onun bilindik
    manzarası ve özelliklerinin
  • 0:27 - 0:31
    yüz milyonlarca yılda
    nasıl ortaya çıktığına odaklanacağız.
  • 0:31 - 0:35
    Hikâyemiz yaklaşık
    750 milyon yıl önce başlıyor.
  • 0:35 - 0:38
    Süper kıta Rodinya
    hareketli hale geldiğinde,
  • 0:38 - 0:41
    Panthalassa Okyanusunu oluşturmak üzere
  • 0:41 - 0:45
    günümüzde Kuzey Amerika'nın
    batı kıyısı olan bölgeden geçiyor.
  • 0:45 - 0:48
    Laurentia adında eski
    bir kıta görüyorsunuz;
  • 0:48 - 0:51
    ada zincirleri çarpıştıkça
    ve kara kütlesi eklendikçe
  • 0:51 - 0:56
    sonraki birkaç yüz milyon yıl
    boyunca büyüyor.
  • 0:56 - 0:59
    Şimdi de 400 milyon yıl öncesindeyiz.
  • 0:59 - 1:03
    Bugünün doğu kıyısında, devasa
    Afrika levhası batıya doğru kayıyor,
  • 1:03 - 1:06
    eski Lapetus Okyanusu kapatıyor.
  • 1:06 - 1:10
    En sonunda 250 milyon yılında
  • 1:10 - 1:14
    diğer bir süper kıta Pangea'yı
    oluşturmak için Laurentia ile çarpışıyor.
  • 1:14 - 1:16
    Devasa baskı faylanmaya
    ve kıvrılmaya neden oluyor,
  • 1:16 - 1:20
    Apalaş Dağlarını
    oluşturmak için kayaları yığıyor.
  • 1:20 - 1:22
    Biraz ileriye saralım.
  • 1:22 - 1:26
    100 milyon sene sonra Pangea ayrılıyor,
  • 1:26 - 1:28
    Kuzey Amerika levhası
    ve Afrika levhası arasında
  • 1:28 - 1:32
    Güney Atlantik Okyanusu'nu
    ortaya çıkarıyor.
  • 1:32 - 1:33
    İlerliyoruz
  • 1:33 - 1:36
    ve şimdi de doğuya doğru
    hareket eden Farallon Levhası
  • 1:36 - 1:39
    günümüzün batı kıyısıyla birleşiyor.
  • 1:39 - 1:40
    Farallon Levhası'nın
    daha büyük yoğunluğu
  • 1:40 - 1:43
    Kuzey Amerika'nın altına
    kaymasına neden oluyor.
  • 1:43 - 1:45
    Buna yitim zonu deniyor
  • 1:45 - 1:48
    ve suyu magma dolu mantoya karıştırıyor.
  • 1:48 - 1:51
    Bu, magmanın erime noktasını düşürüyor
  • 1:51 - 1:54
    ve üzerini örten Kuzey Amerika levhasına
    doğru yükselmesine neden oluyor.
  • 1:54 - 1:58
    Bir yeraltı odasından
    magma yukarıya doğru hareket ediyor
  • 1:58 - 2:01
    ve bir dizi volkan boyunca patlıyor.
  • 2:01 - 2:04
    Hala yerin derinliklerindeki
    magma ise yavaşça soğuyor,
  • 2:04 - 2:07
    som kayaç üretmek için kristalleşiyor,
  • 2:07 - 2:11
    Yosemite Ulusal Parkı'nda
    ve Sierra Nevada Dağlarında
  • 2:11 - 2:13
    bulunan granit gibi.
  • 2:13 - 2:15
    Bu konuya daha sonra değineceğiz.
  • 2:15 - 2:17
    Şimdi 85 milyon yıl öncesindeyiz.
  • 2:17 - 2:20
    Farallon Levhası daha az dik oluyor,
  • 2:20 - 2:24
    volkanizmanın doğuya doğru kaymasına
    ve en sonunda da durmasına neden oluyor.
  • 2:24 - 2:26
    Farallon Levhası'nda
    yitim zonu gerçekleştikçe
  • 2:26 - 2:28
    Kuzey Amerika'yı sıkıştırıyor,
  • 2:28 - 2:31
    5 bin kilometreye kadar uzanan
  • 2:31 - 2:34
    Rocky Dağları gibi sıradağları
    yukarı doğru itiyor.
  • 2:34 - 2:38
    Bir müddet sonra Avrasya Levhası
    Kuzey Amerika'dan ayrılıyor,
  • 2:38 - 2:40
    Atlas Okyanusu'nu ortaya çıkarıyor.
  • 2:40 - 2:42
    Tekrar biraz ileriye saralım.
  • 2:42 - 2:44
    Şimdi de Colorado Platosu yükseliyor,
  • 2:44 - 2:48
    bu, muhtemelen yukarıya doğru yükselen
    bir manto akışı kombinasyonu
  • 2:48 - 2:51
    ve kalınlaşmış Kuzey Amerika levhası
    yüzünden meydana geliyor.
  • 2:51 - 2:53
    Sonraki bin yıl içinde Colorado Nehri
  • 2:53 - 2:57
    en sonunda platoyu muhteşem
    Büyük Kanyon gibi şekillendirecek.
  • 2:57 - 3:03
    30 milyon yıl önce Farallon Levhası'nın
    çoğu mantoya gömülüyordu,
  • 3:03 - 3:07
    geride sadece hâlâ yitim zonu
    gerçekleşen küçük köşeler bırakıyordu.
  • 3:07 - 3:10
    Kuzey Amerika levhası
    ve Pasifik levhası yaklaşıyor
  • 3:10 - 3:14
    ve San Andreas Kırığı denen
    yeni bir sınır oluşuyor.
  • 3:14 - 3:17
    Burada, Kuzey Amerika
    güneye doğru hareket ediyor,
  • 3:17 - 3:20
    kuzeye doğru kayan
    Pasifik levhasına doğru kayıyor.
  • 3:20 - 3:23
    Bu levha sınırı günümüzde hâlâ var
  • 3:23 - 3:26
    ve her sene yaklaşık olarak
    30 milimetre hareket ediyor,
  • 3:26 - 3:29
    bu, yıkıcı depremlere neden olabilir.
  • 3:29 - 3:32
    San Andreas aynı zamanda
    geniş bir çöküntü kuşağı boyunca
  • 3:32 - 3:35
    Kuzey Amerika'nın batısını ayırır.
  • 3:35 - 3:39
    Bu gerilmeli bölgeye
    Basin ve Range Province denir,
  • 3:39 - 3:41
    yükselme ve erozyon yoluyla
  • 3:41 - 3:46
    Yosemite ve Sierra Nevada'da bir zamanlar
    derinlerde bulunan graniti açığa çıkarır.
  • 3:46 - 3:49
    Bir 15 milyon yıl daha geçiyor
  • 3:49 - 3:54
    ve mantodaki magma Kuzey Amerika'nın
    batısında devasa bir yarık oluşturur,
  • 3:54 - 3:57
    periyodik olarak yüzeye doğru püskürür.
  • 3:57 - 4:01
    Günümüzde bu nokta,
    Yellowstone Millî Parkı'nın altındaki
  • 4:01 - 4:03
    aktif bir süper yanardağı besliyor.
  • 4:03 - 4:08
    Son 174 bin yıldır patlamadı
  • 4:08 - 4:09
    ama eğer patlarsa
  • 4:09 - 4:13
    kuvveti, kıtanın çoğunu külle örtebilir,
  • 4:13 - 4:16
    ki bu da gökyüzünü karartabilir
    ve insanlığı tehdit edebilir.
  • 4:16 - 4:19
    Yellowstone süper yanardağı,
    Dünya'nın ayaklarımızın altında
  • 4:19 - 4:23
    kaynamaya devam ettiğinin
    sadece bir hatırlatıcısı.
  • 4:23 - 4:26
    Hareketli levhalar gezegeni
    sürekli bir değişim içine sokuyor.
  • 4:26 - 4:29
    Sonraki birkaç yüz milyon yıl içinde
  • 4:29 - 4:33
    kim bilir Kuzey Amerika'nın
    tabiatı nasıl değişecek.
  • 4:33 - 4:36
    Kıta yavaşça bilinmedik
    bir şeye dönüştükçe
  • 4:36 - 4:39
    bu sorunun cevabını
    sadece jeolojik zaman söyleyecek.
Title:
Kuzey Amerika şeklini nasıl aldı - Peter J. Haproff
Description:

Tüm dersi görüntülemek için tıklayın: http://ed.ted.com/lessons/how-north-america-got-its-shape-peter-j-haproff

Kuzey Amerika'nın her zaman o bilindik şekli veya o ünlü dağları, kanyonları veya ovaları yoktu; tüm bunlar bir zamanlar tanınamaz bir kütledeydi, Dünya'nın yüzeyinde yatan devasa bir süperkıta olan Rodinya'nın derinliklerinde gömülüydü. Peter J. Haproff, bugün bildiğimiz kıtayı oluşturmanın nasıl milyonlarca yıl ve bazı harika levha hareketleri gerektirdiğini açıklıyor.

Ders: Peter J. Haproff, Animasyon: Globizco
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
04:58

Turkish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.