Vikram Patel: Herkes için herkesin katıldığı akıl sağlığı

Dünyada yaklaşık 450 milyon insanın zihinsel bir hastalığı var. Zengin toplumlarda, bunların sadece yarısı gerekli yardımı alıyor; ancak gelişmekte olan ülkelerde hastaların yaklaşık %90'ı tedavi edilmiyor, çünkü psikiyatrist sayısı çok az. Vikram Patel umut vaadeden yaklaşımını açıklıyor -- akıl sağlığı hizmeti vermek için toplumdaki insanların eğitilmesi, başkalarına yardım etmeleri için sıradan insanların yetkilendirilmesi.

Bir an için şunu hayal edin.

İki adam, Rahul ve Rajiv,

aynı civarda oturuyorlar,

aynı eğitimi almışlar, benzer işle uğraşıyorlar

ve her ikisi de akut göğüs ağrısı şikayetiyle

acil servise başvuruyorlar.

Rahul'a kalp ameliyatı yapılmasına karar veriliyor,

ancak Rajiv eve gönderiliyor.

Neredeyse özdeş bu iki adama yaklaşımlar

arasındaki farkı ne açıklayabilir?

Rajiv'in zihinsel bir hastalığı olması.

Zihinsel hastalığı olan insanların, olmayanlara göre

daha kısa yaşamasının sebeplerinden biri

aldıkları tıbbi desteğin

niteliğindeki farklılıktır.

Dünyanın en varlıklı ülkelerinde bile

yaşam süreleri arasındaki fark 20 yıla kadar çıkabiliyor.

Gelişmekte olan ülkelerde ise,

bu fark daha fazla.

Ancak zihinsel hastalıklar daha dolaysız yoldan da

ölüme sebep olabiliyor tabii. Bunun en bariz örneği intihar.

Keşfettiğimde beni şaşırttığı gibi aranızdan bazıları da şuna şaşırabilir:

En fakirleri de dahil olmak üzere,

dünyadaki tüm ülkelerde, genç nüfusun

önde gelen ölüm sebepleri arasında

intihar başı çekiyor.

Fakat sağlık durumundan öte,

yaşam kalitesinin de yaşam süresi beklentisi

üzerine etkisi olduğundan endişe etmekteyiz.

Sağlık durumunun, yaşam kalitesi üzerine

olduğu kadar yaşam süresi beklentisi üzerine de

olan toplam etkisini incelemek için

MUYS denilen bir ölçüt kullanıyoruz.

Bu "Maluliyet Uyarlı Yaşam Süresi" anlamına geliyor.

Böylece evrensel bir bakış açısıyla, zihinsel hastalık hakkında

bazı şaşırtıcı şeyler keşfedebiliyoruz.

Mesela, zihinsel hastalıkların tüm dünyada maluliyetin

önde gelen sebeplerinden biri olduğunu görüyoruz.

Örneğin depresyonun, çocuklarda

ishal ve zatürrenin ardından, maluliyetin en fazla rastlandığı

üçüncü sebep olduğunu görüyoruz.

Tüm bu zihinsel hastalıklar bir araya getirildiğinde

toplam evrensel hastalık yükünün

yaklaşık yüzde 15'ini oluşturuyor.

Zihinsel hastalıklar insan hayatı için

gerçekten çok zarar verici, ancak hastalık yükünün ötesinde

bir de kesin rakamlara bakalım.

Dünya Sağlık Örgütü

şu küçük gezegenimizde

yaklaşık 4 ila 5 yüz milyon zihinsel hastalığa sahip

insanın yaşadığını tahmin ediyor.

Şu an bazılarınız

bu rakamı duyunca hayrete düştünüz,

fakat bir an için, çocuklukta otizmden zeka geriliğine,

yetişkinlerde depresyondan anksiyeteye,

madde istismarından psikoza,

ileri yaşlarda bunaklığa

kadar varolan çeşitliliği bir an düşünün

ve eminim ki bugün buradaki herkes

en yakın sosyal çevresinde en az bir kişinin,

en az bir kişinin,

zihinsel bir hastalığı olduğunu anımsayacaktır.

Başı ile onaylayanları görebiliyorum.

Fakat şaşırtıcı rakamların ötesinde,

evrensel sağlık açısından asıl önemli olan,

evrensel sağlık açısından asıl endişe verici olan,

bu hasta bireylerin çok büyük bir çoğunluğunun

hayatlarını değiştirebileceğini bildiğimiz

tedavi görmemeleri ve unutmayın ki,

bir müdahale yelpazesinin, ilaçların,

psikolojik ve sosyal müdahalelerin

devasa farklılık yarattığına dair güçlü delillerimiz var.

Ancak hâlâ en varlıklı ülkelerde bile,

mesela burada, Avrupa'da, hasta bireylerin

yaklaşık yüzde 50'si bu hizmetleri almıyor.

Benim çalıştığım gibi ülkelerde,

bu tedavi farkı, şaşırtıcı şekilde

yaklaşık yüzde 90'a ulaşıyor.

Zihinsel hastalığı olan biriyle konuştuğunuzda

hayatlarının hemen her döneminde

gizli bir ceza çekme, utanç

ve dışlanmışlık hikayesi duymanız

hiç de şaşırtıcı değil.

Ancak hepsinin içinde en üzücü olanları

en temel insan haklarının bile

isitismarı ile ilgili olan hikayeler;

resimde görülen ve her geçen gün tükenen

bu kız gibi

ve maalesef zihinsel hastalığı olan insanlar için yapılan

tesislerde, akıl hastanelerinde bile rastlayabileceğiniz durumlar.

Beni zihinsel hasta olan

insanların hayatlarını değiştirmeye doğru iten asıl şey

işte bu adaletsizlik

ve yoğunlaştığım asıl önemli nokta, o hayatları

değiştirebilecek bilgi, etkin tedavilerin bilgisi ile

o bilgiyi aslında günlük hayatta nasıl kullandığımız

arasındaki farklılığı ortadan kaldırmak.

Yüzleşmek zorunda olduğum bir önemli zorluk da,

psikiyatrist veya psikologlar gibi akıl sağlığı uzmanlarının

özellikle gelişmekte olan ülkelerde

belirgin şekilde az olması.

Ben Hindistan'da tıp okudum ve sonra

uzmanlık dalı olarak psikiyatriyi seçtim,

ama bu, parlak zekalı oğulları için beyin cerrahisinin

daha saygın bir seçenek olduğunu düşünen

annem ve ailenin diğer fertlerine göre bir hayal kırıklığıydı.

Neyse, ben zorluklara rağmen psikiyatriye devam ettim

ve kendimi İngiltere'nin en iyi hastanelerinden birinde

eğitim alırken buldum. Kendimi çok seçkin hissediyordum.

İnanılmaz yetenekli, sevecen,

ancak en önemlisi, iyi eğitimli akıl sağlığı uzmanlarının

olduğu bir takımda çalıştım.

Eğitimimden kısa bir süre sonra,

önce Zimbabve'de, sonra Hindistan'da çalıştım

ve yepyeni bir gerçekle karşılaştım.

Hiçbir akıl sağlığı uzmanının olmadığı

bir dünya gerçeğiydi bu.

Mesela Zimbabve'de, yaklaşık bir düzine psikiyatrist vardı

ve çoğu Harare'de yaşayıp çalışıyordu

ve kırsal kesimde yaşayan 9 milyon kişinin

akıl sağlığı sorunlarını çözmek için

geriye sadece birkaç tanesi kalıyordu.

Hindistan'da da durumun daha iyi olmadığını gördüm.

Size bir fikir vermesi açısından;

İngiltere ile Hindistan arasında, psikiyatrist sayılarının

ülke nüfusuna oranı kıyaslanacak olursa,

Hindistan'da yaklaşık 150.000 psikiyatrist olması beklenir.

Fakat gerçekte... Tahmin edin.

Gerçek sayı ise yaklaşık 3000,

yani beklenen sayının yaklaşık yüzde 2'si.

Hemen farkettim ki; daha önce

eğitim almış olduğum türde ve pahalı akıl sağlığı uzmanları

tarafından sağlanan, fazlaca güvendiğim

sağlık hizmetlerini Hindistan ve Zimbabve gibi

ülkelerde uygulamam mümkün değil.

Yepyeni bir hizmet modeli geliştirmek

zorundaydım.

Daha sonra bu kitaplara rastladım

ve bu kitaplarda evrensel sağlıkta görev değişimi

fikrini keşfettim.

Fikir aslında çok basit. Sağlık hizmeti uzmanlarınız

sayıca az ise, toplumda uygun kim varsa

onu kullanın, belirli bir yelpazede sağlık

müdahalelerinde bulunmaları için onları eğitin.

Ayrıca bu kitaplarda ilham verici örnekler de vardı;

mesela, sıradan insanların eğitimle, gayet etkin biçimde,

doğum eylemini gerçekleştirmesi,

erken dönem zatürrenin tanısını koyup tedavi etmesi gibi.

Böyle karmaşık sağlık müdahaleleri sıradan insanlara

öğretilebiliyorsa, akıl sağlığı hizmetleri için de

aynısının yapılabilirliğine dair

bende bir kıvılcım oluştu.

Bugün, akıl sağlığı hizmetlerinde görev değişimi

konusunda, son 10 yılda, gelişmekte olan dünyanın

birçok yerinde birçok deneyin yapılmakta olduğunu

söylemekten dolayı çok mutluyum ve

her üçü de zihinsel hastalıkların en yaygını olan

depresyon odaklı 3 deneyin

sonuçlarını sizlerle paylaşmak istiyorum.

Uganda'nın kırsal kesimlerinde Paul Bolton ve arkadaşları

köylüleri kullanarak, depresyon için kişiler arası

psikoterapi uygulayabileceklerini ispatladılar

ve rastgele kontrol metodu kullanarak,

kontrol grubuna ait köylerdeki yaklaşık yüzde 40'lık

iyileşme oranına kıyasla, bu uygulamanın

yapıldığı köylerde iyileşme oranını yüzde 90 olarak buldular.

Benzer şekilde Pakistan'ın kırsal kesimlerinde rastgele kontrol çalışmasında,

Atıf Rahman ve arkadaşları

Pakistan sağlık hizmetleri sisteminde anne sağlığı

hizmetlerinde çalışan kadın ziyaretçilerin,

depresyondaki annelere bilişsel davranış terapisi

verebildiğini ve iyileşme oranlarında ciddi farklılıklar

sağladığını gösterdi. Karşılaştırma grubuna ait köylerdeki

yüzde 45'lik iyileşme oranına karşılık

yüzde 75'lik bir iyileşme oranı yakaladılar.

Hindistan'da, Goa'daki kendi çalışmamda,

yöresel toplumlardan seçilen eğitimsiz rehberlerin,

depresyon ve anksiyeteye yönelik psikososyal müdahalelerde

bulunmak üzere eğitim alarak, gerçek sağlık merkezlerindeki

yüzde 50'lik iyileşme oranına kıyasla,

yüzde 70'e varan bir iyileşme oranı yakalayabildiğini gösterdik.

Görev değişimi ile ilgili tüm bu deneyleri

bir araya getirecek olursam, ki birçok farklı deneyler bulunmakta,

ve başarılı bir görev değişimi operasyonunun

öğrenebileceğimiz kilit noktalarını

tanımlayacak olursam;

şu özel kısaltmayı ürettiğimi söyleyebilirim; SUNDAR.

SUNDAR Hintçe'de "cazibeli" demek.

Etkin bir görev değişimi için

bu yansıda anlattığım 5 kilit noktanın

kritik önemi olduğunu düşünüyorum.

Birincisi, kullandığımız dili basitleştirmeliyiz (S)

ve tıbbın kendi ürettiği

jargondan arındırmalıyız.

Karmaşık sağlık hizmeti müdahalelerini

küçük parçalara bölerek (UN), az eğitimlilerce

daha kolay anlaşılır hale getirmeliyiz.

Sağlık hizmeti dağıtmalıyız (D), fakat büyük kuruluşlarla değil,

insanların evlerine yakın olarak, ayrıca

bölgesel toplumlarda uygun ve ekonomik (A) olarak

kim varsa kullanmalıyız.

Bİr önemli nokta da; birkaç uzmanı,

beceri kazandırma ve denetim amacıyla

görevlendirmeliyiz. (R)

Bence görev değişimi gerçekten

evrensel bir öneme sahip bir fikir,

çünkü her ne kadar gelişmekte olan ülkelerdeki

kaynak eksikliği sebebiyle türemiş olsa da,

bence daha iyi kaynakları olan ülkeler için de

önemi oldukça fazla. Neden mi?

Çünkü gelişmiş dünyadaki sağlık hizmeti,

[gelişmiş] dünyadaki sağlık harcamaları,

çığ gibi artıyor ve bu harcamaların

büyük bir kısmı insan kaynaklarına ait.

Aynı önemdeki diğer bir sebep de

sağlık hizmetleri o kadar profesyonelleşti ki

artık yerel olmaktan çıkıp ulaşılması zor bir hal aldı.

Bence görev değişimi fikrinin asıl "cazibe"si,

sağlık hizmetini daha kolay ulaşılabilir

ve ekonomik hale getirmesinden ziyade,

esas olarak yetki verici de olmasıdır.

Sıradan insanlara, toplumlarındaki diğer kişilere

daha etkin sağlık hizmeti vermek için yetki verir,

böylece, kendi sağlıklarını da daha iyi

koruyabilirler. Bence görev değişimi

tıbbi bilginin, böylece tıbbi gücün

demokratikleşmesinin en uç örneğidir.

30 yılı aşkın bir süre önce, dünyadaki uluslar bu simgeleşmiş

bildiriyi yayımlamak üzere Almatı'da toplandılar.

Hepiniz tahmin ediyorsunuzdur ki;

12 yıl geçti, bu amacın yakınına bile yaklaşamadık.

Yine de bugün, toplumda bu bilgiyle

kuşanmış sıradan insanlar

yeterli denetim ve destek ile eğitilebilir ve

etkin biçimde belli başlı sağlık müdahalelerinde bulunabilir

ki, muhtemelen o zaman bu vaade ulaşılabilir.

Doğrusu Herkes İçin Sağlık sloganını yerine getirmek için

bu özel yolculuğa

hepimiz çıkmalıyız

ve özellikle akıl sağlığı konusunda

zihinsel hastalığı olanları ve onlara bakan

kimseleri müdahil etmeliyiz.

Bu yüzden, birkaç yıl önce,

Evrensel Akıl Sağlığı Hareketi; ben ve

benim gibi profesyonellerle birlikte

zihinsel hastalığı olan insanların

birlikte, omuz omuza durabileceği ve zihinsel hastaların

hayatlarını değiştirecek hizmeti alması ve

saygınlıklarıyla yaşayabilmesi için haklarını savunabileceği

bir çeşit sanal platform olarak kuruldu.

Son olarak, şu yoğun birkaç günde

sakin bir anınızda,

veya sonrasında, az önce aklınıza gelen

o zihinsel hastalığı olan kişiyi

veya kişileri düşünün

ve onlarla ilgilenme cüretinde bulunun. Teşekkürler.

(alkışlar)