Bốn câu chuyện mà chúng ta tự kể về cái chết

Nhà triết học Stephen Cave bắt đầu bài nói chuyện bằng một sự u ám nhưng với một câu hỏi hấp dẫn: Lần đầu tiên bạn nhận ra mình sẽ chết là khi nào? Và một câu hỏi còn hấp dẫn hơn: Tại sao nhân loại luôn muốn cưỡng lại tính hiển nhiên của cái chết? Trong một bài diễn thuyết mê hoặc, Cave đã khám phá ra bốn dạng truyện phổ biến - qua các nền văn minh - mà chúng ta đã tự thuật lại cho mình "để giải quyết nỗi lo sợ cái chết."

Tôi có một câu hỏi:

Ai ở đây nhớ
lần đầu tiên mình nhận ra

một ngày nào đó
mình sẽ chết hay không?

Tôi thì có. Lúc tôi còn nhỏ,

ông nội tôi mới qua đời,

và tôi vẫn nhớ những ngày sau đó
mình đã nằm trên giường buổi tối

cố gắng hiểu điều gì đang xảy ra.

Ông nội chết nghĩa là gì?

Ông đi đâu rồi?

Nó giống như một lỗ hổng
trong hiện thực mở ra

và nuốt ông vào.

Nhưng sau đó, một câu hỏi khủng khiếp
xuất hiện trong tôi:

Nếu ông có thể chết,
điều đó cũng sẽ xảy đến với tôi ư?

Liệu lỗ hổng đó
có thực sự mở ra và nuốt tôi vào?

Liệu nó sẽ mở ra ngay dưới giường

và nuốt tôi vào ngay lúc đang ngủ không?

Vâng, ở một vài điểm, tất cả trẻ em
dần nhận thức được về cái chết.

Nó có thể xảy ra
theo nhiều cách khác nhau, dĩ nhiên,

và thường xảy đến
trong những tình huống khác nhau.

Khái niệm của chúng ta về cái chết
phát triển dần khi ta lớn lên,

Và nếu bạn tìm đến những góc tối

trong trí nhớ của mình,

bạn có thể nhớ ra những điều
giống như cảm nhận của tôi

khi ông nội qua đời
và khi tôi nhận ra

nó cũng có thể xảy đến với tôi
như vậy.

cảm giác đó đứng sau mọi chuyện

rằng cái lỗ hổng ấy luôn chờ đợi.

Và sự phát triển này ở trẻ em

phản ánh sự phát triển
của giống loài chúng ta.

Có một điều là
khi còn là một đứa trẻ

sự phát triển cảm nhận của bạn
về bản thân và thời gian

trở lên đủ phức tạp

để bạn nhận ra mình có thể chết,

thế nên ở vài điểm
trong quá trình tiến hoá của loài người,

những cảm nhận đầu tiên của con người
về bản thân và thời gian

trở lên đủ phức tạp

để họ trở thành
những người đầu tiên nhận ra rằng,

" Mình sẽ chết".

Đây là lời nguyền của chúng ta,
nếu bạn thấy thế.

Đó là cái giá chúng ta phải trả
vì quá thông minh.

Chúng ta phải sống
trong khi biết rằng

điều xấu nhất có thể xảy ra

chắc chắn sẽ xảy ra vào một ngày nào đó,

kết thúc mọi dự định,

mọi hi vọng, ước mơ
của tất mọi người trên thế giới.

Mỗi chúng ta đều sống
dưới một cái bóng riêng

của sự khải huyền.

Và nó thật đáng sợ.
Thật kinh hoàng.

Nên chúng ta tìm cách thoát ra.

Trong trường hợp của tôi, khi tôi 5 tuổi,

là hỏi mẹ.

Ngay lần đầu khi tôi bắt đầu hỏi

điều gì xảy ra khi chúng ta chết,

những người lớn xung quanh tôi, lúc đó

trả lời bằng những từ tiếng anh thông thường
pha trộn giữa sự vụng về

và đức tin Cơ đốc nửa mùa,

và cụm từ tôi thường được nghe là

ông nội giờ đang

"ở trên trời đang dõi theo chúng ta."

và nếu tôi cũng chết,
điều này dĩ nhiên không xảy ra,

thì tôi cũng được lên đó,

làm cho cái chết nghe giống như

đi thang máy vậy.

Nó không hợp lý lắm.

Tôi cũng từng xem
các chương trình thiếu nhi hồi đó,

và đó là kỷ nguyên
của khám phá không gian.

Luôn có những tàu tên lửa
phóng lên bầu trời,

đi vào không gian, lên trên đó.

Nhưng không có nhà du hành nào
quay về

từng nhắc đến chuyện
đã gặp ông nội tôi bao giờ

hoặc gặp bất cứ người đã chết nào.

Nhưng tôi đã hoảng sợ,

và ý nghĩ chiếc thang máy sự sống

sẽ đưa tôi lên gặp ông

nghe tốt hơn nhiều so với

bị nuốt vào lỗ hổng trong lúc ngủ.

Và vì thế, tôi tin nó,

dù nó nghe có vẻ hơn vô nghĩa.

Giai đoạn tư tưởng này, tôi đã trải qua

khi còn bé, và lặp lại nhiều lần kể từ đó,

kể cả khi đã lớn,

đó là một sản phẩm
mà tâm lý học gọi là

định kiến.

Định kiến là những điều chúng ta

hiểu sai một cách có hệ thống,

những kiểu như
chúng ta tính toán sai, đánh giá sai,

bóp méo hiện thực, hoặc thấy những cái
mà chúng ta muốn thấy

và định kiến mà tôi đang nói đến

diễn ra như thế này đây:

Đối diện ai đó với sự thật

là họ sẽ chết

và họ sẽ tin bất cứ câu chuyện nào

nói rằng điều đó không đúng

thay vào đó, họ có thể sống mãi mãi,

dù đó là bước lên nấc thang của sự sống.

Giờ chúng ta có thể thấy
đó là định kiến lớn nhất.

Nó được chứng minh qua hơn 400

cuộc nghiên cứu thực nghiệm.

Những nghiên cứu đó tài tình nhưng đơn giản.

Họ làm như sau.

Lấy hai nhóm người

có sự tương đồng quan điểm như nhau,

và với một nhóm
bạn nhắc nhở họ rằng họ sẽ chết

nhóm kia thì không, rồi so sánh hành vi của họ.

Bạn sẽ thấy những định kiến đó
tác động đến hành vi

của nhóm người nhận thức
được cái chết của mình.

Và mọi cuộc thí nghiệm,
bạn đều có chung một kết quả:

Những người bị buộc
phải để ý đến cái chết của mình

thì muốn tin hơn
vào những câu chuyện

nói rằng họ có thể thoát khỏi
cái chết

và sống mãi mãi.

Đây là một ví dụ:
Một nghiên cứu gân đây

với hai nhóm người
thuộc thuyết không thể biết,

đó là những người

không theo bất kỳ tín ngưỡng
tôn giáo nào.

Một nhóm được yêu cầu
suy nghĩ về cái chết.

Nhóm kia được hỏi suy nghĩ về

sự cô đơn.

Rồi sau đó, họ được hỏi
về niềm tin tôn giáo.

Nhóm người được yêu cầu
suy nghĩ về cái chết

sau đó có khả năng cao gấp đôi
cho rằng

mình tin vào Chúa trời và Jesus.

Xấp xỉ cao gấp đôi.

Dù trước đó
họ đều không tin như nhau.

Nhưng khi được đặt vào
nỗi sợ về cái chết,

họ chạy ngay đến với chúa Jesus.

Giờ, điều này cho thấy
việc nhắc nhở mọi người về cái chết

khiến họ có đức tin,
bất chấp những bằng chứng,

và nó không chỉ diễn ra với tôn giáo,

mà diễn ra với bất kỳ hê thống tư tưởng

hứa hẹn sự bất tử theo nhiều kiểu,

dù đó là trở lên nổi tiếng

hay có con

hay thậm chí là chủ nghĩa dân tộc,

đó là những lời hứa rằng
bạn có thể sống trong một điều vĩ đại hơn.

Định kiến này đã hình thành nên

tiến trình lịch sử con người.

Học thuyết đằng sau định kiến này

qua hơn 400 nghiên cứu

được gọi là thuyết điều hành nỗi sợ,

ý tưởng thì đơn giản.
Chỉ có vậy.

Chúng ta phát triển thế giới quan của mình,

ở đó, những câu chuyện
chúng ta tự kể cho mình

về thế giới và vị trí của mình trong đó,

để giúp bản thân giải quyết được

nỗi sợ về cái chết.

Và những câu chuyện về sự bất tử này

có muôn vàn hình dạng khác nhau,

nhưng tôi tin rằng
đằng sau bề ngoài khác nhau ấy

thực chất có 4 dạng cơ bản

mà những câu chuyện về sự bất tử đó
có thể có.

Chúng ta có thể thấy chúng
tự lặp lại

qua quá trình lịch sử,
chỉ hơi khác đi một chút

để phản ánh vốn từ vựng của thời đại.

Giờ, tôi sẽ giới thiệu ngắn gọn
4 dạng cơ bản

của câu chuyện về sự bất tử này,

và tôi cố gắng mang đến cho bạn
vài cảm nhận

về cái cách
mà nó được kể lại bởi mỗi nền văn hoá

hay thế hệ

sử dụng từ ngữ của họ.

Câu chuyện đầu tiên là đơn giản nhất.

Chúng ta muốn tránh khỏi cái chết,

và giấc mơ thực hiện điều này
là thân thể này

tồn tại trong thế giới này
mãi mãi

là dạng đầu tiên và đơn giản nhất
của câu chuyện bất tử,

và lúc đầu
nó nghe có vẻ không hợp lý lắm,

nhưng thực ra, hầu hết các nền văn hoá
trong lịch sử nhân loại

đều có một vài truyền thuyết hay giai thoại

về thuốc trường sinh hay suối nguồn tuổi trẻ

hoặc những kiểu hứa hẹn cuộc sống

vĩnh hằng như vậy.

Ai cập cổ đại
có những truyền thuyết như thế,

người Babylon, người Ấn Độ cổ.

Trong suốt lịch sử châu Âu, chúng ta tìm thấy nó
trong công trình của những nhà giả kim thuật,

và vẫn tin vào nó
cho đến ngày hôm nay,

chỉ là chúng ta
kể câu chuyện này

bằng ngôn từ khoa học.

Vậy 100 năm trươc,

hóc-môn được tìm ra,

và mọi người hi vọng
hóc-môn đó là biện pháp

để chữa trị bệnh tật và tuổi tác,

và nay thay vào đó, chúng ta
đặt hi vọng vào tế bào gốc,

kỹ thuật di truyền
và công nghệ nano.

Nhưng ý tưởng cho rằng
khoa học có thể ngăn được cái chết

chỉ là một chương mới nữa
trong câu chuyện

về thuốc trường sinh,

một câu chuyện xưa như văn minh loài người.

Nhưng đặt cược tất cả
vào ý nghĩ đi tìm thuốc trường sinh

và sống bất tử

là một chiến lược mạo hiểm.

Khi chúng ta nhìn lại lịch sử

tất cả những người
từng đi tìm thuốc trường sinh trong quá khứ,

họ có một điểm chung duy nhất
đó là

họ đều đã chết.

Vậy chúng ta cần một kế hoạch dự phòng,
đúng kiểu phương án B

đó là điều mà dạng thứ hai
của câu chuyện về sự bất tử đưa ra,

và đó là sự tái sinh.

Nó đi theo ý tưởng rằng
Tôi là thân thể này,

Tôi là những bộ phận sống này.

Chấp nhận rằng tôi sẽ chết

nhưng dù vậy

Tôi có thể tỉnh dậy và sống trở lại.

Nói cách khác, tôi có thể làm được
như Jesus đã từng.

Jesus chết, ông đã được chôn dưới mồ 3 ngày,

rồi sau đó tỉnh dậy và sống trở lại.

Và tư tưởng
chúng ta đều có thể được hồi sinh sống lại

là niềm tin chính thống,
không chỉ với Đạo Thiên chúa

mà với cả đạo Do Thái, đạo Hồi.

Nhưng chúng ta khát khao
tin vào câu chuyện này

đã lún sâu đến nỗi

chúng ta đang sáng tác lại nó
một lần nữa

trong thời đại khoa học,

ví dụ, ý tưởng đóng băng xác chết.

Ý tưởng đó là
khi bạn chết đi,

bạn có thể tự đóng băng chính mình lại,

rồi một lúc nào đó
khi công nghệ

đã tiến bộ tới mức

có thể rã đông bạn
sửa chữa lại, làm bạn thức tỉnh

và hồi sinh bạn.

Có những người tin rằng
một đấng toàn năng

sẽ hồi sinh họ trở lại.

và những người khác tin rằng
một nhà khoa học đại tài sẽ làm được điều đó.

Nhưng với những người còn lại,
mọi ý tưởng về sự hồi sinh,

đội mồ sống dậy,

nó quá giống
như một bộ phim chán ngắt về thây ma.

Họ thấy thân thể quá mục nát, rệu rã

để có thể đảm bảo
sự trường tồn mãi mãi,

vì vậy họ đặt niềm tin
vào câu chuyện thứ 3,

câu chuyện về linh hồn bất tử,

ý tưởng là
chúng ta có thể bỏ lại thân thể

và sống tiếp bằng linh hồn.

Hầu hết mọi người trên trái đất

đều tin rằng
họ có linh hồn,

và ý tưởng đó
là trọng tâm của nhiều tôn giáo.

Mặc dù vậy ở dạng hiện tại,

hay dạng truyền thống của nó,

ý tưởng về linh hồn
vẫn cực kỳ phổ biến.

tuy nhiên chúng ta lại một lần nữa

sáng tác lại nó trong thời đại số,

ví dụ với ý tưởng

rằng bạn có thể rời khỏi cơ thể

bằng cách tải dữ liệu
về suy nghĩ, về cốt lõi của mình,

thực trạng của mình lên một cái máy tính,

và sống bằng một biểu tượng đại điện,

Nhưng dĩ nhiên là
những người hoài nghi sẽ nói

nếu chúng ta nhìn vào bằng chứng khoa học,

đặc biệt là khoa học thần kinh,

nó cho rằng tâm trí bạn,

tính cách của bạn,
thực trạng của bạn,

rất phụ thuộc vào một bộ phận

của cơ thể, đó là bộ não.

Và những người hoài nghi
có thể tìm thấy lời giải thích

trong bốn dạng câu chuyện
về sự bất tử,

và đó là di sản,

ý tưởng đó là
bạn có thể sống mãi

bằng danh tiếng của mình
để lại trên đời,

giống như chiến binh Hi Lạp vĩ đại
Achilles (Asin),

người đã hi sinh tính mạng
trong trận chiến thành Troy

vì thế anh ta có được danh tiếng muôn đời.

Và việc theo đuổi danh vọng đang lan rộng

và phổ biến hơn bao giờ hết,

trong thời đại số của chúng ta,

nó còn dễ dàng đạt được hơn.

Bạn không cần phải là
một chiến binh vĩ đại như Achilles

hoặc một vị vua hay anh hùng.

Tất cả những gì bạn cần là một kết nối Internet
và một con mèo ngộ nghĩnh.

Nhưng nhiều người
muốn để lại thứ thực tiễn hơn,

di sản sinh học -- ví dụ như con cái,

Hay họ mong muốn, hi vọng, được sống

như là một phần của điều gì đó to lớn hơn,

như một quốc gia
hoặc một gia đình hoặc một bộ lạc,

bộ gen của họ.

Nhưng một lần nữa,
những người hoài nghi

lại nghi ngờ rằng liệu di sản ấy

có thực sự bất tử.

Ví dụ Woody Allen đã nói

" Tôi không muốn sống
trong tim của đồng bào mình.

Tôi muốn sống
trong căn hộ của mình"

Vậy đó là 4 dạng

cơ bản của câu chuyện về sự bất tử,

và tôi đã cố mang lại
một vài cảm nhận

về những câu chuyện đó
được kể lại thế nào qua các thế hệ

nó chỉ khác đi một chút

cho phù hợp với thời đại.

Và sự thật
việc họ cứ diễn lại nó như vậy,

cùng một phong cách giống nhau nhưng
trong những hệ thống tín ngưỡng khác nhau,

Tôi đề nghị,

rằng chúng ta
nên hoài nghi về sự thật

của bất cứ phiên bản nào
của những câu chuyện trên.

Sự thật rằng vài người tin tưởng

vào một thánh quyền năng
sẽ hồi sinh họ

và những người khác tin tưởng rằng
một nhà khoa học đại tài sẽ làm đươc điều đó

tôi cho rằng
với những bằng chứng rõ ràng này

những điều đó đều không đáng tin.

Hơn nữa, chúng ta tin vào
những câu chuyện này

do chúng ta có thiên hướng nghiêng về phía
tin tưởng vào đó,

và chúng ta tin vào đó

vì chúng ta sợ cái chết.

Vậy câu hỏi đặt ra là,

chúng ta phải chấp nhận sống
chỉ một cuộc đời mình có

theo một lối sống được tạo nên
bởi lo sợ và phủ nhận,

hay chúng ta có thể
vượt qua định kiến này?

Nhà triết học vĩ đại Hi Lạp Epicurus

cho rằng chúng ta có thể.

Ông cho rằng
lo sợ về cái chết là tự nhiên,

nhưng không lý trí.

"Chết", như ông nói, "
chả là gì với chúng ta,

bởi vì khi ta ở đây, c
ái chết không ở đây,

và khi cái chết ở đây,
chúng ta đã ra đi."

Đây chỉ là lời trích dẫn,
nhưng nó khó

để thực sự nắm bắt được,
để hiểu được một cách sâu sát,

bởi vì ý nghĩa về sự ra đi

là khó để hình dung ra.

Nên 2000 năm sau,
một nhà triết học khác,

Ludwig Wittgenstein,
diễn đạt nó thế này:

" Cái chết không phải
là một sự kiện trong đời:

Chúng ta không sống
để trải nghiệm cái chết.

vậy nên," ông thêm vào,

"theo cảm nhận này,
cuộc sống không có kết thúc."

Vậy điều đó
là tự nhiên đối với tôi lúc bé

khi sợ bị nuốt chửng
bởi cái lỗ hổng ấy,

nhưng điều đó là không lý trí,

bởi vì bị nuốt chửng bởi một cái hố

là điều gì đó mà ai trong chúng ta

sẽ cũng sống để trải nghiệm.

Giờ đây, việc vượt qua định kiến này
là không dễ dàng bởi vì

nỗi sợ về cái chết
đã ăn sâu trong mỗi chúng ta,

tuy nhiên, chúng ta lại không lý trí
khi nhìn vào lỗi sợ đó,

và khi đó, chúng ta hoá ra lại mở ra

con đường để nó có thể
làm lệch hướng chúng ta một cách vô thức,

rồi chúng ta ít nhất có thể

cố gắng giảm thiểu tác động của nó

lên cuộc sống của mình.

Giờ đây, tôi thấy nó
giúp chúng ta nhìn cuộc sống

giống như một cuốn sách:

Chỉ như một cuốn sách
được giới hạn bởi hai tờ bìa,

bởi bắt đầu và kết thúc,

vậy cuộc sống của chúng ta
được giới hạn bởi sinh ra và chết đi,

và cho dù cuốn sách có bị giới hạn
bởi sự bắt đầu và kết thúc,

nó vẫn có thể chứa đựng
những khung cảnh bao la,

những hình ảnh ngoài đời thực,
những cuộc phiêu lưu kỳ thú.

Dù cuốn sách có bị giới hạn
bởi bắt đầu và kết thúc,

những nhân vật trong đó

không biết tới những chân trời.

Họ chỉ biết đến những giây phút
tạo nên câu chuyện của họ,

kể cả khi cuốn sách được gấp lại.

Thì những nhân vật trong cuốn sách

cũng không lo sợ khi tiến đến trang cuối.

Long John Silver không lo sợ

khi bạn kết thúc cuốn "Đảo Kho Báu."

và chúng ta cũng nên như vậy.

Hình dung cuốn sách của cuộc đời mình,

bìa ngoài của nó là bắt đầu và kết thúc,
và đó là sự sinh ra và chết đi của bạn.

Bạn chỉ biết đến những giây phút ở giữa,

những giây phút làm nên cuộc đời bạn.

Không có lý do gì để bạn phải lo lắng

cái gì ở ngoài những trang bìa kia,

dù đó là trước khi bạn sinh ra

hay sau khi chết đi.

Và bạn cũng không cần phải lo lắng
về việc cuốn sách dày như thế nào,

hay đó là cuốn truyện tranh khôi hài
hay một bản anh hùng ca.

Chỉ có một điều quan trọng là

bạn tạo nên một cốt truyện hay.

Xin cảm ơn.

(tiếng vỗ tay)