De 4 verhalen die we vertellen over de dood

Filosoof Stephen Cave begint met een donkere maar boeiende vraag: wanneer realiseerde je je voor het eerst dat je zou sterven? En interessanter: waarom wijzen mensen zo vaak de onvermijdelijkheid van de dood af? In een boeiend gesprek verkent Cave vier verhalen -- die beschavingen gemeen hebben -- die we onszelf vertellen "om ons te helpen om te gaan met de terreur van de dood."

Ik heb een vraag:

wie van jullie herinnert zich
wanneer je voor het eerst besefte

dat je dood zou gaan?

Ik wel. Ik was een kind

en mijn grootvader was net gestorven.

Ik herinner me dat ik een paar dagen later
’s nachts in bed lag

en probeerde te begrijpen
wat er gebeurd was.

Wat betekende het dat hij dood was?

Waar was hij naartoe?

Het was alsof er een gat
in de werkelijkheid was opengegaan

en hem had verzwolgen.

Maar toen kwam een echt schokkende vraag
bij me op:

als hij kon sterven,
kon mij dat dan ook overkomen?

Kon dat gat in de werkelijkheid
mij ook verzwelgen?

Zou het opengaan onder mijn bed

en me in mijn slaap opslokken?

Op een gegeven moment wordt elk kind
zich bewust van de dood.

Het kan natuurlijk
op verschillende manieren gebeuren

en meestal gaat het in fasen.

Ons idee van de dood ontwikkelt zich
naarmate we ouder worden.

Als je teruggaat naar de donkere hoeken

van je geheugen,

kan je je misschien voorstellen wat ik voelde

toen mijn grootvader stierf

en ik besefte dat het mij
ook zou kunnen overkomen,

het gevoel dat achter dit alles

de leegte wacht.

Deze ontwikkeling tijdens de kinderjaren

weerspiegelt de ontwikkeling van onze soort.

Net zoals er een punt is
in je ontwikkeling als kind

wanneer je gevoel van eigenwaarde en tijd

geavanceerd genoeg werd

om je te realiseren dat je sterfelijk bent,

zo werd op een bepaald punt
in de evolutie van onze soort

iemands gevoel van eigenwaarde en tijd

geavanceerd genoeg

om zich als eerste mens te realiseren:

"Ik ga doodgaan."

Dat is, als je wil, onze vloek.

Het is de prijs die we betalen
om zo verdomde verstandig te zijn.

We moeten leven in de wetenschap

dat het slechtste ding
dat ons ooit kan overkomen

op een dag zeker zal gebeuren.

Het einde van al onze plannen,

onze hoop, onze dromen,
van onze individuele wereld.

We leven allemaal in de schaduw

van een persoonlijke apocalyps.

Dat is beangstigend.
Het is verschrikkelijk.

Dus zoeken we een uitweg.

Toen ik 5 jaar oud was,

was dat vragen aan mijn moeder.

Toen ik begon te vragen

naar wat er gebeurt als we sterven,

antwoordden de volwassenen om me heen

met een typische Engelse mix van onhandigheid

en halfslachtig christendom.

Wat ik meestal te horen kreeg,

was dat opa nu

"van daarboven op ons neer zat te kijken"

en dat, mocht ik ook sterven,
- wat natuurlijk niet zou gebeuren -

ik ook naar boven zou gaan.

Dat maakte de dood

tot een soort existentiële lift.

Nu klinkt dit niet zeer aannemelijk.

Ik keek toen naar nieuwsprogramma’s voor kinderen.

Het was het tijdperk van verkenning van de ruimte.

Er gingen voortdurend raketten de lucht,

de ruimte in, naar boven.

Maar geen van die astronauten

zei ooit dat hij daarboven
mijn opa was tegengekomen.

Ook geen andere dode mensen.

Maar ik had schrik,

en het idee een existentiële lift te nemen

om mijn opa te zien,

klonk een stuk beter
dan opgeslokt te worden

door de leegte terwijl ik sliep.

Dus geloofde ik het maar,

ook al leek het niet erg zinnig.

Dit denkproces dat ik

als kind doormaakte
en sindsdien al vele malen doormaakte,

ook als volwassene,

is een product van wat psychologen

een vooroordeel noemen.

Een vooroordeel is een manier waarop we

dingen systematisch verkeerd zien,

waarop we fout inschatten,
ons vergissen,

de werkelijkheid verdraaien,
of zien wat we willen zien.

Het vooroordeel waar ik over spreek,

werkt zo:

als je mensen confronteert met het feit

dat ze gaan sterven,

zullen ze zowat elk verhaal geloven

dat zegt dat het niet waar is

en dat ze in plaats daarvan
voor altijd zullen leven,

zelfs als ze dan
een existentiële lift moeten nemen.

Nu weten we dat dit het grootste vooroordeel is
dat er bestaat.

Dat is aangetoond in
meer dan 400 onderzoeken.

Het is aangetoond in
meer dan 400 onderzoeken.

Deze onderzoeken zitten ingenieus in elkaar,
maar toch zijn ze eenvoudig van opzet.

Ze werken zo:

neem twee groepen mensen

die in alle relevante opzichten
op elkaar lijken,

en je herinnert één groep eraan
dat ze gaan sterven,

maar de andere niet,
en dan ga je hun gedrag vergelijken.

Dan kun je observeren
hoe het hun gedrag gaat beïnvloeden

als ze zich hun sterfelijkheid realiseren.

Telkens weer krijg je hetzelfde resultaat:

mensen die bewust werden gemaakt
van hun sterfelijkheid

geloven gemakkelijker verhalen

die hen vertellen
dat ze aan de dood kunnen ontsnappen

om voor eeuwig te leven.

Hier een voorbeeld:
een recente studie

nam twee groepen agnosten -

dat zijn mensen die onbeslist zijn

in hun religieuze overtuigingen.

Een werd groep gevraagd
om na te denken over dood zijn.

De andere groep werd gevraagd
om na te denken over eenzaam zijn.

De andere groep werd gevraagd
om na te denken over eenzaam zijn.

Vervolgens werd opnieuw gepeild
naar hun religieuze overtuigingen.

De groep die had nagedacht over dood zijn,

had daarna tweemaal zoveel kans
om te gaan geloven

in God en Jezus.

Dubbel waarschijnlijk.

Hoewel ze voordien
allen even agnostisch waren.

Maar confronteer ze
met de angst voor de dood

en ze lopen naar Jezus.

Dit toont aan dat
als je mensen herinnert aan de dood

het hen naar geloof drijft,
ongeacht het bewijsmateriaal.

Dat werkt niet alleen voor religie,

maar voor elk soort geloofssysteem

dat enige vorm van onsterfelijkheid belooft.

Of het nu beroemd worden is

of kinderen hebben

of zelfs nationalisme.

Dat belooft je een voortbestaan
als onderdeel van een groter geheel.

Dat vooroordeel heeft de loop
van de menselijke geschiedenis bepaald.

Dat vooroordeel heeft de loop
van de menselijke geschiedenis bepaald.

De theorie achter dit vooroordeel

in de meer dan 400 studies

heet de ‘terror management theory’.

Het idee erachter is eenvoudig.

Wij ontwikkelen onze wereldbeelden:

de verhalen die we onszelf vertellen

over de wereld en onze plaats erin

om ons te helpen

omgaan met de angst voor de dood.

Deze onsterfelijkheidsverhalen

uiten zich op duizenden verschillende manieren.

Ik denk echter dat achter de schijnbare diversiteit

er slechts vier basisvormen

van onsterfelijkheid schuilgaan.

We zien die doorheen de geschiedenis

telkens weer met lichte variaties opduiken,

steeds aangepast aan de actuele woordenschat.

Ik wil deze vier basisvormen
van onsterfelijkheid

nu kort introduceren,

om jullie een idee te geven

van hoe ze door elke cultuur

of generatie worden gebracht

aangepast aan de actuele woordenschat.

De eerste vorm is het eenvoudigst.

We willen de dood vermijden.

De droom om dat te doen
in je huidige lichaam,

in deze wereld en voor altijd,

is het eerste en eenvoudigste
soort onsterfelijkheid.

Op het eerste zicht niet erg plausibel,

maar bijna elke cultuur
in de menselijke geschiedenis

kent mythes of legendes

over een levenselixir
of een bron van eeuwige jeugd

of iets dat belooft

ons voor altijd aan de gang te houden.

Het oude Egypte kende dergelijke mythen,

het oude Babylon, het oude India.

In de hele Europese geschiedenis vinden we ze
in het werk van de alchemisten.

En natuurlijk ook vandaag nog
geloven we erin,

alleen vertellen wij het verhaal nu

in termen van wetenschap.

Zo’n 100 jaar geleden,

toen de hormonen net waren ontdekt,

hoopten mensen dat hormoonbehandelingen

veroudering en ziekte zouden genezen.

Nu stellen we onze hoop op stamcellen,

genetische manipulatie en nanotechnologie.

Maar het idee dat wetenschap
de dood kan genezen

is maar een extra hoofdstuk
in het verhaal

van het magische elixir,

een verhaal zo oud als de beschaving.

Maar alles inzetten op het idee
om het elixir te vinden

om voor eeuwig te blijven leven,

is een riskante strategie.

Wanneer we terugkijken in de geschiedenis

naar al diegenen die in het verleden
een elixir hebben gezocht:

het enige dat ze nu gemeen hebben,

is dat ze allemaal dood zijn.

We moeten dus een back-upplan hebben,
en precies dit soort plan B

is wat de tweede soort onsterfelijkheid biedt:

de verrijzenis.

Ze houdt vast aan het idee van dit lichaam,

van dit fysieke organisme.

Ze aanvaardt dat ik moet doodgaan,

maar ondanks dat

zal ik verrijzen en weer leven.

Met andere woorden: doen wat Jezus deed.

Jezus stierf, lag drie dagen in zijn graf,

verrees toen en leefde weer.

Het idee dat we dat allemaal gaan kunnen,

is het orthodoxe geloof,
niet alleen voor christenen

maar ook voor joden en moslims.

Onze wens om dit verhaal te geloven,

is zo diep ingebed

dat we het opnieuw uitvinden

voor het wetenschappelijke tijdperk.

Bijvoorbeeld met het idee van cryonisme.

Dat is het idee dat wanneer je sterft,

je jezelf laat invriezen.

Als de technologie

geavanceerd genoeg is,

word je ontdooid, gerepareerd
en nieuw leven ingeblazen.

En ben je dus herrezen.

Sommigen geloven in een almachtige god

die hen zal laten herrijzen,

anderen geloven dat een almachtige wetenschapper
dat zal doen.

Maar voor anderen doet het hele idee van heropstanding,

uit het graf klimmen,

teveel denken aan een slechte zombie-film.

Ze vinden het lichaam
te slordig, te onbetrouwbaar

om eeuwig leven te garanderen.

Die hebben hun hoop gesteld op een derde,

meer spirituele onsterfelijkheid:

het idee dat we ons lichaam achterlaten

en verder leven als ziel.

De meerderheid van de mensen op Aarde

gelooft dat ze een ziel hebben.

Het idee staat centraal in veel religies.

Maar ook al is het idee van een ziel

in zijn traditionele vorm

nog steeds enorm populair,

toch zijn we ze gaan heruitvinden

voor het digitale tijdperk.

Bijvoorbeeld met het idee

dat je je lichaam kunt achterlaten

door het uploaden van je geest, je essentie,

je echte jij, op een computer,

en zo verder leven
als een avatar in de ether.

Maar dan zijn er weer sceptici
die zeggen

dat we moeten kijken
naar het bewijs van de wetenschap,

vooral de neurowetenschap.

Die suggereert dat je geest,

je essentie, je echte jij,

zeer afhankelijk is van een bepaald deel

van je lichaam, te weten: je hersenen.

Die sceptici vinden dan weer troost

in de vierde soort van onsterfelijkheid,

en dat is nalatenschap,

het idee dat je kunt verder leven

door de echo die je nalaat in de wereld,

zoals de grote Griekse krijger Achilles,

die zijn leven opofferde
door te vechten in Troje

om onsterfelijke roem te verwerven.

Het nastreven van roem
is nu even wijdverbreid

en populair als het ooit was.

In ons digitale tijdperk

is het zelfs gemakkelijker te bereiken.

Je hoeft geen grote krijger als Achilles

of grote koning of held meer te zijn.

Je hebt enkel een internetverbinding nodig
en een grappige kat. (Gelach)

Maar sommige mensen geven de voorkeur
aan een meer tastbare,

biologische nalatenschap: kinderen bijvoorbeeld.

Of ze hopen verder te leven

als onderdeel van een groter geheel,

een natie, familie of stam,

hun genenpoel.

Maar toch zijn er sceptici

die twijfelen of nalatenschap

echte onsterfelijkheid is.

Woody Allen zei bijvoorbeeld:

"Ik wil niet verder leven
in de harten van mijn landgenoten.

Ik wil verder leven in mijn appartement."

Dat zijn dan de vier basissoorten onsterfelijkheid.

Dat zijn dan de vier basissoorten onsterfelijkheid.

Ik probeerde mee te geven

hoe ze door elke generatie werden doorverteld

met slechts lichte variaties

naar de trend van het ogenblik.

Het feit dat ze telkens weer in gelijkaardige vorm

terugkeren in verschillende geloofssystemen,

suggereert dat we sceptisch

moeten zijn over de waarheid

van elke versie van deze verhalen.

Het feit dat sommige mensen geloven

dat een almachtige god
hen zal laten herleven

en anderen dat een almachtige wetenschapper
dat zal doen,

suggereert dat niemand dit echt gelooft

op basis van bewijsmateriaal.

Nee, wij geloven deze verhalen

omdat we geprogrammeerd zijn
om ze te geloven,

en we geloven ze

omdat we zo bang zijn voor de dood.

Dus is de vraag:

zijn we gedoemd om het ene leven
dat we hebben

zo te leiden dat het wordt gekenmerkt
door angst en ontkenning,

of kunnen we dit vooroordeel overwinnen?

De Griekse filosoof Epicurus

dacht dat we dat konden.

Hij zei dat angst
voor de dood wel natuurlijk,

maar niet rationeel is.

"Dood", zei hij, "betekent niets voor ons,

omdat wanneer wij er zijn,
de dood er niet is,

en als de dood er is,
zijn wij er niet meer."

Dit is vaak geciteerd,
maar het is moeilijk

om het echt te begrijpen,
om het echt in je op te nemen,

omdat net dit idee van er niet meer te zijn

zo moeilijk voor te stellen is.

Een 2000 jaar later
beschreef een andere filosoof,

Ludwig Wittgenstein, het zo:

"De dood is geen gebeurtenis in ons leven:

we zullen de dood niet levend ervaren.

En daarom kent het leven

in deze zin geen einde."

Voor mij als kind was het dus natuurlijk

angst te hebben om opgeslokt
te worden door de leegte,

maar het was niet rationeel,

omdat opgeslokt worden door de leegte

niets is dat iemand van ons

ooit zal ervaren.

Dit vooroordeel overwinnen is niet gemakkelijk

omdat de angst voor de dood
zo diep in ons geworteld is.

Maar als we inzien
dat de angst zelf niet rationeel is,

en wanneer we zelf gaan doorhebben

hoe die angst onze vooroordelen beïnvloedt,

dan kunnen we er op zijn minst
aan gaan werken

om die invloed

op ons leven te minimaliseren.

Ik vind dat het helpt

om het leven te zien als een boek.

Net als een boek wordt begrensd
door zijn omslag,

door begin en einde,

worden onze levens begrensd
door geboorte en dood,

en al wordt een boek begrensd
door begin en einde,

kan het verre landschappen,

exotische beelden
en fantastische avonturen bevatten.

Al wordt een boek begrensd
door begin en einde,

kennen de personages erin

geen begrenzingen.

Ze kennen alleen de momenten
die het verhaal uitmaken,

zelfs wanneer het boek uit is.

De personages van een boek

zijn niet bang van de laatste pagina.

Long John Silver zit er niet mee

dat je jouw exemplaar
van ‘Schatteneiland’ uit hebt.

Zo zou het met ons ook moeten.

Stel je het boek van je leven voor,

de omslag, begin en einde,
je geboorte en dood.

Je hebt alleen weet van de momenten ertussen,

de momenten die jouw leven uitmaken.

Het heeft geen zin om angst te hebben

voor wat buiten de omslag valt,

of het nu vóór je geboorte

of na je dood is.

Je hoeft er niet mee in te zitten
hoe lang het boek is,

of het nu een stripverhaal of een episch verhaal is.

Het enige dat telt,

is dat je er een goed verhaal van maakt.

Bedankt.

(Applaus)