Четирите приказни кои си ги кажуваме за смртта

Филозофот Стивен Кејв започнува со едно мрачно, но неодоливо прашање: Кога за првпат сте сфатиле дека ќе умрете? И уште поинтересно: Зошто ние луѓето толку често се спротивставуваме на неизбежноста на смртта? Во овој фасцинантен говор Кејв прикажува четири наративи -- заеднички за сите цивилизации -- кои си ги кажуваме самите на себе "за да го пребродиме ужасот од смртта."

Имам едно прашање:

Кој од овде се сеќава на моментот кога за првпат

сфатил дека ќе умре?

Јас се сеќавам. Бев мал,

и штотуку беше починал дедо ми,

и се сеќавам како неколку дена подоцна лежев во кревет навечер,

обидувајќи се да разберам што се случило.

Што значи тоа дека е мртов?

Каде заминал?

Ми се чинеше ко да се отворила дупка

и го проголтала.

Но тогаш на памет ми падна шокантното прашање:

ако тој умрел, може ли и мене тоа да ме снајде?

Може ли да се отвори дупката и да ме проголта?

Дали ќе се отвори под мојот кревет

и ќе ме проголта додека спијам?

Во одреден момент, сите деца стануваат свесни за смртта.

Се случува на различни начини, се разбира,

и вообичаено оди етапно.

Нашето поимање на смртта се развива како што старееме.

Ако се нурнете во мрачните предели

на вашето сеќавање,

можеби ќе се сетите на некое чувство како моето

кога дедо ми почина и кога сфатив дека

може да ми се случи и на мене,

она чувство дека зад сево ова

ме чека ништавило.

И овој развој во детството го

рефлектира развојот на видовите.

Исто како што имало момент во вашиот развој,

како дете, кога вашето чувство за себе и за времето

станале доволно софистицирани

за да сфатите дека сте смртни,

на истиот тој начин во одреден момент од еволуцијата

се појавиле првите луѓе чие чувство за себе и времето

станале доволно софистицирани

за да го сфатат следново,

"Јас ќе умрам."

Ова е, ако сакате, нашата клетва.

Цената која ја плаќаме за тоа што сме толку проклето паметни.

Мораме да живееме со знаењето

дека најлошото што може да ни се случи

еден ден со сигурност ќе ни се случи,

крајот на сите наши проекти,

нашите надежи, нашите соништа, нашиот личен свет.

Секој од нас живее во сенката на сопствената

апокалипса.

И тоа е застрашувачко. Ужасно е.

И затоа бараме излез.

А во мојот случај, кога имав околу пет години,

тоа значеше дека ќе ја прашам мајка ми.

Кога за првпат почнав да прашувам

што се случува кога ќе умреме,

возрасните околу мене ми одговараа

со една типична англиска збунетост и

неодлучно Христијанство,

и фразата која најчесто ја слушав

беше дека дедо ми е сега

"онаму горе и нè гледа нас,"

и ако јас умрам некогаш, што нема да се случи се разбира,

тогаш и јас ќе отидам таму горе,

нешто што направи смртта да изгледа

како егзистенцијален лифт.

Ова не ми звучеше многу убедливо.

Тогаш доста гледав детска програма,

и ова беше ерата на вселенските истражувања.

Постојано имаше ракети кои одеа во небото,

во вселената, онаму горе.

Но ниту еден од астронаутите, кога ќе се вратеше,

не спомна дека го сретнал дедо ми

или било кој мртов човек.

Но бев исплашен,

а помислата за егзистенцијалниот лифт кој

треба да ме однесе кај дедо ми

звучеше многу подобро отколку да

бидам проголтан од ништавилото за време на сон.

Како и да е, јас верував во ова,

и покрај тоа што не ми беше логично.

Овој мисловен процес низ кој поминав

како дете, и уште многу пати оттогаш,

дури и сега како возрасен,

е резултат на она што психолозите го нарекуваат

пристрасност.

Пристрасноста е начин преку кој систематски

погрешно гледаме на работите,

начин преку кој погрешно расудуваме,

ја искривуваме реалноста, или го гледаме она што сакаме да го видиме,

а пристрасноста за која јас зборувам

функционира вака:

Соочете некого со фактот

дека ќе умре и тие ќе

поверуваат во било која приказна

која ќе им каже дека тоа не е точно

и дека, наместо тоа, ќе живеат засекогаш,

дури и ако тоа значи возење со егзистенцијалниот лифт.

Ова е најголемата пристрасност од сите.

Беше демонстрирана во над 400

емпириски студии.

Овие студии се генијални, но едноставни.

Функционираат вака.

Земате две групи на луѓе

кои се слични во сите релевантни аспекти,

и едната група ја подсетувате дека ќе умрат

но не и другата, а потоа го споредувате нивното однесување.

Значи набљудувате како се менува однесувањето

кога луѓето ќе станат свесни за својата смртност.

И секој пат, го добивате истиот резултат:

Луѓето кои биле подсетени за својата смртност

се склони да поверуваат во приказните

дека можат да ја избегнат смртта

и дека ќе живеат вечно.

Еве еден пример: Неодамна една студија

имаше две групи на агностици,

односно луѓе кои се неутрални во поглед

на религиозните верувања.

Од едните беше побарано да размислуваат за својата смрт.

Од другите беше побарано да размислуваат

дека се осамени.

После ова, одново беа прашани за своите религиозни убедувања.

Оние кои размислувале за својата смрт

подоцна покажаа двапати поголема спремност

да веруваат во Бог и Исус.

Двапати

Иако претходно сите беа агностици.

Но всадете им го стравот од смртта

и веднаш трчаат кон Исус.

Ова покажува дека ако ги подсетите луѓето на смртта,

тие се склони да веруваат, без оглед на доказите,

и ова не важи само за религијата,

во било кој систем на верување

кој ветува бесмртност во некаква форма,

било да е тоа слава,

имање деца

или дури и национализмот,

кој ви ветува дека ќе живеете како дел од една поголема целина.

Ваквата пристрасност го има

одредено текот на човековата историја.

Теоријата во основата на оваа пристрасност

демонстрирана во 400те студии

се нарекува теорија за справување со ужасот,

а идејата е едноставна. Оди вака.

Приказните кои ги создаваме за тоа

каков е светот и какво е нашето

место во него, ги создаваме

за да се справиме со

ужасот од смртта.

И овие приказни за бесмртноста

имаат илјадници различни манифестации,

но верувам дека зад очигледната различност

всушност лежат само

четири основни форми.

И можеме да видиме како се повторуваат

низ историјата, со мали варијации

колку само да бидат во духот на времето.

Сега на кратко ќе ви ги претставам овие четири

основни приказни за бесмртноста,

и ќе се обидам да ви покажам

како се прераскажуваат во секоја култура

или генерација

и како се прилагодуваат на духот на времето.

Првата приказна е онаа наједноставната.

Приказната во која сакаме

да ја избегнеме смртта и притоа да си

го зачуваме телото засекогаш

е првата и наједноставна приказна за бесмртноста,

и на прв поглед можеби е невозможна,

но всушност, речиси секоја култура во човековата историја

имала некаков мит или легенда

за еликсир или фонтана на младоста

или нешто што ветува дека ќе ни даде вечен

живот.

Древниот Египет имал такви митови,

древниот Вавилон, древна Индија.

Низ Европската историја, оваа приказна ја среќаваме во работата на алхемичарите,

и се разбира и денес веруваме во приказната,

само што денес ја раскажуваме со јазикот

на науката.

Пред 100 години

беа откриени хормоните, и луѓето

почнаа да се надеваат дека хормоналните третмани

ќе го излечат стареењето и болестите,

а денес нашите надежи ги полагаме во матичните клетки,

генетскиот инжинеринг и нанотехнологијата.

Но идејата дека науката може да ја излечи смртта

е само уште едно поглавје во приказната

за магичниот еликсир,

приказна која е стара колку и цивилизацијата.

Но малку е ризично да ги вложите сите ваши напори

само во идејата за еликсирот

и вечниот живот.

Кога ќе се навратиме во историјата и ќе ги

погледнеме сите оние кои во минатото го барале еликсирот,

единствената работа која денес им е заедничка

е тоа што сите се мртви.

Затоа ни треба резервен план, и токму ваков план Б

ни нуди втората приказна за бесмртноста,

а тоа е воскресението.

И ја прифаќа идејата дека јас сум ова тело,

јас сум овој физички организам.

Прифаќа дека ќе умрам, но вели,

и покрај тоа,

можам да се кренам и да живеам повторно.

Со други зборови, можам да го направам она што Исус го направил.

Исус умрел, бил три дена во гробот,

а потоа се кренал и продолжил да живее.

Идејата дека сите ние можеме да воскреснеме и да живееме одново

е општоприфатено верување, не само кај Христијаните,

туку и кај Евреите и Муслиманите.

Нашата желба да веруваме во оваа приказна

е толку длабоко всадена

што и денес во научната ера

одново ја раскажуваме,

на пример, преку идејата наречена крионика.

Идејата е дека кога ќе умрете,

може да ве замрзнат,

а потоа, во одреден период кога технологијата

ќе биде доволно унапредена,

ќе ве одмрзнат, ќе ве поправат, ќе ве оживеат

и на тој начин ќе воскреснете.

Некои луѓе веруваат дека некој семоќен Бог

ќе ги воскресне за да живеат одново,

а други луѓе веруваат дека истото тоа ќе го направи некој семоќен научник.

Но на некои луѓе, ваквата идеја за воскресение,

за излегување од гробот,

им изгледа како лош зомби филм.

За нив телото е прекомплицирано, несигурно

за да може да им гарантира вечен живот,

и затоа своите надежи ги полагаат во третата,

подуховна приказна за бесмртноста,

идејата дека можеме да го оставиме телото зад себе

и да живееме како душа.

Најголемиот дел од луѓето на Земјата

веруваат дека имаат душа,

а идејата е централна за многу религии.

Но и покрај тоа што оваа идеја сè уште

е популарна во оваа форма,

во својата традиционална форма,

сепак ние одново ја создаваме

за да одговара на дигиталната ера,

и тоа со идејата дека

можете да го напуштите вашето тело

така што ќе го аплоудирате умот, вашата суштина,

вистинското од вас, во компјутер,

и ќе можете да живеете како аватар во етерот.

Но секако, има скептици кои велат дека

ако побараме докази од науката,

особено од невронауката,

таа ќе ви каже дека вашиот ум,

вашата суштина, вистинското од вас,

во голема мера зависи од еден дел на

вашето тело, односно вашиот мозок.

А таквите скептици наоѓаат утеха

во четвртата приказна за бесмртноста,

а тоа е наследството,

идејата дека продолжувате да живеете

преку ехото кое го оставате во светот,

како големиот грчки војник Ахил,

кој го жртвувал својот живот борејќи се кај Троја

со цел да стекне бесмртна слава.

А денес потрагата по слава е распространета

и популарна како и отсекогаш,

и во нашата дигитална ера,

е дури и полесно да ја стекнете.

Не мора да бидете голем војник како Ахил

или голем крал или херој.

Ви треба само Интернет врска и една смешна мачка. (Смеа)

Но некои луѓе повеќе сакаат да остават повидливо,

биолошко наследство -- деца, на пример.

Или пак сакаат, се надеваат, дека ќе живеат

како дел од некоја поголема целина,

нација, семејство или племе,

нивните генетски сродници.

Но повторно, има скептици

кои се сомневаат во тоа дали наследството

навистина претставува бесмртност.

Вуди Ален, на пример, рече,

"Не сакам да живеам во срцата на моите сонародници.

Сакам да си живеам во мојот стан."

Значи ова се четирите

основни приказни за бесмртноста,

и се обидов да ви покажам како

се прераскажуваат во секоја генерација

со мали варијации

колку да се вклопат во духот на времето.

И фактот дека се повторуваат на ваков начин,

во толку слична форма, но во толку различни системи на верување,

ни кажува, мислам,

дека треба да се сомневаме во вистинитоста

на овие приказни и нивните верзии.

Фактот дека некои луѓе веруваат

дека семоќен Бог ќе ги воскресне за да живеат одново,

а други пак веруваат дека истото ќе го направи семоќен научник

ни кажува дека нивната верба во овие приказни

не се базира врз јачината на доказите.

Туку, ние веруваме во овие приказни

оти сме склони да веруваме во нив,

а нашата склоност да веруваме во нив

се должи на нашиот голем страв од смртта.

И следи прашањето,

дали сме осудени да го водиме едниот живот кој го имаме

на начин кој е обликуван од страв и негирање,

или пак можеме да ја надминеме оваа пристрасност?

Грчкиот филозоф Епикур

мислел дека можеме.

Тој велел дека стравот од смртта е природен,

но не е рационален.

"Смртта," тој рекол, "не треба да нè засега,

бидејќи кога ние сме овде, смртта не е,

а кога смртта ќе биде овде, нас ќе нè нема."

Ова честопати го цитираат, но е навистина тешко

да се сфати, да се повнатрешни,

оти токму оваа идеја дека ќе ве нема

е многу тешко да се замисли.

И така 2,000 години подоцна, еден друг филозоф,

Лудвиг Видгенштајн, рекол вака:

"Смртта не е настан во животот:

Нема да бидеме живи за да ја искусиме смртта.

Па затоа," тој додал,

"во оваа смисла, животот нема крај."

Значи за мене како дете било природно

да бидам исплашен да не ме проголта ништавилото,

но тоа не било рационално,

бидејќи никој од нас нема да биде жив

за да може да го искуси

проголтувањето од ништавилото.

Е сега, не е лесно да ја надминете оваа пристрасност

оти стравот ни е многу длабоко всаден,

но сепак кога ќе видиме дека самиот страв не е рационален,

и кога ќе осознаеме на кој сè начини

може да влијае несвесно врз нас,

тогаш барем ќе можеме

да го минимизираме влијанието

кое го има врз нашите животи.

Мене ми помага да гледам на животот

демек е книга:

Исто како што книгата е ограничена од своите корици,

има почеток и крај,

така и нашите животи се ограничени од раѓањето и смртта,

но и покрај тоа што книгата е ограничена со почеток и крај,

таа може да опфати далечни предели,

егзотични ликови, фантастични авантури.

Иако книгата е ограничена со почеток и крај,

сепак ликовите во неа

не знаат за граници.

Тие знаат само за моментите кои се дел од нивната приказна,

дури и кога книгата ќе се затвори.

И затоа на ликовите во книгата

не им е страв да дојдат до последната страница.

Лонг Џон Силвер не е исплашен кога ќе

дојдете до последната страница на "Островот на богатството."

И така треба да биде и со нас.

Замислете ја книгата на вашиот живот,

нејзините корици, нејзиниот почеток и крај, вашето раѓање и смрт.

Можете да ги знаете само моментите кои се измеѓу,

моментите од кои се состои вашиот живот.

Нема смисла да се плашите

од она што е надвор од тие корици,

било да е тоа пред вашето раѓање

или после вашата смрт.

И не треба да се грижите колку е долга книгата,

или за тоа дали е комичен стрип или епопеја.

Битно е само

да направите добра приказна.

Ви благодарам.

(Аплауз)