Şaşırtıcı sırlar saklayan basit bitkiler

Bu ilgi çekici konuşmada, biyolog Ameenah Gurib-Fakim bize Afrika'nın ıssız bölgelerinden ve adalarından nadir bitki türlerini tanıtıyor. Şekil değiştiren benjoin, astım için yeni bir tedavi olabilecek 'baume de l'ile plate' ve gıdaların geleceğini elinde tutuyor olması muhtemel, sembolleşmiş baobab ağacıyla tanışın. Artı: maymun elmaları.

Dünyadaki biyoçeşitlilik merkezlerinden

bir tanesi olan, Hint Okyanusu'ndaki
Mascarene Adaları'nda çalışıyor olmak

benim için büyük bir ayrıcalık.

Bu adalar, --- Mauritius,
Rodrigues ve Réunion ---

Madagaskar adası ile birlikte,

dünyada başka hiçbir
yerde bulunmayan

eşsiz bitkilerle kutsanmıştır.

Bugün size bunlardan
beş tanesinin

belirli özelliklerinden ve neden

bu kadar eşsiz olduklarından bahsedeceğim.

Şu bitkiye bir bakın.

Yerel adıyla 'benjoin'

ve bilimsel adıyla Terminalia bentzoe,

alt tür bentzoe.

Bu alt tür Mauritius için endemiktir

ve dikkat çekici özelliği ise

heterofil olmasıdır.

Peki heterofili ne demek?

Aynı bitki üzerindeki
yaprakların

farklı şekil ve boyutlara
sahip olması demek.

Bu bitkiler

anakaradan çok uzaklarda

ve belirli ekosistemler içinde evrildiler.

Bu tip özellikler sıklıkla yerel
faunanın oluşturduğu

tehditlere karşı bir cevap olarak
evrilmiştir,

mesela bu örnek için

bu bitkiyle beslenen kaplumbağalara karşı.

Kaplumbağaların zayıf görme
duyuları olduğu bilinir,

bu yüzden de tanıyamadıkları bitkileri

yemekten kaçınırlar.

Yani bu evrimsel önlem, bitkinin

bu sevimli hayvanlardan korunmasını sağlar

ve tabi ki varlığını
sürdürebilmesini garantiler.

Şimdi muhtemelen kendinize şunu
soruyorsunuz,

"Bu kadın niye bize bu hikayeleri
anlatıyor ki?"

Sebebi, doğanın farklılıklarını ve
çeşitliliğini

göz ardı etmeye yatkınlığımız.

Bu dikkat çekici habitatlar eşsizler ve

bir sürü bitkiye ev sahipliği yapıyorlar.

Bu kaynakların ne kadar değerli

ve nadide olduklarını fark etmiyoruz

ve ilgisizliğimiz yüzünden

onları yok etmeye devam ediyoruz.

Kentleşmenin, iklim değişikliğinin,

doğal kaynakların tüketilmesinin büyük

ölçekli etkilerine hepimiz aşinayız,

ama o son bitki,

--- ya da hayvan ---

türün o son örneği

Dünya üzerinden silindiğinde,

Dünya biyolojisinin

bir altkümesini kaybetmiş olacağız

ve bununla beraber tıbbi kullanım
potansiyeli olan,

ya da kozmetikte, beslenmede,

eczacılıkta ve hatta

etno-veterinerlik sektörlerinde

kullanabileceğimiz önemli bitkileri

sonsuza kadar kaybetmiş olacağız.

Buyurun çarpıcı bir örnek,

kökeni Mauritius olan,
sembolleşmiş dodolar,

artık soy tükenmesinin
sembolü oldular.

Bitkilerin birçok temel
rol oynadığını biliyoruz.

Mesela ilk aklımıza gelenler,

bitkileri yiyoruz, soluduğumuz
oksijeni onlar üretiyor,

ama bitkiler aynı zamanda önemli

ve üstünde titizlikle çalışmamız gereken

biyo-aktif maddelerin de kaynakları,

çünkü bildiğiniz gibi, şu binyıl
içinde insan toplulukları

önemli bilgiler,

kültürel gelenekler ve

bitkilere dayalı tedavi edici
yöntemler geliştirdiler.

Verilere bir bakalım:

kara alanının yüzde 1.4'ü,

damarlı bitki türlerinin yüzde 40'ına,

omurgalı türlerinin
yüzde 35'ine ev sahipliği yapıyor

ve bu yüzde 1.4'lük alan,

dünyanın 25 biyoçeşitlilik
merkezini temsil ediyor

ve yine kara yüzeyinin
bu yüzde 1.4'lük alanı

korunmasız insanların ihtiyaç duyduğu

ekosistem hizmetlerinin

yüzde 35'ini sağlamakta.

Gördüğünüz gibi,

benim çalıştığım ve yaşadığım

Mauritius Adası da

bu biyoçeşitlilik merkezlerinden
birinde yer alıyor

ve ben adadaki eşsiz bitkilerin

biyomedikal kullanımları
üzerine çalışıyorum.

Şimdi gösterdiğim

ilk bitkiye bir geri dönelim,

hani değişik şekillerde ve
boyutta yaprakları olan,

Terminalia bentzoe,

alt tür bentzoe,

sadece Mauritius'da bulunan bir bitki.

Halk arasında

yaprakları kaynatılarak

bulaşıcı hastalıklara karşı
kullanılıyordu.

Bizim çalışmamız bu geleneksel bilginin

bilimsel olarak kanıtlanması üzerineydi ve

sonuçlarımız tam olarak yaprak özütünün

insan için patojen olabilecek geniş bir

bakteri yelpazesine karşı etkili,

çok etkili olduğunu gösterdi.

Acaba bu bitki antibiyotik direncine karşı

bir çözüm olabilir mi?

Bildiğiniz gibi, antibiyotik direnci

dünya çapında bir sorun olmaya başladı.

Tam emin olamasak da, tek bir şey kesin:

bu bitkiyi kaybetmek istemeyiz.

Ama acı gerçek şu ki,

bu bitkinin aslında

kendi doğal habitatında bile tehlike

altında olduğu kabul ediliyor.

Bu bizi sıradaki örneğe getiriyor.

Gördüğünüz bu çalı halk arasında
'baume de l'ile plate'

olarak bilinir.

Bilimsel adı ise Psiadia arguta.

Mauritius endemiklerinden,

nadir görülen bir bitki.

Eskiden ana karada yetişirdi

ama kentleşmenin getirdiği
baskıyla

ana karadan itildi.

Tükenmenin eşiğinden

laboratuvarda geliştirdiğimiz

ve şu an vahşi doğada yetişen

bitkilerle kurtarabildik.

Yalnız şunu da hemen belirteyim ki,

her bitki

laboratuvar ortamında yetiştirilemez.

Biz insanlar, kendi rahat alanımızda
mutlu mesutken,

bu bitkiler ekosistemlerinin

korunmasına ihtiyaç duyuyorlar

ve tepki göstermiyorlar ---

endemik bitkiler ekosistemlerindeki
acımasız değişimlere

tepki vermiyorlar
ama biz bu tehditlerin,

örneğin iklim değişiminin

bu bitkiler için ne demek
olduğunu biliyoruz.

Bu bitkinin yaprakları da

halk arasında

solunum problemleri için kullanılıyor.

Yaprak özütüyle ilgili

ön laboratuvar çalışmamız

bu yaprakların tam olarak,
eczanelerde satılan

astım ilaçlarına yapı bakımından,

kimyasal yapı bakımından çok yakın,

bazı bileşenler

içerdiğini gösterdi.

Kim bilir, bir de

bu bitkinin tüm sırları ortaya çıksa

insanlık bundan ne faydalar görecek.

Ben, her daim nüfus patlaması sorunuyla

karşı karşıya olduğumuz, gelişmekte olan

bir ülkeden geliyorum.

Afrika, gençleşen bir kıta

ve nüfus patlaması denildiğinde akla hemen

gıda güvenliği sorunu da geliyor,

çünkü bunlar bir madalyonun iki yüzü.

Gördüğünüz ağaç, baobab ağacı, bu sorunun

çözümünde rol oynayabilir.

Tam olarak faydalanılmayan,
ihmal edilen bir besin bitkisi.

Hayat ağacı olarak bilindiği

Batı Afrika'nın manzarasını oluşturur.

Afrikalıların ona neden hayat ağacı

dediğini daha sonra anlatacağım sizlere.

İlginçtir, bu bitkiyle ilgili

pek çok efsane var.

Boyutları sebebiyle,

daha küçük bitkilere üstünlük taslarmış,

bu küstahlığa kızan Tanrı,

onu söküp, baş aşağı olarak tekrar dikmiş,

böylece bugünkü şeklini almış.

Bu ağaca, tekrar Afrika bağlamında

bakacak olursak,

rol oynadığı sosyal olaylar sebebiyle

Batı Afrika'da bu ağaç,
görüşme ağacı olarak bilinir.

Bulunduğunuz toplulukta bir
sorununuz varsa

bu ağacın altında şefler

veya kabile üyeleriyle bir araya gelerek

hem bu soruna çözüm bulmaya çalışıyor,

hem de bireyler arasındaki

güven ve saygıyı pekiştirmiş

oluyorsunuz.

Bilimsel bakış açısıdan baobabların

dünyada sekiz türü var.

Bunlardan biri Afrika'dan,

biri Avustralya'dan

ve kalan altısı

Madagaskar adası için endemik.

Bu gösterdiğim,

Afrika'dan,

Adansonia digitata.

Burada çiçeğini görüyoruz,
bu güzel beyaz çiçek,

geceleri açar, tozlaşmasını
yarasalar sağlar

ve 'maymun elması'

olarak bilinen

meyveyi verir.

Maymunlar aptal değiller,

kendileri için iyi olanı biliyorlar.

Baobab meyvesini açtığınızda

beyaz, una benzer, etli kısmı görürsünüz,

bu kısım besin açısından çok zengindir

ve protein içerir,

hem de insan sütünden daha fazla protein.

Evet, doğru duydunuz:

insan sütünden daha fazla
miktarda protein.

Gıda firmalarının

besin takviyesi diye bildiğimiz

şeyi sağlayabilmek için bu meyvenin

peşinde olmalarının sebebi budur.

Tohumlarından kozmetik sanayisinin,
vücut losyonu gibi ürünlerde

kullanmak için rağbet ettiği,

kıvamlı bir yağ elde edilir.

Gövdeye gelelim,

gövde tabi ki su depolar ki bu su, sık sık

susamış bir gezgin tarafından içilir.

Yapraklar geleneksel tıpta,

bulaşıcı hastalıklara karşı kullanılır.

Herhalde şimdi Afrikalıların neden
onun hayat ağacı

olduğunu düşündüklerini anladınız.

Eksiksiz bir bitki

ve aslında boyutlarının gizlediği

büyük potansiyel

sadece ilaç, gıda ve kozmetik
sanayileri ile sınırlı değil.

Bu gösterdiğim sadece

Afrika'daki tür,

Adansonia digitata.

Madagaskar'da altı tür daha var

ve bu bitkinin gerçek potansiyeli
nedir tam olarak bilemiyoruz,

fakat tam olarak bildiğimiz şey,

soyunun tükenmesinin
söz konusu olduğu.

Sizi yine Afrika'ya götüreyim ve

favorilerimden olan
bu bitkiyle tanıştırayım:

diriliş bitkisi.

Gördüğünüz gibi

İsa'nın bile rakipleri var.

(Gülüşmeler)

Bu bitki, kuraklığa karşı
şaşırtıcı derecede

yüksek dayanıklılık geliştirmiştir,

öyle ki bir yılda,

zarar görmeksizin, yüzde 98'e kadar
su kaybına dayanabilir

ve bir gecede

veya 24 saatte, kendini
neredeyse tamamen

yenileyerek çiçek açabilir.

Biz insanlar, her daim

gençlik iksirinin peşindeyiz.

Yaşlanmak istemiyoruz, haklıyız da,

hele ki önlemeye gücümüz yetiyorsa
niye yaşlanalım ki?

Burada bitkinin önceki

halinin nasıl olduğunu görüyorsunuz.

Acemi bir bahçıvan olsaydınız,

bahçeye girer girmez yapacağınız ilk şey,

ölü olduğu için bu bitkiyi
sökmek olurdu.

Ama sularsanız, karşılaşacağınız
manzara bu.

Tek kelimeyle muhteşem.

Yaşlanma sürecimizi düşünelim,

yaşlanma süreci aslında
üst epidermisten su kaybı

ve bunun sonucunda da kırışıklık
dediğimiz şeylerin oluşmasıdır,

özellikle kadınlar olarak

bu konuda çok bilinçliyiz.

Bu bitki aslında, yaşlanma sürecini
yavaşlatırken,

bir yandan da çevresel toksinlerin

etkilerine karşı hücreleri güçlendirmek

için yollar arayan

kozmetik kimyagerlerine

çok önemli maddeler sunuyor.

Verdiğim bu

dört örnek

sağlığımızın ve varlığımızın

içinde bulunduğumuz

ekosistemlerin direnci ve sağlığı

ile ne kadar yakın bağlantılı

olduğuna ve neden

biyoçeşitliliği koruma konusunda çok

dikkatli olmamız gerektiğine dair
ufak bir hatırlatma.

Bir orman kesilip yok edildiğinde,

veya bir bataklık kurutulduğunda

potansiyel bir laboratuvar da
geri döndüremeyeceğimiz şekilde

onlarla beraber yok olur.

İnanın, Mauritius'tan gelen ve

dodoları özleyen biri olarak
ne dediğimi çok iyi biliyorum.

Son bir örnekle konuşmamı bitireyim.

Koruma çalışmaları normalde ender görülen,

endemik bitkileri kapsar

ama egzotik bitkiler dediğimiz,

dünyada pek çok farklı habitatta
yetişen bitkilerin de

korunmaya ihtiyaçları var.

Neden mi? Çünkü çevre bu bitkilerin

yapısının değişmesinde

çok önemli bir rol oynuyor.

Şu bitkiye bir bakın,

Centella asiatica. Bir ot.

Ot diyoruz.

Centella asiatica dünyada
pek çok farklı

habitatta --- Afrika'da,
Asya'da --- yetişiyor.

Bu bitki, Madagaskar'da, 1940'larda

cüzzam denen korkunç hastalık için

çözüm bulunmasında çok yararlı olmuştur.

Centella dünyanın çeşitli
yerlerinde yetişse de

--- Afrika'da, Asya'da --- en iyi
kalitede Centella

Madagaskar'dan gelir,

çünkü orada yetişen Centella
ilaç ve kozmetik

firmalarının peşinde olduğu

üç hayati bileşene sahiptir.

Kozmetik firmaları bunu şu an

canlandırıcı kremler yapmak için
kullanıyor.

Eski bir deyim vardır:

"İnsanın bildiği her hastalığı

tedavi edecek bir bitki vardır."

Eski deyimlere inanmayabilirsiniz.

Bilim ve teknoloji bu kadar

gelişmişken, deyimlerin miadının
dolduğunu düşünebilirsiniz.

Centella'yı önemsiz, basit,

yok olsa kimsenin yokluğunu
fark etmeyeceği

bir ot olarak görebilirsiniz.

Ama ot diye bir şey yok.

O bir bitki.

O, sorularımızın

cevaplarına sahip olabilecek,

yaşayan bir biyoloji laboratuvarı.

Bu cevaplar için biz de onun

yaşama hakkını korumalıyız.

Teşekkürler.

(Alkışlar)