Kendi bakış açının ötesine geçerek doğruyu bulmak

İnternette bir şeyler okudukça ve izledikçe neyin doğru, neyin yanlış olduğuna karar vermek zorlaşıyor. Felsefeci Michael Patrick Lynch daha çok bilip daha az anlıyor gibi olduğumuzu söylüyor. Konuşmasında kafamızdaki baloncukları patlatmak için adımlar atmamız ve aslında her şeyin zeminini oluşturan ortak gerçekliğe katılmamız konusunda bizi cesaretlendiriyor.

Akıllı telefonlarınızın minyatür
boyutuna getirildiğini

ve direkt olarak beyninize
bağlandığını hayal edin.

Eğer böyle bir beyin çipiniz olsaydı

internetten indirme
ve yükleme işlemlerinizi

düşünce hızında yapabilirdiniz.

Sosyal medyaya ya da Wikipedia'ya girmek,

içeriden de olsa,

hafızanıza danışmak gibi bir şey olurdu.

Düşünmek gibi kolay ve içli dışlı olurdu.

Ama bu neyin doğru olduğunu bilmenizi
daha kolay hâle getirir miydi?

Tek başına bir bilgiye
daha hızlı ulaşabiliyor olmak

onun daha güvenilir olduğu
anlamına gelmez ve aynı şekilde,

onu hepimizin aynı şekilde
yorumlayacağı anlamına da gelmez.

Ve bu onu daha iyi değerlendireceğimiz
anlamına da gelmiyor.

Hatta bu kötü bir şey de olabilir,

çünkü daha fazla bilgiyi değerlendirmek
için daha az zaman demek.

Buna benzer bir şeyi
halihazırda yaşamaktayız.

Dünya kadar bilgiyi çoktan
ceplerimizde taşımaktayız,

ancak daha fazla bilgiye
ulaştıkça ve paylaştıkça

doğru ve sahte arasındaki farkı

söylememiz daha zorlaşıyor gibi gözüküyor.

Daha fazla biliyor ama
daha az anlıyor gibiyiz.

Günümüzde bunun modern hayatın
bir parçası olduğunu sanıyorum:

Toplumun geniş kesimleri
bilgi baloncuklarında yaşıyorlar.

Kutuplaştırılıyoruz:

Sadece değerler değil, aynı
zamanda gerçekler üzerinden.

Bunun nedenlerinden bir tanesi,
interneti yöneten veri analizlerinin

bize sadece bilgi aktarıyor olması değil,

istediğimizden fazla
bilgi aktarıyor olması.

Çevrim içi hayatımız
kişiselleştirilmiş durumda;

karşılaştığımız haberlerden,

Facebook haber akışımıza kadar her şey

tercihlerimize göre biçimlendirilmiş.

Sonuç olarak daha fazla bilgi ararken

ulaştımız bilgiler
gerçeği yansıttığı kadar

kendimizi de yansıtıyor.

Sanıyorum bu, bilgi baloncuklarımızı

patlatmak yerine şişiriyor.

Belki böyle bir durum içinde olmamız,
paradoksal bir durum içinde,

çok daha fazla bildiğimizi düşünmemiz

ama bildiğimizin ne olduğu konusunda

anlaşamıyor olmamız bir sürpriz değildir.

Peki bu bilgi kutuplaşması
problemini nasıl çözeceğiz?

Belli başlı bir taktik;
teknolojiyi düzeltmeye çalışmak

ve dijital platformları kutuplaşmaya
duyarlı olacak şekilde

yeniden dizayn etmek.

Google ve Facebook'ta
çok sayıda zeki insanın

tam da bunun üzerinde çalıştığını
mutlulukla belirtmek istiyorum.

Ve bu projeler çok önemli.

Ben teknolojiyi düzeltmenin
bilgi kutuplaşması problemini çözmekte

çok önemli olduğunu düşünüyorum;
ancak bunun tek başına

bilgi kutuplaşması problemini
çözeceğini de düşünmüyorum.

Öyle düşünmüyorum, çünkü en nihayetinde

bu problemin teknolojiyle
alakalı olduğunu düşünmüyorum.

Bence bu insanlarla alakalı bir problem,

nasıl düşündüğümüz ve
nelere değer verdiğimizle ilgili.

Ve bunu çözmek için
yardıma ihtiyacımız var.

Psikolojiden ve siyaset biliminden
faydalanmaya ihtiyacımız var.

Ama bence ayrıca felsefeden de
yararlanmaya ihtiyacımız var.

Çünkü bilgi kutuplaşması
problemini çözmek için

temel bir felsefik düşünce ile

bağ kurmamız gerekiyor.

O da ortak bir gerçeklikte
yaşıyor olduğumuz.

Ortak gerçeklik düşüncesi

çoğu felsefik kavram gibi

ifade etmesi basit

ama pratiğe koyması
gizemli bir şekilde zor.

Bunu gerçekten kabul etmek için

bence hepsi de şu an çok zor
olan üç şeyi yapmalıyız.

Birincisi, doğrunun olduğuna inanmalıyız.

Kültürümüzün şu sıralar bu kavramla

az çok sıkıntılı bir ilişkisi
olduğunun farkındasınızdır.

Bir siyaset yorumcusunun çok da uzak
olmayan bir zamanda ifade ettiği gibi,

eğer yeteri kadar itiraz edersek

aslında doğru diye bir şey
olmadığını görürüz.

Ama bu düşünce aslında ortalıkta dolaşan

çekici bir deyişin dışavurumu.

Şöyle diyor:

Kendi bakış açılarımızın dışına çıkamayız,

ön yargılarımızdan kaçamayız.

Her denediğimizde ise

kendi bakış açımızla alakalı
daha çok bilgi ediniriz.

Bu deyiş şöyle devam eder:

Objektif bir doğru olgusu illüzyondur

ya da zaten fark etmez,

çünkü ya hiç yoktur

ya da onu hiçbir zaman bilemeyeceğiz.

Bu yeni bir felsefik düşünce değil:

gerçekle ilgili şüphecilik.

Bazılarınız bilir belki,
son yüzyıl boyunca

bazı akademik daireler içinde
çok popülerdi.

Ama bu aslında Yunan filozof Protagoras

zamanına kadar gider.

Protagoras, objektif gerçekliğin
bir illüzyon olduğunu,

çünkü 'insanın her şeyin
ölçüsü' olduğunu söyler.

İnsan her şeyin ölçüsüdür.

Bu insanlara sıkıcı bir şekilde
reelpolitik gelebilir

ya da özgürleştirici,

çünkü bu hepimizin kendi gerçeğini
keşfetmesine izin veriyor.

Ama aslında bence bu düşünce

felsefe kılığına bürünerek
kendini makul kılıyor.

Gerçeğin imkânsızlığını öne sürerek

emin olmanın zorluğunu daha da karıştıyor.

Bakın,

herhangi bir şey hakkında
emin olmak tabii ki zordur;

hepimiz 'Matrix' içinde
yaşıyor olabiliriz.

Kafanızın içinde sizi yanlış düşüncelerle

dolduran bir beyin çipi de olabilir.

Ama pratikte çoğu konuda
gerçekler hakkında anlaşma sağlıyoruz.

Kurşunların insanları
öldürdüğünü kabul ediyoruz.

Kanatlarınızı çırpıp da
uçamayacağınızı kabul ediyoruz.

Harici gerçekler olduğunu kabul ederiz

--ya da etmemiz gerekir--

ve bunu inkâr etmek canımızı yakabilir.

Her şeye karşın ön yargılarımızdan
kurtulmamıza imkân verdiği için

şüphecilik cezbedici olabiliyor.

Bunu yaparken 'Matrix'
içinde olduğunu bilen,

ama yine de orada mutlu olduğuna
karar veren adama benzeriz.

Sonuç olarak istediğine
ulaşmak iyi hissettirir.

Her zaman doğru olmak iyi hissettirir.

Bu yüzden kendimizi bilgi
baloncuklarımızın içine kapamak,

suizan ile yaşamak

ve baloncuklarımızı gerçekliğin
ölçüsü olarak kabul etmek

genelde bizler için daha kolaydır.

Bence suizanın nasıl hareketlerimize
yön verdiğinin bir örneği

sahte haberlere olan reaksiyonumuzdu.

2016 Amerikan başkanlık seçimleri boyunca

internette dolaşan sahte haberler

ön yargılarımızı beslemek

ve baloncuklarımızı şişirmeye
yönelik olarak tasarlanmıştı.

Ama bununla alakalı asıl çarpıcı olan

sadece ne kadar insanı kandırdığı değil.

Sahte haberler hakkında
benim için asıl çarpıcı olan

bu olayın nasıl da hızlı bir şekilde
bilgi kutuplaşmasına konu olduğuydu;

o kadar ki, 'sahte haber' kavramı

şimdi sadece 'hoşumuza
gitmeyen haberler' oluverdi.

İşte bu bahsettiğim, doğruya karşı
beslenen suizanın bir örneği.

Ama bence doğruya karşı
duyulan şüpheciliğin

asıl tehlikeli yanı

bunun despotizme yol açması.

'İnsan her şeyin ölçüsüdür.'

kaçınılmaz olarak
'İNSAN her şeyin ölçüsüdür'

hâline geliyor.

Tıpkı 'her koyun kendi
bacağından asılır' sözünün

'yalnızca güçlü olan hayatta kalır'
zihniyetini ortaya çıkardığı gibi.

Orwell'in '1984' kitabının sonunda,

düşünce polisi O'Brien
ana karakter Winston Smith'e

iki artı ikinin beşe eşit olduğuna
inanması için işkence eder.

O'Brien'ın yapmak istediği

Smith'i parti ne söylerse doğru olduğu

ya da doğrunun, parti ne söylerse
o olduğu konusunda ikna etmek.

O'Brien'ın bildiği gibi bir kere
bu fikir kabul edildiğinde

eleştirel muhalefette bulunmak imkânsızdı.

Eğer güç, tabiatı gereği
doğruyu söylüyorsa

ona karşı doğrulardan bahsedemezsiniz.

Ortak bir gerçeklikte yaşadığımızı
kabul edebilmemiz için

üç şey yapmamız gerektiğini söylemiştim.

Birincisi, bir doğrunun olduğuna inanmak.

İkincisi ise Kant'ın Aydınlanma'nın
mottosu olarak söylediği

Latince bir sözle özetlenebilir:

'Sapere aude'

ya da 'bilmeye cesaret et.'

Ya da Kant'ın istediği gibi,
'kendi başına bilmeye cesaret et.'

Sanırım internetin çıktığı ilk günlerde

çoğumuz bilgi teknolojisinin
kendi başımıza bilmemizi

hep daha kolay hâle
getireceğini düşünmüşüzdür

ve aslında çoğu açıdan öyle de oldu.

Ancak internet hayatımızın
bir parçası haline geldikçe

onu daha pasif bir şekilde kullanır olduk.

Bilgimizin büyük bir kısmı 'Google-bilgi.'

Yığınlarca bilgiyi indiriyoruz

ve sosyal medyanın ışığında harmanlıyoruz.

Google-bilme faydalı bir şey,

çünkü bir bilgi kaynağı sunuyor.

Kendi göstermemiz gereken çabayı
başkalarına ve algoritmalara yüklüyoruz.

Ve bu, bütün o bilgilerin

kafamızı karıştırmasını engelliyor.

İhtiyacımız olduğu an
onları indirebiliriz.

Ve bu harika bir şey.

Ama bir dizi bilgiyi indirmek ile

onun neden öyle olduğunu
anlamak arasında fark var.

Bir hastalığın neden yayıldığını,

matematiksel bir
denklemin nasıl işlediğini

ya da bir arkadaşının canının
neden sıkkın olduğunu anlamak

sadece indirmekten fazlasını gerektirir.

Kendi başına bir şeyler
yapmış olmanı gerektirir;

yaratıcı bir içgörüye sahip olmayı,

hayal gücünü kullanmayı,

sahaya inip deney yapmayı,

ispat üzerinde çalışmayı

ve başkalarıyla konuşmayı.

Tabii ki 'Google-bilmeyi'
bırakmalıyız demiyorum.

Sadece gerektiğinden fazla
değer vermemeliyiz diyorum.

Daha aktif öğrenme
yöntemlerini teşvik ederek

çabalarımızın baloncuklarımızı
büyütmesine engel olmalıyız.

Çünkü 'Google-bilme' ile
alakalı problem

genelde 'baloncuk-bilme'
olarak son bulması.

Ve 'baloncuk-bilme' demek
her zaman haklı olmak demek.

Ancak bilmeye cesaret etmek,

anlamaya cesaret etmek demek,

yanlış olabileceği ihtimalini
göz önünde bulundurmak demektir.

İstediğin şey ile doğru olanın

farklı olabileceğinin farkında olmaktır.

Ve bu da beni, ortak bir gerçeklikte
yaşadığımızı kabul etmek istersek,

üçüncü maddeye getiriyor.

Üçüncü madde: Alçakgönüllü olun.

Alçakgönüllülükten kastım,
bilmeye dair bir alçakgönüllülük.

Yani bir bakıma,

hiçbir şey bilmediğini bilmek demek.

Ama bundan da fazlası anlamına geliyor.

Dünya görüşünü, kanıtlar ve
başkalarının da deneyimleri ışığında

gelişime açık görmek anlamına geliyor.

Dünya görüşünü, kanıtlar ve
başkalarının da deneyimleri ışığında

gelişime açık görmek.

Bu değişime açık olmaktan fazlası.

Bu kendini geliştirmeye
açık olmaktan da fazlası.

Bu bilgi birikiminin,
başkalarının katkılarıyla,

gelişme ve zenginleşme
kapasitesinin olduğunu görmek demek.

Bu sizin de sorumlu
olduğunuz bir ortak gerçeklik

olduğunu anlamanızın bir şartı.

Bence toplumumuzun
bu tarz bir alçakgönüllüğü

geliştirmek ve teşvik etmek konusunda

çok iyi olmadığını söylesem
abartmış olmam.

Bu bir ölçüde, kibiri ve özgüveni

karıştırmamızdan kaynaklanıyor.

Bir ölçüde de, biliyorsunuz,

kibir daha kolay.

Her şeyi bildiğini düşünmek
çok daha kolay.

Bütün her şeyi çözdüğünü düşünmek kolay.

Bu doğruya karşı beslenen suizanın

başka bir örneği.

Ortak gerçeklik kavramı,

çoğu filozofik kavram gibi,

çok doğal gözüktüğü için

onu es geçip neden önemli
olduğunu unutabiliriz.

Demokrasiler, en azından arada sırada,

vatandaşları, özellikle
karşı çıktıkları zaman,

düşüncelerini iletmek ve yaymak için

ortak bir alanı mesken tutmaya
çabalamazlarsa, fonksiyonunu kaybeder.

Ancak ortak bir gerçeklikte
yaşadığınızı kabul etmeden

bu alanı mesken tutmaya çalışamazsınız.

Bunu kabul etmek için
doğrunun olduğuna inanmalıyız

ve daha aktif bilme
yöntemlerini teşvik etmeliyiz.

Ayrıca bütün her şeyin

ölçüsü olmadığımızın farkına varmalıyız.

Belki bir gün beynimizde internetin

olduğu bir bakış açısına sahip olabiliriz.

Ancak bunun korkutucu değil de

özgürleştirici olmasını,

sadece pasif bilgi birikimimizi değil

kavrayışımızı da
geliştirmesini istiyorsak,

ne kadar harika ve güzel olursa olsun,

bakış açılarımızın bir tane gerçeğin
üstündeki farklı açılar olduğunu

kabul etmemiz gerekir.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)