Antik metinlerin sırlarını nasıl keşfediyorum?

Gregory Heyworth bir metin bilimci; o ve onun laboratuvar çalışmaları, hayali görüntüleme teknolojisi kullanarak, antik el yazmaları ve haritaları okumaya yeni bir soluk getiriyor. Bu etkileyici konuşmada Heyworth'ün, binlerce yıldır okunmamış metinleri deşifre ederek, kayıp tarih üzerinde parıldamasını izliyoruz. Peki bu kayıp klasikler, geçmiş hakkındaki bildiklerimizi nasıl değiştirebilirdi?

26 Ocak 2013 günü,

El-Kaide'li militan grup, Sahra Çölü'nün
güney kıyısında bulunan

Timbuktu antik kentine girdi.

Orada bir orta çağ kütüphanesinde
bulunan, Arapça ve

çeşitli Afrika dillerinde,
astronomiden coğrafyaya,

tarihten tıbba kadar uzanan
konularda yazılı, belki de sertleşme sorunu

tedavisi hakkında yazılmış ilk

kitabı da içerisinde barındıran,
30.000 el yazmasını ateşe verdiler.

Batıda bilinmeyen,

bu tüm kıtanın bilgi
birikimiydi ve

aynı zamanda Afrika'nın olmadığını
düşündüğü anda sesi olduğuydu.

Olayı gören Bamako belediye başkanı,
el yazmalarının

yakılmasının "dünya kültür mirasına

karşı bir suç olduğunu." belirtti.

Ve haklıydı da--

ya da gerçekte yalan söylediği durumu
olmasaydı haklı olabilirdi.

Aslında olan, Afrikalı bilimciler

eski kitapları rastgele bir
seçimle toplayıp geriye kalanları

teröristlerin yakması için bırakmasıydı.

Bugün, Mali'nin başkenti Bamako'da,

varlığı yalanlanan,
bu saklı

koleksiyon,
yüksek rutubetten çürümekte.

Şimdi ise türlü dolaplar sayesinde

kurtarılanlar çevre şartlarından

dolayı tehlike altında.

Ancak sadece Afrika ve dünyanın

ücra köşelerindeki değil,

ana yerlerde bulunan dünya kültür
tarihini değiştirebilecek el yazmaları da

tehlike altında.

Bir kaç yıl önce, Avrupa araştırma
kütüphaneleri için çalışma yürüttüm

ve şunu keşfettim;
en az 60.000

el yazmasının

öncelikli olarak 1500'ü

su hasarından, renk solmasından,
küflenmeden ve kimyasal

maddelerden dolayı okunamaz halde.

Gerçek rakam bunun iki katı kadarı

ve Rönesans el yazmaları, modern

el yazmaları ve haritalar gibi kültürel

miras objelerini işin
içine katmıyoruz bile.

Peki eğer bu kaybolan ve gizli eserleri

kurtarabilecek bir teknolojimiz
olsaydı ne olurdu?

Geçmişteki gizli kalan, yüzlerce,
binlerce yıllık metinlerin,

dünya çapında,
tarihi bilgilerimizi radikalce

nasıl değiştirebileceğini hayal edin.

Keşfedebileceğimiz gizli klasiklerin
edebi, tarihi, felsefi,

müzikal ilkelerin--
ya da daha etkili bir biçimde,

kültürel kimliklerimizi

yeniden tanımlayarak,
insanlar ve kültürler arasında

yeni köprüler oluşturduğunu hayal edin.

Bu soruları bana, metin bilimcilerin

arasında bulunan bir orta çağ alimi,

bir metin okuyucusu yöneltti.

"Okuyucu" ne kadar da tatminsiz
bir kelime.

Benim açımdan, koltukta boş boş oturup,
bilginin ona

küçük bir kutuda gelmesini

bekleyen birinin,
hareketsizliğinin

resmini yansıtıyor.

Geçmişte keşfedilmemiş bir ülkede

gizli yazıtları arayan
bir maceracı olsaydı

ne kadar da iyi olabilirdi.

Akademisyen olarak, sadece
bir okuyucuydum.

İnsanların yüzlerce yıldır
okuyup, öğrettiği

Virgil, Ovid, Chaucer, Petrarch--

gibi benzer klasikleri okudum ve öğredim.

Yayınladığım her bilimsel makaleyle,

insanlığın bilgi birikimine ufak ufak
katkı sağladım.

Geçmişte olmak istediğim şey

bir arkeolojist,

bir bilgi kaşifi,

bir kırbaçsız Indiana Jones olmaktı--

ya da aslında kırbaçlı.

(Gülüşmeler)

Bunu sadece kendim için değil
öğrencilerim içinde istedim.

Böylelikle altı yıl sonra kariyer
gidişatını değiştirdim.

Bir zaman, Avrupa Orta Çağı'nın
hiç düzenlenmemiş,

son önemli uzun şiiri olan
"The Chess of Love,"

üzerinde çalıştım.

Düzeltilememişti çünkü var olan
tek el yazması, 2. Dünya Savaşı

esnasında gerçekleşen Dresden
bombalaması sırasında

kötü bir biçimde

hasar görüp, yitirildiği bilimciler
tarafından bildirilmişti.

Beş yıl boyunca, morötesi lambasıyla
yazmaların kalıntılarını

kurtarmaya çalıştım ve

teknolojinin el verdiği ölçüde,

bu konuda ilerledim.

Yani çoğu insanın yaptığını yaptım.

İnternet üzerinden,

ünlü Yunan matematikçi Arşimet'in,

13. yüzyılda palimpsestlerinden
kayıp iki eseri,

çok bantlı görüntüleme kullanarak

nasıl kurtarıldığını öğrendim.

Palimpsest, silinmiş ve
üzeri tekrar yazılmış el yazmasıdır.

Ve birdenbire,

Arşimet palimpsest projelesinin

baş görüntüleme bilimcisi,

Profesör Roger Easton'a
plan

ve talep yazısı
yazmaya karar verdim.

Aslında sürpriz olan, bana geri döndü.

Onunda yardımıyla, ABD'den,
taşınabilir bir

çoklu bant laboratuvarı inşa etmek
için teminat aldım.

Bu laboratuvar ile yakılmış ve
solmuş olan bir dağınıklığı,

yeni bir orta çağ klasiğine çevirdim.

Peki çoklu bant görüntüleme
aslında nasıl çalışıyor?

Çoklu bant görüntülemenin
arkasındaki fikir,

kızılötesi gece görüş gözlüğüne
aşina olanlar

hemen anlayacak,

görebileceğimiz ışık spektrumu

toplam olanın sadece çok ufak bir parçası.

Aynı şey görünür yazılar içinde geçerli.

Sistemimiz, morötesi ve
kızılötesi arasında bulunan

12 ışık dalga boyunu kullanıyor ve

bunlar yukarıdaki LED yığınlarından,
el yazmalarının

üzerine düşüyor.

Bir diğer çok bantlı ışık kaynağıysa,

tek olarak direkt sayfaya gönderiyor.

Çok güçlü dijital kameralar
kullanılarak sayfanın,

her bir dizesi için 35
görüntü oluşturuluyor.

Dünyada 5 tane var olan,

kuvarstan yapılma lenslere sahipler.

Bu görüntüleri çektiğimiz zaman,

onları istatiksel algoritma

kullanarak, iyileştirip temizliyoruz.

Bu yazılım aslında uydu görüntüleme,

jeo-uzamsal bilimciler gibileri ve CIA

tarafından kullanılıyor.

Sonuçlar şaşırtıcı olabiliyor.

Yavaş yavaş jelatinleşen

Ölü Deniz Parşömenleri'ne

ne olduğunu duymuşsunuzdur.

Kızılötesi kullanarak, Ölü Deniz
Parşömenleri'nin en siyahlanmış

kısımlarını okuyabiliyoruz.

Bunun yanında, risk altındaki

diğer İncil metinlerinden de
haberdar olmayabilirsiniz.

Örnek olarak, burada görüntülediğimiz,

el yazması sayfası

belkide dünyadaki
en değerli Hristiyan İncili.

Codex Vercellensis, Latince'deki
en eski İncil çevirisi ve

dördüncü yüzyılın ilk yarısı tarihli.

Bu bizi, Hristiyanlığın

İmparator Konstantin
tarafından kurulduğu zamana,

ve aynı zamanda Hristiyanlık
temel ilkelerinin

kabul edildiği İznik Konseyi zamanına

en çok yaklaştıran İncil.

Bu yazma, ne yazık ki çok kötü
bir biçimde zarar görmüş.

Çünkü yüzyıllar boyu, kilisedeki

yemin seramonileri esnasında

kullanılmış ve elle tutulmuş.

Aslında, sol kısımda gördüğünüz
mor leke,

bir mantar olan Aspergillus ki

veremli bir kişinin yıkanmamış

ellerinden ortaya çıkar.

Görüntülememiz, bu el yazmasının
250 sene içerisindeki,

ilk yazımını bulmamı sağladı.

İhtiyaç halinde, koleksiyona seyahat
edebilen bir laboratuvar,

çözümün sadece bir kısmı.

Teknoloji çok pahalı ve az bulunur.

Görüntüleme ve görüntü işleme becerileri
olağan dışı.

Bunun anlamı, kurtarılanların

montajını, çoğu araştırmacıdan ziyade,
varlıklı enstitüler yapabilir.

Bu, bireysel çalışan araştırmacılara
ve bütçesiz,

daha ufak enstitülere,

çoklu bant görüntüleyici
sağlayabilmek adına

kar amacı gütmeyen,
Lazarus Projesi'ni kurmamın sebebi.

Geçen beş yılda,

görüntüleme bilimcisi takımımız,
bilimcilerimiz ve öğrencilerimiz

yedi farklı ülkeye seyahat ettiler ve

içerisinde İngilizce en eski kitap
olan Vercelli Book, Gal dilindeki

en eski kitap olan Black Book of
Carmarthen ve

eski Sovyet Gürcistan'ındaki
bazı çok değerli erken

dönem İncilleri'nin de bulunduğu,
dünyanın zarar görmüş,

en kıymetli, bazı yazmalarını kurtardılar.

Yani görüngelsel görüntüleme,
kayıp metinleri kurtarabiliyor.

Dahası her bir eşyanın
arkasındaki, kimin, neden, nasıl

yazdığına dair ikinci bir hikayeyi ve
bazen yazarın, yazım esnasında

ne düşündüğünü de ortaya çıkarabiliyor.

Örnek olarak, bir kaç yıl önce
bazı arkadaşlarım,

Kongre Kütüphanesi'nde bulunan,
Thomas Jefferson'ın

kendi elleriyle yazdığı,
Bağımsızlık Bildirisi'nin

taslağını görüntülediler.

Kuratörler bir kelimenin baştan sona

karalanıp tekrar yazıldığını fark ettiler.

Tekrar yazılan kelime "vatandaşlar" idi.

Belki de altındaki kelimeyi
tahmin edebilirsiniz.

"Yurttaşlar"

Orada, bayanlar ve baylar,
Thomas Jefferson'ın

ellerinde gelişen Amerikan
demokrasisi var.

Ya da Yale'in Beinecke El Yazmaları
Kütüphanesi'nde görüntülediğimiz,

1491 yapımı Martellus Haritası'nı
ele alalım.

Bu büyük ihtimalle, Columbus'un Yeni Dünya

yolculuğuna çıkmadan
önce başvurduğu

ve Asya'nın neye benzediği
ile Japonya'nın yeri

fikirlerini ona veren harita.

Bu haritayla ilgili sorunumuz,
mürekkebi ve pigmentleri

zamanla ağarmış ki bu durum,

yaklaşık 2 metre büyüklüğündeki
bu haritada,

dünyayı dev bir çöle çevirmiş.

Şu ana kadar Columbus'un dünya hakkında
ne bildiğiyle ve dünya kültürlerinin

nasıl resmedildiği ile ilgili

çok az, detaylı fikrimiz vardı.

Haritayla ilgili yaygın efsane, normal
ışık altında tümüyle okunamadığıydı.

Morötesi ışık çok az yardımda bulunmuştu.

Çok bantlı görüntüleme bize hepsini verdi.

Asya'da, tüm vücudunu
kaplayan uzunlukta kulaklara

sahip canavarların var olduğunu öğrendik.

Afrika'da ise, toprakta islenmeye
neden olan bir yılan var.

Tıpkı bir yıldız ışığı gibi, Evrenin

uzak geçmişindeki
görüntüleri bize getirebiliyor.

Yani çok bantlı ışık bizi eşyaların
yaratıldığı emekleme

anlarına götürebiliyor.

Bu lensler aracılığıyla hatalara,
fikir değişikliklerine, toyluklara,

sansürsüz düşüncelere, insanın

hayal gücünün kusurlarına
tanıklık ediyoruz.

Ki bu kutsallaşmış eşyaları ve
onların yazarlarını

daha gerçekçi kılarak tarihi

bize daha yakın bir hale sokuyor.

Peki geleceğe dair ne var?

Geçmiş adına çok daha fazlası var ve

bunları sonsuza kadar kaybolmadan

kurtarabilecek beceride çok az insan var.

Bu, "metin bilimi" dediğim
bu yeni karma disiplini

öğretmeye başlamamın nedeni.

Metin bilimi, geleneksel

edebi bilimcilik becerisiyle,
eski dilleri ve

el yazılarını okuyabilme
kabiliyetinin bir birleşimi.

Görüntüleme bilimi, mürekkep ve

pigment kimyası, bilgisayar destekli optik

karakter algılama gibi yeni tekniklerle,
metinlerin

nasıl oluşturulduğunu, konumlandırıp

zamanlandırarak öğrenme şansı veriyor.

Geçen sene, sınıfımdaki
Latince ve Yunanca'ya

hakim bir birinci sınıf

öğrencisi Roma'da ünlü

bir kütüphanede fotoğrafladığımız

bir palimpsestin görüntüsünü işliyordu.

O çalıştıkça, metinin arkasında, küçücük
Yunanca bir yazı belirmeye başladı.

Herkes etrafında toplandı ve

o Yunan komedi yazarı Menander'in

kayıp işlerinden bir mısra okudu.

Bu kelimeler, üzerinden
binlerce yıl geçtikten

sonra, ilk defa sesli bir
şekilde telaffuz edildi.

Şu anda kendisi bir bilimci oldu.

Bayanlar ve baylar,
bu geleceğin geçmişi.

Hepinize çok teşekkürler.

(Alkış)