WEBVTT

00:00:07.166 --> 00:00:10.034
Światło to najszybsza rzecz, jaką znamy.

00:00:10.034 --> 00:00:13.113
Jest tak szybkie, że mierzymy
nieprawdopodobne odległości,

00:00:13.113 --> 00:00:16.321
licząc, ile czasu zajmuje światłu
ich przebycie.

00:00:16.321 --> 00:00:20.397
W ciągu roku to blisko 
9,5 biliona kilometrów,

00:00:20.397 --> 00:00:22.915
to właśnie rok świetlny.

00:00:22.915 --> 00:00:25.270
By pokazać wam, jak to daleko,

00:00:25.270 --> 00:00:29.196
Księżyc, na który astronauci Apollo
lecieli przez cztery dni,

00:00:29.196 --> 00:00:32.276
to tylko jedna sekunda świetlna.

00:00:32.276 --> 00:00:36.698
Tymczasem Proxima Centauri,
gwiazda najbliższa Słońcu,

00:00:36.698 --> 00:00:39.731
jest 4,24 lata świetlne stąd.

00:00:39.731 --> 00:00:44.276
Droga Mleczna mierzy 
100 000 lat świetlnych.

00:00:44.276 --> 00:00:46.882
Najbliższa nam galaktyka, Andromeda,

00:00:46.882 --> 00:00:49.857
jest około 2,5 miliona
lat świetlnych stąd.

00:00:49.857 --> 00:00:52.616
Wszechświat jest niewyobrażalnie wielki.

00:00:52.616 --> 00:00:56.959
Ale zaraz, skąd wiadomo,
jak daleko są gwiazdy i galaktyki?

00:00:56.959 --> 00:01:01.234
Patrząc w niebo, widzimy płaski, 
dwuwymiarowy obraz.

00:01:01.234 --> 00:01:05.321
Wskazując palcem na gwiazdę,
nie wiemy, jak jest daleko.

00:01:05.321 --> 00:01:08.684
Jak astrofizycy do tego dochodzą?

00:01:08.684 --> 00:01:10.915
Dla bliskich obiektów

00:01:10.915 --> 00:01:14.776
możemy użyć metody 
paralaksy trygonometrycznej.

00:01:14.776 --> 00:01:16.550
To całkiem proste.

00:01:16.550 --> 00:01:17.962
Zróbmy eksperyment.

00:01:17.962 --> 00:01:21.289
Wystaw kciuk i zamknij lewe oko.

00:01:21.289 --> 00:01:24.894
Teraz otwórz je i zamknij prawe.

00:01:24.894 --> 00:01:26.882
Wydaje się, że kciuk się poruszył,

00:01:26.882 --> 00:01:31.069
a dalsze obiekty pozostały na miejscu.

00:01:31.069 --> 00:01:33.890
To samo dotyczy obserwacji gwiazd,

00:01:33.890 --> 00:01:38.075
ale są one znacznie, znacznie dalej
niż twoje wyciągnięte ramię.

00:01:38.075 --> 00:01:39.926
Ziemia nie jest zbyt duża,

00:01:39.926 --> 00:01:43.079
więc nawet teleskopy
po różnych stronach równika

00:01:43.079 --> 00:01:45.902
nie zauważą dużego przesunięcia obiektu.

00:01:45.902 --> 00:01:51.230
Dlatego badamy zmianę 
pozycji gwiazdy przez pół roku,

00:01:51.230 --> 00:01:55.638
połowie drogi Ziemi po orbicie.

00:01:55.638 --> 00:01:58.809
Mierzenie względnej 
pozycji gwiazd w lecie,

00:01:58.809 --> 00:02:02.839
a potem znowu w zimie,
to jakby patrzenie drugim okiem.

00:02:02.839 --> 00:02:05.440
Pobliskie gwiazdy 
poruszają się względem tła

00:02:05.440 --> 00:02:08.327
złożonego z dalszych gwiazd i galaktyk.

00:02:08.327 --> 00:02:13.090
Dotyczy to tylko obiektów 
oddalonych o kilka tysięcy lat świetlnych.

00:02:13.090 --> 00:02:15.782
Poza naszą galaktyką 
odległości są tak wielkie,

00:02:15.782 --> 00:02:20.811
że paralaksa jest zbyt mała,
nawet przy najlepszych instrumentach.

00:02:20.811 --> 00:02:23.719
Tutaj musimy polegać na innej metodzie,

00:02:23.719 --> 00:02:27.459
używając wskaźników nazywanych 
świecami standardowymi.

00:02:27.459 --> 00:02:32.079
Świece standardowe to obiekty,
których rzeczywista jasność

00:02:32.079 --> 00:02:34.377
jest nam dobrze znana.

00:02:34.377 --> 00:02:37.434
Na przykład, wiedząc,
jak jasna jest dana żarówka,

00:02:37.434 --> 00:02:40.809
kiedy damy ją komuś do ręki
i każemy odejść,

00:02:40.809 --> 00:02:43.736
wiemy, że ilość światła

00:02:43.736 --> 00:02:47.153
będzie się zmniejszać proporcjonalnie
do kwadratu odległości.

00:02:47.153 --> 00:02:49.588
Porównując ilość otrzymanego światła

00:02:49.588 --> 00:02:51.932
do rzeczywistej jasności żarówki,

00:02:51.932 --> 00:02:55.034
można określić, 
jak daleko jest osoba z żarówką.

00:02:55.034 --> 00:02:58.284
W astronomii takimi żarówkami
są pewne konkretne gwiazdy,

00:02:58.284 --> 00:03:00.791
zwane cefeidami.

00:03:00.791 --> 00:03:03.028
Są to niestabilne gwiazdy zmienne,

00:03:03.028 --> 00:03:06.997
zachowują się jak na przemian
rozdęty i spuszczony balon.

00:03:06.997 --> 00:03:10.689
Z powodu rozszerzania i kurczenia
ich jasność zmienia się.

00:03:10.689 --> 00:03:15.214
Możemy obliczyć ich jasność,
mierząc cykl tych zmian,

00:03:15.214 --> 00:03:19.159
jaśniejsze gwiazdy zmieniają się wolniej.

00:03:19.159 --> 00:03:21.534
Porównując światło tych gwiazd

00:03:21.534 --> 00:03:24.450
do rzeczywistej jasności,
którą obliczyliśmy w ten sposób,

00:03:24.450 --> 00:03:26.936
możemy określić ich odległość.

00:03:26.936 --> 00:03:30.245
Niestety, to jeszcze nie wszystko.

00:03:30.245 --> 00:03:34.796
Możemy obserwować pojedyncze gwiazdy
oddalone o 40 000 000 lat świetlnych,

00:03:34.796 --> 00:03:37.893
dalej stają się zbyt niewyraźne.

00:03:37.893 --> 00:03:41.085
Na szczęście mamy inny rodzaj
świecy standardowej:

00:03:41.085 --> 00:03:44.465
słynna supernowa typu 1a.

00:03:44.465 --> 00:03:49.747
Supernowe to gigantyczne eksplozje gwiazd,
jeden ze sposobów ich śmierci.

00:03:49.747 --> 00:03:51.580
Są one tak jasne,

00:03:51.580 --> 00:03:54.512
że ich blask przewyższa jasność galaktyk.

00:03:54.512 --> 00:03:57.701
Nawet jeśli nie widzimy samych gwiazd,

00:03:57.701 --> 00:04:00.843
wciąż możemy dostrzec supernowe.

00:04:00.843 --> 00:04:05.011
Supernowe typu 1a działają 
jak świece standardowe,

00:04:05.011 --> 00:04:08.638
bo ich jasność rzeczywista
maleje wolniej niż innych.

00:04:08.638 --> 00:04:10.925
Dzięki zrozumieniu związku

00:04:10.925 --> 00:04:13.143
pomiędzy jasnością,
a stopniem jej zanikania,

00:04:13.143 --> 00:04:15.562
wykorzystujemy supernowe 
jako mierniki odległości,

00:04:15.562 --> 00:04:18.739
oddalone nawet o miliardy lat świetlnych.

00:04:18.739 --> 00:04:23.548
Dlaczego to takie ważne,
by widzieć tak dalekie obiekty?

00:04:23.548 --> 00:04:26.662
Pamiętamy, jak szybko podróżuje światło.

00:04:26.662 --> 00:04:30.621
Światło Słońca dociera do nas
w osiem minut,

00:04:30.621 --> 00:04:36.568
to znaczy, że widzimy je takim,
jakim było osiem minut temu.

00:04:36.568 --> 00:04:38.198
Patrząc na Wielki Wóz,

00:04:38.198 --> 00:04:41.746
widzimy, jak wyglądał 80 lat temu.

00:04:41.746 --> 00:04:43.434
A te rozmyte galaktyki?

00:04:43.434 --> 00:04:45.681
Są miliony lat świetlnych stąd.

00:04:45.681 --> 00:04:49.388
Ich światło docierało do nas
przez miliony lat.

00:04:49.388 --> 00:04:54.676
Wszechświat to w pewnym sensie
wielki wehikuł czasu.

00:04:54.676 --> 00:04:59.248
Im dalej się oglądamy, 
tym młodszy wszechświat badamy.

00:04:59.248 --> 00:05:02.297
Astrofizycy próbują 
odczytać jego historię.

00:05:02.297 --> 00:05:06.055
Chcą zrozumieć, 
jak powstaliśmy i skąd pochodzimy.

00:05:06.055 --> 00:05:10.870
Wszechświat za pomocą światła 
nieustanie przesyła nam informacje.

00:05:10.870 --> 00:05:13.745
Nam pozostaje tylko je rozszyfrować.