1
00:00:07,166 --> 00:00:10,034
Światło to najszybsza rzecz, jaką znamy.

2
00:00:10,034 --> 00:00:13,113
Jest tak szybkie, że mierzymy
nieprawdopodobne odległości,

3
00:00:13,113 --> 00:00:16,321
licząc, ile czasu zajmuje światłu
ich przebycie.

4
00:00:16,321 --> 00:00:20,397
W ciągu roku to blisko 
9,5 biliona kilometrów,

5
00:00:20,397 --> 00:00:22,915
to właśnie rok świetlny.

6
00:00:22,915 --> 00:00:25,270
By pokazać wam, jak to daleko,

7
00:00:25,270 --> 00:00:29,196
Księżyc, na który astronauci Apollo
lecieli przez cztery dni,

8
00:00:29,196 --> 00:00:32,276
to tylko jedna sekunda świetlna.

9
00:00:32,276 --> 00:00:36,698
Tymczasem Proxima Centauri,
gwiazda najbliższa Słońcu,

10
00:00:36,698 --> 00:00:39,731
jest 4,24 lata świetlne stąd.

11
00:00:39,731 --> 00:00:44,276
Droga Mleczna mierzy 
100 000 lat świetlnych.

12
00:00:44,276 --> 00:00:46,882
Najbliższa nam galaktyka, Andromeda,

13
00:00:46,882 --> 00:00:49,857
jest około 2,5 miliona
lat świetlnych stąd.

14
00:00:49,857 --> 00:00:52,616
Wszechświat jest niewyobrażalnie wielki.

15
00:00:52,616 --> 00:00:56,959
Ale zaraz, skąd wiadomo,
jak daleko są gwiazdy i galaktyki?

16
00:00:56,959 --> 00:01:01,234
Patrząc w niebo, widzimy płaski, 
dwuwymiarowy obraz.

17
00:01:01,234 --> 00:01:05,321
Wskazując palcem na gwiazdę,
nie wiemy, jak jest daleko.

18
00:01:05,321 --> 00:01:08,684
Jak astrofizycy do tego dochodzą?

19
00:01:08,684 --> 00:01:10,915
Dla bliskich obiektów

20
00:01:10,915 --> 00:01:14,776
możemy użyć metody 
paralaksy trygonometrycznej.

21
00:01:14,776 --> 00:01:16,550
To całkiem proste.

22
00:01:16,550 --> 00:01:17,962
Zróbmy eksperyment.

23
00:01:17,962 --> 00:01:21,289
Wystaw kciuk i zamknij lewe oko.

24
00:01:21,289 --> 00:01:24,894
Teraz otwórz je i zamknij prawe.

25
00:01:24,894 --> 00:01:26,882
Wydaje się, że kciuk się poruszył,

26
00:01:26,882 --> 00:01:31,069
a dalsze obiekty pozostały na miejscu.

27
00:01:31,069 --> 00:01:33,890
To samo dotyczy obserwacji gwiazd,

28
00:01:33,890 --> 00:01:38,075
ale są one znacznie, znacznie dalej
niż twoje wyciągnięte ramię.

29
00:01:38,075 --> 00:01:39,926
Ziemia nie jest zbyt duża,

30
00:01:39,926 --> 00:01:43,079
więc nawet teleskopy
po różnych stronach równika

31
00:01:43,079 --> 00:01:45,902
nie zauważą dużego przesunięcia obiektu.

32
00:01:45,902 --> 00:01:51,230
Dlatego badamy zmianę 
pozycji gwiazdy przez pół roku,

33
00:01:51,230 --> 00:01:55,638
połowie drogi Ziemi po orbicie.

34
00:01:55,638 --> 00:01:58,809
Mierzenie względnej 
pozycji gwiazd w lecie,

35
00:01:58,809 --> 00:02:02,839
a potem znowu w zimie,
to jakby patrzenie drugim okiem.

36
00:02:02,839 --> 00:02:05,440
Pobliskie gwiazdy 
poruszają się względem tła

37
00:02:05,440 --> 00:02:08,327
złożonego z dalszych gwiazd i galaktyk.

38
00:02:08,327 --> 00:02:13,090
Dotyczy to tylko obiektów 
oddalonych o kilka tysięcy lat świetlnych.

39
00:02:13,090 --> 00:02:15,782
Poza naszą galaktyką 
odległości są tak wielkie,

40
00:02:15,782 --> 00:02:20,811
że paralaksa jest zbyt mała,
nawet przy najlepszych instrumentach.

41
00:02:20,811 --> 00:02:23,719
Tutaj musimy polegać na innej metodzie,

42
00:02:23,719 --> 00:02:27,459
używając wskaźników nazywanych 
świecami standardowymi.

43
00:02:27,459 --> 00:02:32,079
Świece standardowe to obiekty,
których rzeczywista jasność

44
00:02:32,079 --> 00:02:34,377
jest nam dobrze znana.

45
00:02:34,377 --> 00:02:37,434
Na przykład, wiedząc,
jak jasna jest dana żarówka,

46
00:02:37,434 --> 00:02:40,809
kiedy damy ją komuś do ręki
i każemy odejść,

47
00:02:40,809 --> 00:02:43,736
wiemy, że ilość światła

48
00:02:43,736 --> 00:02:47,153
będzie się zmniejszać proporcjonalnie
do kwadratu odległości.

49
00:02:47,153 --> 00:02:49,588
Porównując ilość otrzymanego światła

50
00:02:49,588 --> 00:02:51,932
do rzeczywistej jasności żarówki,

51
00:02:51,932 --> 00:02:55,034
można określić, 
jak daleko jest osoba z żarówką.

52
00:02:55,034 --> 00:02:58,284
W astronomii takimi żarówkami
są pewne konkretne gwiazdy,

53
00:02:58,284 --> 00:03:00,791
zwane cefeidami.

54
00:03:00,791 --> 00:03:03,028
Są to niestabilne gwiazdy zmienne,

55
00:03:03,028 --> 00:03:06,997
zachowują się jak na przemian
rozdęty i spuszczony balon.

56
00:03:06,997 --> 00:03:10,689
Z powodu rozszerzania i kurczenia
ich jasność zmienia się.

57
00:03:10,689 --> 00:03:15,214
Możemy obliczyć ich jasność,
mierząc cykl tych zmian,

58
00:03:15,214 --> 00:03:19,159
jaśniejsze gwiazdy zmieniają się wolniej.

59
00:03:19,159 --> 00:03:21,534
Porównując światło tych gwiazd

60
00:03:21,534 --> 00:03:24,450
do rzeczywistej jasności,
którą obliczyliśmy w ten sposób,

61
00:03:24,450 --> 00:03:26,936
możemy określić ich odległość.

62
00:03:26,936 --> 00:03:30,245
Niestety, to jeszcze nie wszystko.

63
00:03:30,245 --> 00:03:34,796
Możemy obserwować pojedyncze gwiazdy
oddalone o 40 000 000 lat świetlnych,

64
00:03:34,796 --> 00:03:37,893
dalej stają się zbyt niewyraźne.

65
00:03:37,893 --> 00:03:41,085
Na szczęście mamy inny rodzaj
świecy standardowej:

66
00:03:41,085 --> 00:03:44,465
słynna supernowa typu 1a.

67
00:03:44,465 --> 00:03:49,747
Supernowe to gigantyczne eksplozje gwiazd,
jeden ze sposobów ich śmierci.

68
00:03:49,747 --> 00:03:51,580
Są one tak jasne,

69
00:03:51,580 --> 00:03:54,512
że ich blask przewyższa jasność galaktyk.

70
00:03:54,512 --> 00:03:57,701
Nawet jeśli nie widzimy samych gwiazd,

71
00:03:57,701 --> 00:04:00,843
wciąż możemy dostrzec supernowe.

72
00:04:00,843 --> 00:04:05,011
Supernowe typu 1a działają 
jak świece standardowe,

73
00:04:05,011 --> 00:04:08,638
bo ich jasność rzeczywista
maleje wolniej niż innych.

74
00:04:08,638 --> 00:04:10,925
Dzięki zrozumieniu związku

75
00:04:10,925 --> 00:04:13,143
pomiędzy jasnością,
a stopniem jej zanikania,

76
00:04:13,143 --> 00:04:15,562
wykorzystujemy supernowe 
jako mierniki odległości,

77
00:04:15,562 --> 00:04:18,739
oddalone nawet o miliardy lat świetlnych.

78
00:04:18,739 --> 00:04:23,548
Dlaczego to takie ważne,
by widzieć tak dalekie obiekty?

79
00:04:23,548 --> 00:04:26,662
Pamiętamy, jak szybko podróżuje światło.

80
00:04:26,662 --> 00:04:30,621
Światło Słońca dociera do nas
w osiem minut,

81
00:04:30,621 --> 00:04:36,568
to znaczy, że widzimy je takim,
jakim było osiem minut temu.

82
00:04:36,568 --> 00:04:38,198
Patrząc na Wielki Wóz,

83
00:04:38,198 --> 00:04:41,746
widzimy, jak wyglądał 80 lat temu.

84
00:04:41,746 --> 00:04:43,434
A te rozmyte galaktyki?

85
00:04:43,434 --> 00:04:45,681
Są miliony lat świetlnych stąd.

86
00:04:45,681 --> 00:04:49,388
Ich światło docierało do nas
przez miliony lat.

87
00:04:49,388 --> 00:04:54,676
Wszechświat to w pewnym sensie
wielki wehikuł czasu.

88
00:04:54,676 --> 00:04:59,248
Im dalej się oglądamy, 
tym młodszy wszechświat badamy.

89
00:04:59,248 --> 00:05:02,297
Astrofizycy próbują 
odczytać jego historię.

90
00:05:02,297 --> 00:05:06,055
Chcą zrozumieć, 
jak powstaliśmy i skąd pochodzimy.

91
00:05:06,055 --> 00:05:10,870
Wszechświat za pomocą światła 
nieustanie przesyła nam informacje.

92
00:05:10,870 --> 00:05:13,745
Nam pozostaje tylko je rozszyfrować.