1
00:00:00,000 --> 00:00:02,000
Kur më kërkuan të marr pjesë, vendosa

2
00:00:02,000 --> 00:00:04,000
që ai për të cilin doja vërtet të flisja

3
00:00:04,000 --> 00:00:06,000
qe miku im Richard Feynman.

4
00:00:06,000 --> 00:00:08,000
Jam një nga pak fatlumët

5
00:00:08,000 --> 00:00:10,000
që arritën vërtet ta njohin

6
00:00:10,000 --> 00:00:12,000
dhe të shijojnë praninë e tij.

7
00:00:12,000 --> 00:00:15,000
Dhe do t'ju rrëfej për Richard Feynman-in që di unë.

8
00:00:15,000 --> 00:00:17,000
Jam i sigurt se këtu ka njerëz të tjerë

9
00:00:17,000 --> 00:00:19,000
që do të mund t'ju rrëfenin mbi Richard Feynman-in që dinë ata,

10
00:00:19,000 --> 00:00:21,000
dhe do të dilte ndoshta një tjetër Richard Feynman.

11
00:00:21,000 --> 00:00:24,000
Richard Feynman-i qe një njeri shumë i ndërlikuar.

12
00:00:24,000 --> 00:00:26,000
Qe një njeri me shumë, shumë anë.

13
00:00:26,000 --> 00:00:28,000
Qe, padyshim, mbi të gjitha

14
00:00:28,000 --> 00:00:31,000
një shkencëtar shumë, shumë, shumë i madh.

15
00:00:31,000 --> 00:00:34,000
Qe edhe aktor. E kam parë të aktrojë.

16
00:00:34,000 --> 00:00:37,000
Pata edhe fatin e mirë të jem i pranishëm në ato leksionet,

17
00:00:37,000 --> 00:00:39,000
sipër në lozhë.

18
00:00:39,000 --> 00:00:41,000
Qenë fantastike.

19
00:00:41,000 --> 00:00:43,000
Qe edhe filozof;

20
00:00:43,000 --> 00:00:45,000
qe edhe baterist;

21
00:00:45,000 --> 00:00:48,000
qe mësues i lindur.

22
00:00:48,000 --> 00:00:50,000
Richard Feynman-i qe gjithashtu "showman",

23
00:00:50,000 --> 00:00:52,000
"showman" i jashtëzakonshëm.

24
00:00:52,000 --> 00:00:56,000
Qe i vrazhdë, shpërfillës --

25
00:00:56,000 --> 00:00:58,000
qe plot maço,

26
00:00:58,000 --> 00:01:01,000
një lloj maçoje ngadhnjimtari.

27
00:01:01,000 --> 00:01:05,000
I pëlqenin betejat intelektuale.

28
00:01:05,000 --> 00:01:09,000
Kish ego të stërmadhe.

29
00:01:09,000 --> 00:01:12,000
Por ky burrë, në një farë mënyre,

30
00:01:12,000 --> 00:01:14,000
të linte goxha vend.

31
00:01:14,000 --> 00:01:16,000
Dhe me këtë nënkuptoj

32
00:01:16,000 --> 00:01:19,000
goxha vend, në rastin tim --

33
00:01:19,000 --> 00:01:21,000
S'flas dot për të tjerët --

34
00:01:21,000 --> 00:01:23,000
por në rastin tim,

35
00:01:23,000 --> 00:01:26,000
goxha vend për një tjetër ego të madhe.

36
00:01:26,000 --> 00:01:28,000
Jo aq të madhe sa e tija,

37
00:01:28,000 --> 00:01:30,000
por goxha të madhe.

38
00:01:30,000 --> 00:01:33,000
Ndjehesha përherë mirë në shoqërinë e Dick Feynman-it.

39
00:01:33,000 --> 00:01:35,000
Qe gjithmonë zbavitëse kur ishe me të.

40
00:01:35,000 --> 00:01:37,000
Gjithmonë më bënte të ndihesha i mençur.

41
00:01:37,000 --> 00:01:39,000
Si mundej dikush si ai të të bënte të ndiheshe i mençur?

42
00:01:39,000 --> 00:01:41,000
Ja që e bënte.

43
00:01:41,000 --> 00:01:43,000
Më bënte të ndihesha i mençur. Më bënte të ndjeja që qe i mençur.

44
00:01:43,000 --> 00:01:45,000
Më bënte të ndjehesha që qemë të mençur që të dy,

45
00:01:45,000 --> 00:01:49,000
dhe që ne të dy mund të zgjidhnim çfarëdo problemi.

46
00:01:49,000 --> 00:01:52,000
Dhe në fakt, ca herë u morëm bashkë me fizikë.

47
00:01:52,000 --> 00:01:54,000
Bashkë nuk botuam ndonjëherë ndonjë artikull,

48
00:01:54,000 --> 00:01:57,000
por për t'u zbavitur, jemi zbavitur.

49
00:01:58,000 --> 00:02:00,000
I pëlqente të fitonte.

50
00:02:00,000 --> 00:02:03,000
Në ato lojërat e vockla maço që do të luheshin hera-herës --

51
00:02:03,000 --> 00:02:06,000
dhe nuk i luante vetëm me mua, i luante me lloj-lloj njerëzish --

52
00:02:06,000 --> 00:02:08,000
dhe thuajse gjithmonë fitonte.

53
00:02:08,000 --> 00:02:11,000
Por kur nuk fitonte, kur humbte,

54
00:02:11,000 --> 00:02:14,000
prapë qeshte dhe dukej se zbavitej po njësoj

55
00:02:14,000 --> 00:02:16,000
si të kish fituar.

56
00:02:16,000 --> 00:02:18,000
Më kujtohet një herë që më tregoi një histori

57
00:02:18,000 --> 00:02:21,000
mbi një shaka që i bënë studentët.

58
00:02:21,000 --> 00:02:23,000
E morën -- më duket se qe ditëlindja e tij --

59
00:02:23,000 --> 00:02:25,000
e morën për drekë.

60
00:02:25,000 --> 00:02:27,000
E morën për drekë

61
00:02:27,000 --> 00:02:29,000
në një qoshe sanduiçesh në Pasadena.

62
00:02:29,000 --> 00:02:31,000
Mbase ekziston ende; nuk e di.

63
00:02:31,000 --> 00:02:34,000
Ku specialitet qenë sanduiçet e të famshmëve.

64
00:02:34,000 --> 00:02:36,000
Mund të porosisje sanduiçin Merlin Monro.

65
00:02:36,000 --> 00:02:39,000
Mund të porosisje sanduiçin Hamfri Bogart.

66
00:02:39,000 --> 00:02:41,000
Studentët shkuan atje më përpara,

67
00:02:41,000 --> 00:02:44,000
dhe e bënë me fjalë që do të porosisnin të tërë sanduiçe Feynman.

68
00:02:44,000 --> 00:02:47,000
Një nga një, mbërrinin dhe porosisnin sanduiçe Feynman.

69
00:02:47,000 --> 00:02:49,000
Feynman-i vdiste për këtë histori.

70
00:02:49,000 --> 00:02:53,000
Ai vetë ma tregoi, vërtet i kënaqur e duke qeshur.

71
00:02:53,000 --> 00:02:56,000
Kur e mbaroi tregimin, i thashë,

72
00:02:56,000 --> 00:02:58,000
"Dik, po vras mendjen se ç'dallim do të kish

73
00:02:58,000 --> 00:03:02,000
mes një sanduiçi Feynman dhe një sanduiçi Susskind."

74
00:03:02,000 --> 00:03:04,000
Dhe sa hap e mbyll sytë,

75
00:03:04,000 --> 00:03:07,000
tha, "Do të ishin thuajse njësoj.

76
00:03:07,000 --> 00:03:10,000
I vetmi dallim do të qe që një sanduiç Susskind do të kish shumë më tepër brumë,

77
00:03:10,000 --> 00:03:12,000
brumë, në kuptimin e aktorit të keq.

78
00:03:12,000 --> 00:03:14,000
(Të qeshura)

79
00:03:14,000 --> 00:03:17,000
Ja që dhe unë qeshë goxha i shpejtë atë ditë,

80
00:03:17,000 --> 00:03:20,000
dhe ia ktheva, "Ëhë, por shumë më pak krunde."

81
00:03:20,000 --> 00:03:23,000
(Të qeshura)

82
00:03:23,000 --> 00:03:27,000
E vërteta në fakt

83
00:03:27,000 --> 00:03:29,000
është që sanduiçi Feynman

84
00:03:29,000 --> 00:03:31,000
kish plot brumë,

85
00:03:31,000 --> 00:03:34,000
por aspak krunde.

86
00:03:35,000 --> 00:03:37,000
Ajo që Feynman-i urrente më shumë se gjithçka tjetër

87
00:03:37,000 --> 00:03:39,000
qenë pozat intelektuale --

88
00:03:39,000 --> 00:03:41,000
falsiteti,

89
00:03:41,000 --> 00:03:44,000
sofistikimi i rremë, zhargoni.

90
00:03:44,000 --> 00:03:47,000
Mbaj mend diku nga vitet '80,

91
00:03:47,000 --> 00:03:49,000
mesi i viteve '80,

92
00:03:49,000 --> 00:03:51,000
Diku, unë, dhe Sydney Coleman,

93
00:03:51,000 --> 00:03:53,000
u takuam disa herë

94
00:03:53,000 --> 00:03:56,000
në shtëpinë e një pasaniku të madh diku në San Francisko --

95
00:03:56,000 --> 00:03:58,000
në San Francisko për darkë.

96
00:03:58,000 --> 00:04:01,000
Dhe herën e fundit që pasaniku na ftoi,

97
00:04:01,000 --> 00:04:03,000
pat ftuar gjithashtu edhe një dorë filozofësh.

98
00:04:03,000 --> 00:04:06,000
Këta tipat qenë filozofë të mendjes.

99
00:04:06,000 --> 00:04:09,000
Fusha e tyre qe filozofia e ndërgjegjes.

100
00:04:09,000 --> 00:04:11,000
Dhe qenë dëng me lloj-lloj zhargonesh.

101
00:04:11,000 --> 00:04:14,000
Po përpiqem të kujtoj termat --

102
00:04:14,000 --> 00:04:17,000
"monizëm," "dualizëm," gjithandej kategorira.

103
00:04:17,000 --> 00:04:19,000
Nuk e dija se ç'kuptohej me këto terma, as Diku --

104
00:04:19,000 --> 00:04:21,000
dhe as Sydney, meqë ra fjala.

105
00:04:21,000 --> 00:04:23,000
Dhe për çfarë u llafosëm?

106
00:04:23,000 --> 00:04:26,000
Po për çfarë të llafosesh kur bisedohet rreth mendjes?

107
00:04:26,000 --> 00:04:28,000
Për një gjë, gjëja e pritshme për t'u biseduar --

108
00:04:28,000 --> 00:04:30,000
a mundet një makinë të shndërrohet në mendje?

109
00:04:30,000 --> 00:04:32,000
A mund të krijoni një makinë

110
00:04:32,000 --> 00:04:34,000
që mendon si një qenie njerëzore,

111
00:04:34,000 --> 00:04:36,000
që të jetë e ndërgjegjshme?

112
00:04:36,000 --> 00:04:39,000
U shtruam dhe biseduam rreth kësaj -- sigurisht pa ia gjetur kurrë anën.

113
00:04:39,000 --> 00:04:41,000
Por belaja me filozofët

114
00:04:41,000 --> 00:04:43,000
qe që ata filozofonin

115
00:04:43,000 --> 00:04:45,000
në vend që të shkencëzofonin.

116
00:04:45,000 --> 00:04:48,000
Tek e fundit, çështja është shkencore.

117
00:04:48,000 --> 00:04:50,000
Dhe qe vërtet, vërtet me zarar ta bëje

118
00:04:50,000 --> 00:04:53,000
këtë në prani të Dick Feynman-it.

119
00:04:55,000 --> 00:04:58,000
Feynman-i ua plasi ballit -- me të dy tytat, drejt e në lule të ballit.

120
00:04:58,000 --> 00:05:01,000
Qe brutale, qe zbavitëse -- oh, sa zbavitëse.

121
00:05:01,000 --> 00:05:03,000
Por qe vërtet brutale.

122
00:05:03,000 --> 00:05:05,000
Ua shfryu me tërë mend tullumbacen.

123
00:05:05,000 --> 00:05:07,000
Por e bukura qe se --

124
00:05:07,000 --> 00:05:09,000
Feynman-it iu desh të largohej pak herët.

125
00:05:09,000 --> 00:05:12,000
Nuk ndihej dhe aq mirë, ndaj u largua pak më herët.

126
00:05:12,000 --> 00:05:15,000
Dhe unë e Sydney mbetëm atje me dy filozofët.

127
00:05:15,000 --> 00:05:18,000
Dhe e bukura qe që këta tipat kapën qiellin.

128
00:05:18,000 --> 00:05:20,000
Qenë kaq të kënaqur.

129
00:05:20,000 --> 00:05:23,000
Patën takuar njeriun e madh;

130
00:05:23,000 --> 00:05:25,000
qenë këshilluar nga njeriu i madh;

131
00:05:25,000 --> 00:05:27,000
qenë dëfryer sa s'thuhet

132
00:05:27,000 --> 00:05:30,000
kur ua zhyti turinjtë në baltë;

133
00:05:30,000 --> 00:05:33,000
dhe kjo qe diçka e veçantë.

134
00:05:33,000 --> 00:05:36,000
Kuptova që kish diçka thjesht të jashtëzakonshme te Feynman-i,

135
00:05:36,000 --> 00:05:39,000
edhe kur bënte atë çka bëri.

136
00:05:43,000 --> 00:05:46,000
Diku qe shoku im. Unë Dik e thërrisja.

137
00:05:46,000 --> 00:05:48,000
Unë dhe Diku sikur kishim një lidhje.

138
00:05:48,000 --> 00:05:51,000
Them se duhet të ketë qenë lidhje e veçantë ajo që patëm.

139
00:05:51,000 --> 00:05:54,000
E pëlqenim njëri-tjetrin; na pëlqenin të njëjtat gjëra.

140
00:05:54,000 --> 00:05:58,000
Edhe unë i pëlqeja lojërat intelektuale maço.

141
00:05:58,000 --> 00:06:00,000
Ndonjëherë mund të fitoja, shumicën e herëve do të fitonte ai,

142
00:06:00,000 --> 00:06:02,000
por na shijonin të dyve.

143
00:06:02,000 --> 00:06:04,000
Dhe Dikut iu mbush mendja në një farë pike

144
00:06:04,000 --> 00:06:08,000
që ai dhe unë kishim një lloj ngjashmërie personalitetesh.

145
00:06:08,000 --> 00:06:10,000
Nuk mendoj se kish të drejtë këtu.

146
00:06:10,000 --> 00:06:12,000
Mendoj që e vetmja pikë ngjashmërie mes nesh

147
00:06:12,000 --> 00:06:15,000
qe që të dyve na pëlqente të flisnim për veten.

148
00:06:15,000 --> 00:06:17,000
Por ja që i ish mbushur mendja.

149
00:06:17,000 --> 00:06:19,000
Dhe qe kureshtar.

150
00:06:19,000 --> 00:06:21,000
Ai njeri qe aq kureshtar sa s'e besoni dot.

151
00:06:21,000 --> 00:06:24,000
Dhe donte të kuptonte ç'kish dhe pse kish

152
00:06:24,000 --> 00:06:28,000
në këtë lidhje të çuditshme.

153
00:06:28,000 --> 00:06:30,000
Dhe një ditë po ecnim. Qemë në Francë.

154
00:06:30,000 --> 00:06:32,000
Qemë në La Zouche.

155
00:06:32,000 --> 00:06:34,000
Sipër në male, më 1976.

156
00:06:34,000 --> 00:06:37,000
Dhe atje lart në male, Feynman-i më thotë,

157
00:06:37,000 --> 00:06:39,000
më thotë, "Leonardo."

158
00:06:39,000 --> 00:06:41,000
Arsyeja pse më quajti Leonardo

159
00:06:41,000 --> 00:06:43,000
qe pse gjendeshim në Europë

160
00:06:43,000 --> 00:06:46,000
dhe ushtronte frëngjishten e vet.

161
00:06:46,000 --> 00:06:49,000
Dhe më thotë, "Leonardo,

162
00:06:49,000 --> 00:06:52,000
më afër ishe me tët ëmë apo me tët atë,

163
00:06:52,000 --> 00:06:54,000
kur ishe fëmijë?"

164
00:06:54,000 --> 00:06:57,000
Dhe i thashë, "Heroi im i vërtetë ish im atë.

165
00:06:57,000 --> 00:06:59,000
Ai ish punëtor,

166
00:06:59,000 --> 00:07:02,000
me pesë klasë shkollë.

167
00:07:02,000 --> 00:07:05,000
Qe mjeshtër mekanik, dhe më mësoi si të përdor veglat.

168
00:07:05,000 --> 00:07:09,000
Më mësoi lloj-lloj gjërash për gjërat mekanike.

169
00:07:09,000 --> 00:07:11,000
Madje më mësoi edhe teoremën e Pitagorës.

170
00:07:11,000 --> 00:07:13,000
Nuk e quante hipotenuzë,

171
00:07:13,000 --> 00:07:16,000
e quante distancë e shkurtores."

172
00:07:16,000 --> 00:07:18,000
Dhe Feynman-it iu ndezën sytë.

173
00:07:18,000 --> 00:07:20,000
U ndez si të ish llambë ndriçimi.

174
00:07:20,000 --> 00:07:23,000
Dhe tha se kish pasur

175
00:07:23,000 --> 00:07:25,000
në thelb pikërisht të njëjtën marrëdhënie

176
00:07:25,000 --> 00:07:27,000
me të atin.

177
00:07:27,000 --> 00:07:30,000
Në fakt, i ish mbushur mendja në një farë kohe

178
00:07:30,000 --> 00:07:33,000
që, për të qenë fizikan i mirë,

179
00:07:33,000 --> 00:07:35,000
ish shumë e rëndësishme

180
00:07:35,000 --> 00:07:38,000
të kishe këtë lloj marrëdhënie me babën.

181
00:07:38,000 --> 00:07:41,000
Kërkoj ndjesë për trajtimin seksist këtu,

182
00:07:41,000 --> 00:07:43,000
por kjo është ajo ç'ndodhi vërtet.

183
00:07:43,000 --> 00:07:47,000
Tha se kish qenë absolutisht i bindur që kjo qe e nevojshme --

184
00:07:47,000 --> 00:07:51,000
pjesa e domosdoshme e rritjes drejt një fizikani të ri.

185
00:07:51,000 --> 00:07:54,000
Duke qenë Diku, ai, sigurisht, dëshironte ta kontrollonte këtë.

186
00:07:54,000 --> 00:07:56,000
Desh të shkonte dhe të bënte një eksperiment.

187
00:07:56,000 --> 00:07:58,000
E pra, e bëri.

188
00:07:58,000 --> 00:08:00,000
Vajti dhe e bëri një eksperiment.

189
00:08:00,000 --> 00:08:03,000
Pyeti krejt shokët e tij që i mbante për fizikanë të mirë,

190
00:08:03,000 --> 00:08:06,000
"Jot ëmë apo yt atë ka pasur ndikim mbi ty?"

191
00:08:06,000 --> 00:08:08,000
Dhe një burri -- të tërë burra qenë --

192
00:08:08,000 --> 00:08:10,000
një burri, secili prej tyre

193
00:08:10,000 --> 00:08:12,000
i tha, "Ime më."

194
00:08:12,000 --> 00:08:15,000
(Të qeshura)

195
00:08:15,000 --> 00:08:19,000
Dhe kështu humbi ajo teori në koshin e historisë.

196
00:08:20,000 --> 00:08:23,000
Por ai qe shumë i ngazëllyer që më në fund pat gjetur dikë

197
00:08:23,000 --> 00:08:26,000
që kish patur të njëjtën përvojë me të atin

198
00:08:26,000 --> 00:08:28,000
si ajo që kish patur ai me të vetin.

199
00:08:28,000 --> 00:08:30,000
Dhe për ca kohë, qe i bindur

200
00:08:30,000 --> 00:08:32,000
që kjo ish arsyeja pse shkonim kaq mirë bashkë.

201
00:08:32,000 --> 00:08:34,000
Nuk e di. Ndoshta. E kush e di?

202
00:08:34,000 --> 00:08:36,000
Më lini t'ju tregoj pak

203
00:08:36,000 --> 00:08:39,000
për Feynman-in si fizikan.

204
00:08:40,000 --> 00:08:42,000
Stili i Feynman-it --

205
00:08:42,000 --> 00:08:44,000
jo, stili nuk është fjala e duhur.

206
00:08:44,000 --> 00:08:46,000
Stili jua shpie mendjen te papijoni që mund të ketë mbajtur

207
00:08:46,000 --> 00:08:48,000
apo kostumi që vishte.

208
00:08:48,000 --> 00:08:50,000
Ka diçka shumë më të thellë se kaq,

209
00:08:50,000 --> 00:08:52,000
por nuk më vjen në mend tjetër fjalë për të.

210
00:08:52,000 --> 00:08:55,000
Stili shkencor i Feynman-it

211
00:08:55,000 --> 00:08:57,000
qe të kërkonte përherë për zgjidhjen më të thjeshtë,

212
00:08:57,000 --> 00:09:02,000
më elementare të mundshme të një problemi.

213
00:09:02,000 --> 00:09:05,000
Nëse nuk qe e mundur, do t'ju duhej të përdornit diç më të koklavitur.

214
00:09:05,000 --> 00:09:08,000
Por padyshim pjesë e kësaj

215
00:09:08,000 --> 00:09:11,000
qe gëzimi dhe kënaqësia e tij e madhe

216
00:09:11,000 --> 00:09:15,000
kur u tregonte njerëzve se mund të mendonte më thjesht se ata.

217
00:09:15,000 --> 00:09:18,000
Por thellë-thellë besonte, besonte vërtet,

218
00:09:18,000 --> 00:09:20,000
se nëse diçka nuk e shpjegoni dot thjesht

219
00:09:20,000 --> 00:09:23,000
ju vetë nuk e kishit kuptuar.

220
00:09:23,000 --> 00:09:26,000
Në vitet '50, njerëzit po përpiqeshin të kuptonin

221
00:09:26,000 --> 00:09:28,000
se si funksiononte heliumi superfluid.

222
00:09:28,000 --> 00:09:30,000
Kish një teori.

223
00:09:30,000 --> 00:09:32,000
Falë fizikës matematike të një rusi,

224
00:09:32,000 --> 00:09:34,000
dhe qe një teori e koklavitur.

225
00:09:34,000 --> 00:09:36,000
Do t'jua them pa humbur kohë se ç'qe ajo teori.

226
00:09:36,000 --> 00:09:38,000
Qe një teori tmerrësisht e koklavitur

227
00:09:38,000 --> 00:09:41,000
plot me integrale dhe formula shumë të vështira

228
00:09:41,000 --> 00:09:43,000
plot matematikë e me radhë.

229
00:09:43,000 --> 00:09:46,000
Dhe funksiononte ca, por nuk funksiononte shumë mirë.

230
00:09:46,000 --> 00:09:48,000
I vetmi rast kur funksiononte

231
00:09:48,000 --> 00:09:51,000
ish kur atomet e heliumit qenë shumë, shumë larg njëri-tjetrit.

232
00:09:51,000 --> 00:09:53,000
Atomet e heliumit duhej të ishin shumë larg njëri-tjetrit.

233
00:09:53,000 --> 00:09:55,000
Dhe për fat të keq, atomet e heliumit në heliumin e lëngët

234
00:09:55,000 --> 00:09:57,000
janë njëri drejt e sipër tjetrit.

235
00:09:57,000 --> 00:10:00,000
Feynman-i vendosi, si prej fizikani amator të heliumit,

236
00:10:00,000 --> 00:10:03,000
që do të provonte ta gjente.

237
00:10:03,000 --> 00:10:05,000
Pati një ide, një ide shumë të mençur.

238
00:10:05,000 --> 00:10:07,000
Do të provonte të gjente se

239
00:10:07,000 --> 00:10:09,000
si do të ishte funksioni i valës kuantike

240
00:10:09,000 --> 00:10:11,000
për këtë numër të stërmadh atomesh.

241
00:10:11,000 --> 00:10:13,000
Do të përpiqej ta vizualizonte atë,

242
00:10:13,000 --> 00:10:16,000
i udhëhequr nga një numër i vogël parimesh të thjeshta.

243
00:10:16,000 --> 00:10:19,000
Numri i vogël i parimeve të thjeshta qe shumë, shumë i thjeshtë.

244
00:10:19,000 --> 00:10:21,000
I pari qe

245
00:10:21,000 --> 00:10:24,000
që, kur atomet e heliumit prekin njëri-tjetrin, shtyhen.

246
00:10:24,000 --> 00:10:27,000
Pasojë e kësaj do të ishte që funksioni valor i bie të shkojë drejt zeros,

247
00:10:27,000 --> 00:10:30,000
i bie të zhduket, kur atomet e heliumit prekin njëri-tjetrin.

248
00:10:30,000 --> 00:10:32,000
Fakti tjetër

249
00:10:32,000 --> 00:10:35,000
është që për gjendjen bazë, gjendja me energjinë më të pakët e një sistemi kuantik,

250
00:10:35,000 --> 00:10:39,000
funksioni valor është përherë shumë i butë --

251
00:10:39,000 --> 00:10:41,000
ka numër minimum shmangiesh.

252
00:10:41,000 --> 00:10:43,000
Kështu pra, u ul --

253
00:10:43,000 --> 00:10:45,000
dhe e përfytyroj me asgjë tjetër veç

254
00:10:45,000 --> 00:10:47,000
një copë letër dhe një laps --

255
00:10:47,000 --> 00:10:49,000
dhe u rrek të shkruante, dhe shkrojti,

256
00:10:49,000 --> 00:10:52,000
funksionin më të thjeshtë që mund t'ju vijë në mendje

257
00:10:52,000 --> 00:10:54,000
që si kushte kufizuese pat

258
00:10:54,000 --> 00:10:56,000
zhdukjen e funksionit valor kur gjërat preken

259
00:10:56,000 --> 00:10:58,000
dhe që është i butë në mes

260
00:10:58,000 --> 00:11:00,000
Shkrojti një gjë të thjeshtë.

261
00:11:00,000 --> 00:11:02,000
Në fakt, qe kaq e thjeshtë saqë

262
00:11:02,000 --> 00:11:04,000
them se një gjimnazist vërtet i mençur,

263
00:11:04,000 --> 00:11:06,000
madje pa mësime analize matematike,

264
00:11:06,000 --> 00:11:09,000
mund ta kuptonte ç'shkrojti.

265
00:11:09,000 --> 00:11:12,000
Puna qe që ajo gjë e thjeshtë që shkroi

266
00:11:12,000 --> 00:11:15,000
shpjegonte gjithçka të njohur deri në atë kohë për heliumin e lëngët

267
00:11:15,000 --> 00:11:17,000
dhe diçka më tepër.

268
00:11:17,000 --> 00:11:19,000
Gjithmonë kam pyetur veten nëse profesionistët,

269
00:11:19,000 --> 00:11:22,000
fizikanët e vërtetë profesionistë të heliumit,

270
00:11:22,000 --> 00:11:25,000
u turpëruan pakëz nga kjo.

271
00:11:25,000 --> 00:11:27,000
Kishin teknikat e tyre super të fuqishme,

272
00:11:27,000 --> 00:11:29,000
dhe nuk bënë dot gjë.

273
00:11:29,000 --> 00:11:33,000
Meqë jemi, do t'ju tregoj se ç'qenë këto teknika super të fuqishme.

274
00:11:33,000 --> 00:11:36,000
Qenë teknikat e diagrameve të Feynman-it.

275
00:11:36,000 --> 00:11:38,000
(Të qeshura)

276
00:11:38,000 --> 00:11:41,000
E përsëriti këtë më 1968-n.

277
00:11:41,000 --> 00:11:43,000
Më 1968-n, në universitetin tim --

278
00:11:43,000 --> 00:11:46,000
në atë kohë nuk qeshë atje -- por më 1968-n,

279
00:11:46,000 --> 00:11:49,000
po eksplorohej struktura e protonit.

280
00:11:49,000 --> 00:11:51,000
Dihet se protoni përbëhet

281
00:11:51,000 --> 00:11:53,000
nga një dorë pjesëzash të vockla.

282
00:11:53,000 --> 00:11:55,000
Kjo qe pak a shumë e njohur.

283
00:11:55,000 --> 00:11:58,000
Dhe rruga për ta analizuar qe, sigurisht, diagramet e Feynman-it.

284
00:11:58,000 --> 00:12:01,000
Për këtë punë qenë ndërtuar diagramet e Feynman-it --

285
00:12:01,000 --> 00:12:03,000
për të kuptuar pjesëzat.

286
00:12:03,000 --> 00:12:05,000
Eksperimentet që po bëheshin qenë shumë të thjeshta.

287
00:12:05,000 --> 00:12:07,000
Thjesht merrni protonin,

288
00:12:07,000 --> 00:12:09,000
dhe e godisni shumë fort me një elektron.

289
00:12:09,000 --> 00:12:12,000
Për këtë punë qenë diagramet e Feynman-it.

290
00:12:12,000 --> 00:12:14,000
I vetmi problem qe fakti

291
00:12:14,000 --> 00:12:16,000
që diagramet e Feynman-it qenë të koklavitura.

292
00:12:16,000 --> 00:12:18,000
Kish aty integrale të vështira.

293
00:12:18,000 --> 00:12:21,000
Sikur t'i zgjidhnit krejt ato, do të kishit një teori shumë të përpiktë.

294
00:12:21,000 --> 00:12:24,000
Por nuk i zgjidhnit dot; thjesht qenë shumë të ndërlikuara.

295
00:12:24,000 --> 00:12:26,000
Disa po përpiqeshin t'i zgjidhnin.

296
00:12:26,000 --> 00:12:29,000
Mund t'ia dilnit për një diagram me një lakore. Me një lakore nuk ka problem.

297
00:12:29,000 --> 00:12:32,000
Një lakore, dy lakore -- ndoshta mund t'ia dilnit për një diagram me tri lakore,

298
00:12:32,000 --> 00:12:34,000
por për më tej nuk bënit dot gjë.

299
00:12:34,000 --> 00:12:36,000
Feynman-i tha, "Harrojeni krejt këtë.

300
00:12:36,000 --> 00:12:38,000
Le ta mendojmë protonin

301
00:12:38,000 --> 00:12:40,000
si një grumbull pjesëzash të vockla --

302
00:12:40,000 --> 00:12:42,000
si një hoje pjesëzash të vockla."

303
00:12:42,000 --> 00:12:45,000
I quajti partone. Partone i emërtoi.

304
00:12:45,000 --> 00:12:47,000
Tha, "Thjesht mendojeni si një hoje partonesh

305
00:12:47,000 --> 00:12:49,000
që lëvizin vërtet shpejt."

306
00:12:49,000 --> 00:12:53,000
Ngaqë lëvizin vërtet shpejt,

307
00:12:53,000 --> 00:12:57,000
relativiteti na thotë se lëvizjet e brendshme do të ngadalësohen mjaft.

308
00:12:57,000 --> 00:12:59,000
Papritmas godet elektroni.

309
00:12:59,000 --> 00:13:02,000
Si të bënit papritmas një foto të protonit.

310
00:13:02,000 --> 00:13:04,000
Çfarë duket?

311
00:13:04,000 --> 00:13:09,000
Do të dukej një dorë partonesh të palëvizshme.

312
00:13:09,000 --> 00:13:11,000
Nuk lëvizin, dhe ngaqë nuk lëvizin

313
00:13:11,000 --> 00:13:13,000
gjatë kohëzgjatjes së eksperimentit,

314
00:13:13,000 --> 00:13:15,000
nuk keni pse shqetësoheni se si lëvizin.

315
00:13:15,000 --> 00:13:17,000
Nuk keni pse shqetësoheni rreth forcave mes tyre.

316
00:13:17,000 --> 00:13:19,000
Thjesht i mendoni

317
00:13:19,000 --> 00:13:21,000
si një popullatë

318
00:13:21,000 --> 00:13:24,000
partonesh të palëvizshme.

319
00:13:24,000 --> 00:13:27,000
Ky qe çelësi i analizimit të këtyre eksperimenteve.

320
00:13:27,000 --> 00:13:30,000
Tejet i efektshëm, bëri vërtet punë --

321
00:13:30,000 --> 00:13:32,000
dikush ka thënë që fjala revolucion është fjalë e keqe.

322
00:13:32,000 --> 00:13:35,000
Them se duhet të jetë, ndaj nuk po them revolucion --

323
00:13:35,000 --> 00:13:38,000
por pa dyshim që e shtyu shumë, shumë, përpara

324
00:13:38,000 --> 00:13:41,000
idenë tonë të protonit,

325
00:13:41,000 --> 00:13:43,000
dhe të pjesëzave përtej tij.

326
00:13:43,000 --> 00:13:45,000
Kisha dhe ca gjëra të tjera për t'ju treguar

327
00:13:45,000 --> 00:13:47,000
lidhur me lidhjen time me Feynman-in,

328
00:13:47,000 --> 00:13:49,000
se si ishte,

329
00:13:49,000 --> 00:13:51,000
por shoh që më mbetet vetëm gjysmë minute.

330
00:13:51,000 --> 00:13:53,000
Ndaj them ta mbyll thjesht

331
00:13:53,000 --> 00:13:57,000
duke thënë se nuk mendoj që Feynman-it do t'i kish pëlqyer kjo veprimtari.

332
00:13:57,000 --> 00:14:00,000
Mendoj se do të kish thënë,

333
00:14:00,000 --> 00:14:03,000
"Nuk më duhet kjo."

334
00:14:03,000 --> 00:14:06,000
Por si ta nderojmë Feynman-in?

335
00:14:06,000 --> 00:14:08,000
Si ta nderojmë vërtet Feynman-in?

336
00:14:08,000 --> 00:14:11,000
Them se përgjigja është që Feynman-it i bëjmë nder

337
00:14:11,000 --> 00:14:13,000
duke hequr nga sanduiçet tona

338
00:14:13,000 --> 00:14:16,000
sa më shumë krunde të mundemi.

339
00:14:16,000 --> 00:14:18,000
Faleminderit.

340
00:14:18,000 --> 00:14:21,000
(Duartrokitje)